Cath Lios Póil (22adh Márta 1921)
Throid na Gaedheil cath an-fíochmhar in éadan na Dubhcrónaigh agus na saighdearan mara sa Lios Póil, an Daingean Uí Chúis, Iarthar Mhumhain ar an 22adh Márta 1921. Tháinig na Colún Reatha le chéile ’nn ar an 18adh Márta ‘gus dh’iarruidh ead do throid in éadan na Gaill gan mhoill. Bha siad as Ciad Briogáid Ciarraighe.
Chuaidh na Gaedheil amach go na faoin tuath áitiúil san cheanntar, agus d’fhan ead le na Gaill eadar 20adh go 22adh Márta mar dh’iarruidh ead do chur ionnsaigh ionntas in éadan orthu leis an luíochán fola mór. Ach, bhí siad ann ró-fhada ‘gus fhuair na Gaill nuacht as brathadóir áitiúil faoi na h-áite na Gaedheil ann. Tháinig na Dubhcrónaigh amach go Lios Póil agus Daingean Uí Chúis le neart mór acu ar an 22adh Márta ‘gus char thiomáin ead le taobh bóthar na luíochán. D’fhág ead – na Dubhcrónaigh – a-mach as na trucailí acu ‘gus mháirseáil ead trasna na talamh go h-áiteanna Gaedheal le rúnda siubhal acu. Rinn na Dubhcrónaigh ionnsaigh ionntas uafasach ar na Gaedheil le linn d’fhan ead do chur ionnsaigh ionntas ar na Gaill!
Dh’ionnsaigh na Dubhcrónaigh in éadan na Gaedheil as dá (2) taobh. Dh’ionnsaigh sluagh amháin as barr an chnoc agus dh’ionnsaigh sluagh eile ’s taobh an chnoc. Chuir na Gaedheil cath an-mhor ann mar throid ead do’n éalaigh amuigh as na Dubhcrónaigh anois mar na brathadóir. Sgaoileadh na Gaill teine fíochmhar ’s na raidhfilí leo ar na Gaedheil ar an talamh agus istigh san sgoil áitiúil freisin. Ach cha raibh fhios acu – na Dubhcrónaigh – faoi sluagh eile na Gaedheil, agus chuaidh ead chun go troid ’s cath anois mar sin. Thosaidh na sluagh Gaedheal rúnda ionnsaigh ionntas mór in éadan na Gaill agus shábháil ead gach aon Gaedheal eile le sin! I ndhiaidh ceathair nó cúig uair, chuir ead eadar 19 go 20 Gall bás ann gan amhras, agus theith na Dubhcrónaigh a-muigh as Lios Póil ’s Daingean Uí Chúis mar sin. Fhuair trí (3) Gaedheal bás san chath seo ‘gus fhuair siad bás ar son saoirse na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.
Muiris Mac Gearailt
Tomás Ó h-Alaigh (Ó h-Alaí)
Tomás M. Ághas
Ar dheis Dé go raibh a n-anam.