Éirigh Amach na h-Ulaidh:
(21adh Deireadh Fómhair 1641):
Éirigh Amach 1641:
Éirigh Amach Uladh:
Thosaidh agus d’éirigh na Gaedheil Uladh amach in éadan na Gaill agus in éadan na Plandáil Uladh ar an 21adh Deireadh Fómhair 1641. D’éirigh iad amach san oidhche sin, agus fuair siad Cúige Uladh san oidhche ‘mháin. Ghabh iad gach aon baile ‘gus sráidbhaile trasna Uladh eadar 21adh go 23adh Deireadh Fómhair 1641, ach cha rabh iad do ghabh Doire a’ Cholm Cille mar bhí sluagh an-láidir na Gall ann. Fuair 4,000 plandóir bás ar rith ciad oidhche na h-éirigh amach fosta. Rinn sluagh beag Gaedheal (faoi 200 óglach) eile comhcheilg rúnda go ghabh Caisleán Átha Cliath ar rith Éirigh Amach na h-Ulaidh, ach fuair siad ghabháil le na Gaill roimhe h-ionnsaigh ann. Fuair siad fheall agus dhíol le n-Eoghan Ó Conghaile. Bhí Gaedheal Uladh é, ach chuaidh é chun creideamh na plandóir, agus bhí sé leis Sasuinn agus na plandóirí mar sin. Ach, bhuaidh na Gaedheil Uladh caithréim ar caithréim trasna Cúige Uladh agus i lár na tíre fosta. Fuair 12,000 daoine plandóir bás san Uladh le linn an chiad seachtain na h-éirigh amach. Agus bhí 30,000 óglach san Arm na Gaedheal nó Arm na h-Ulaidh i ndhiaidh cúpla seachtain annsin fosta.
Thosaidh na Gaedheil an t-Éirigh Amach mar bhí eagla mhór acu nuair a chonaic iad plandóirí fíochmhar chun neart i n-Dáil Sasuinn agus i n-Dáil Albainn fosta. Bhí frith-Caitliceach agus frith-Gaedheal iad. D’fhoghluim na Gaedheil nuacht as Sasuinn nuair a’ chuir Dáil Sasuinn an bhean-righean faoi ghabháil i Lunainn mar bhí Caitliceach í. Chuir sin eagal ollmhór ar na Gaedheil in Éireann agus cuid ‘s mó ‘n Albainn fosta mar bhí Caitlicigh iad.
Tháinig taoisigh eile chun éirigh amach mar bhí fuath leo plandála Laoighis, Uibh Fháilí, Mhumhain ‘s Ulaidh agus bha fuath an-mhór acu le na plandóirí go h-áirithe. Thosaidh na Gaill plandála ‘n Éireann ó 1546 nó 1556 ( i Laoighis ‘s Uibh Fháilí), 1589 ( i Mhumhain), 1609 ( i n-Uladh) agus 1620idí ( i gConnacht) ar aghaidh, agus ghoid iad talamh amach as na Gaedheil agus thug siad sin go plandóirí Sasanach Prodastúnach. Bhí ‘gus fuair na Gaedheil dhíbirt as abhaile ‘gus as talamh dhúthchais acu mar sin. Chuaidh muinntir Ghaedhealach go na sléibhe, na móine, na portaigh agus na coillte trasna na tíre. Ach, throid siad in éadan gach aon díbirt leis treall-chogaidh fada ‘gus fola ‘n éadan na plandóirí ‘gus d’fhill siad abhaile ar rith gach aon cogadh mór na n-Gaedheal in éadan na Gaill fosta. I ndhiaidh gach aon briste, d’fhan iad le h-aghaidh éirigh amach agus cogadh nuadh mar d’iarr iad na talamh dhúthchais ar ais aríst agus d’iarr iad díoltas mór ar na plandóirí Gall fosta.
Thosaidh Ruairdhí Ó Mórdha ‘n chomhcheilg le h-aghaidh éirigh amach mór in éadan na plandóirí sa bhliadhain 1625. Thosaidh sé ar an bealach chun éirigh amach mar bhí fearg an-mhor aige sa bhliadhain sin nuair d’éirigh Gaedheil nan Eileanan amach in éadan riaghaltas Gall in Albainn agus cha rabh éirigh amach in Éireann do thacaigh na Gaedheil in Albainn. Rinn sluagh Gaedheal eile comhcheilg amháin acu sna 1630idí agus sna 1640idí fosta. Rinn Féilimidh Ruadh Ó Néill an chomhcheilg le h-aghaidh éirigh amach as 1635 ar aghaidh. Tháinig gach aon comhcheilg le chéile ‘gus tháinig Éirigh Amach na 1641 amach faoi sin.
I ndhiaidh an bhriste nó bhriseadh i mBaile Átha Cliath, chuaidh na Gaedheil Uladh ar aghaidh amach agus ghabh iad Dún Achadh an Dá Charad agus Dún Geanainn i lár na gCúige Uladh. Bhí sin caithréim an-mhór le na Gaedheil mar bhí gunnaí mór, muscaeid, claidhimh agus armra eile san dhá dúin. Bhuaidh iad an Chúige Uladh le sin. Ach, thosaidh sluaighte plandóir ár fola mhór ar muinntir Gaedhealach trasna Iarthar Uladh i dTír Chonaill agus Iarthar Thír Eoghain go h-áirithe. Fuair Gaedheil neamhchiontach bás le lámha Gaill san am sin. Rinn ceannairí plandóir comhcheilg rúnda do chur na Gaedheil bhocht amuigh as an tíre blianta fada roimhe, mar d’iarr iad do n-oscail talaimh nuadh le plandóirí nuadh. Chuir sluaighte plandóir ciadta ‘s ciadta Gaedheil gan armra chun bás ann ar rith an Gheimhreadh 1641 go 1642. Tháinig Féilimidh Ruadh Ó Néill go Tír Chonaill leis 6,000 Gaedheal aige ‘mach as Ceann Ard agus Dún Geanainn nuair a d’fhoghluim é nuacht áir mhór ann. Bhí sin i 1642 agus i 1643, agus chuir stad é chun áir ann.
Tháinig sluaighte mhór as nan Eileanan, as Arra Ghaidheal agus as ceanntair eile Gaedhealtachd na h-Albainn do throid agus do sheas in aice leis na Gaedheil in Éireann san chogadh sin. Tháinig mílte ‘s mílte Gaedheal go h-Uladh as Gaedhealtachd na h-Albainn do shábháil na Gaedheil Uladh as díothú le lámha Gaill.
Thosaidh na Gaedheil Uladh do chur plandóirí chun bás san uimhir an-mhór nuair a chualaidh agus d’fhoghluim iad na n-áir Thír Chonaill agus áir eile i n-Aondroma ‘n éadan Gaedheil bhochd gan armra fosta. Bhí sin sa Shamhain 1641 agus chuaidh na Gaedheil in éadan na plandóirí leis díoltas an-mhór mar sin. Fuair 52,000 daoine bás i n-Uladh, Laighean agus trasna na tíre ó Samhain 1641 go mí Mhárta 1642.
D’éirigh Aodh Ó Gallchobhair agus Aodh Ó Domhnaill amach in éadan na Gaill agus na plandóirí sa mhí Shamhain nó Nodlaig 1641 nuair a chonaic siad áir in éadan na Gaedheil bhochd san Oirthear Thír Chonaill le lámha plandóirí ‘nn. Thosaidh an beirt fear treall-chogadh san Iarthar Thír Chonaill agus bhriseadh iad na plandóirí ‘mach as ann i gcúpla seachtain. Ghabh iad ceanntar an-mhór acu mar chuaidh iad ar an ionnsaigh gach aon am gan mhoill, agus fuair said cuidiú mhór as na Gaedheil áitiúil fosta. Throid iad cogadh an-chaithréim ann eadar 1641 nó 1642 go 1651. Agus thuirlingt Eoghan Ruadh Ó Néill go Caisleán dTuath i gceanntar Craoslach ar an 6adh Iúil 1642 leis armáil agus eadar 300 go 400 saighdear Gaedhealach abhaile ‘s Eóraip do throid san chogadh. Bhí sin go maith mar an beirt fear ann – Aodh Ó Gallchobhair ‘s Aodh Ó Domhnaill.
I ndhiaidh bhuaidh é h-Uladh ar 23adh Deireadh Fómhair 1641, chuaidh Féilimidh Ruadh Ó Néill ar an ionnsaigh in éadan Baile Átha Cliath gan mhoill. Chuaidh é go Laighean ar an 28adh Deireadh Fómhair. Fuair Arm na n-Gaedheal go Droichead Átha le Samhain agus bha 8,000 saighdear acu. Chuir siad an bhaile sin faoi léigear eadar 21adh Samhain 1641 go mí Mhárta 1642 agus cha rabh anonn do ghabháil an bhail’ acu. Bhuaidh Arm na n-Gaedheal cathanna in éadan na Gaill i dTuaisceart Laighean agus ar an Pháil san am sin fosta. Chuaidh Tadhg Ó Conchubhair agus Art Ó Maolmhuaidh ar an ionnsaigh in éadan na Gaill i n-Uibh Fháilí ‘gus i lár na tíre san am sin agus chuir iad mílte ‘s mílte plandóir amach agus go bás fosta. Throid iad in éadan na plandóirí ‘gus na Gaill i gcosanta na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd. Bha Fíor Ghaedheil iad fhéin.
D’éirigh Gaedheil Chonnachta ‘mach san éirí amach fosta ‘gus ghabh iad gach aon ceanntar i dTuaisceart Chonnachta i Samhain go Nodlaig 1641. Bhuaidh na Gaedheil san Iarthar Bhréifne ‘s i n-Oirthear Bhréifne fosta. Tháinig na Gaedheil Mhumhain amach san éirí amach nuair a fuair nuacht orthu faoi ‘n cogadh san thuaisceart na tíre. D’éirigh na Gaedheil Chill Mhantáin amach san éirí amach go luath, agus chuaidh Clann Branach (Uí Broin) ar an ionnsaigh in éadan sluagh Sasuinn san Pháil do shábháil na Gaedheil eile ‘s díoltas na n-Gaill. Bhuaidh siad sin agus thosaidh iad ruaigeanna ‘mach as na Sléibhte le trí nó ceathair mí ‘s Deireadh Fómhair 1641 go Feabhra 1642. Bhí siad ceanntar amháin i Laighean leis na Fíor Ghaedheil san éirí amach. Ach, thosaidh riaghaltas Sasuinn san Pháil an chogadh na díothú ‘n éadan gach aon Gaedheal, agus in éadan Gaedheil Laighean go h-áirithe. Chuir arm Sasuinn mílte ‘s deich mílte Gaedheal neamhchiontach chun bás leis crualacht ró-mhór taobh amuigh an Pháil. Chuaidh Gaedheil Laighean chun na Fíor Ghaedheil agus an t-éirí amach le cosaint in éadan as Sasuinn.
I mí Aibreán 1642, tháinig arm Gall na h-Albainn go h-Éireann do bhriste na Gaedheal agus rinn siad sin le chairde Dáil Sasuinn acu. Bhí 10,000 saighdear san arm nó sluagh sin agus thuirlingt iad go Reachlainn agus chuir iad 3,000 daoine neamhchiontach chun bás ann mar bhí Gaedheil iad agus as Clann Dómhnaill acu fosta. Chuaidh arm Gall na h-Albainn go Dál Riada nó h-Aondroma tar éis sin, agus chuir siad mílte ‘s mílte Gaedheal chun bás trasna n-Oirthear Uladh agus Lár Uladh eadar Aibreán go n-Iúil 1642. D’fhill siad go Carraig Fhearghuis nuair a fuair nuacht acu faoi turas Eoghan Ruadh Ó Néill abhaile go h-Uladh as Eóraip do throid le saoirse na n-Gaedheal san chogadh sin. Bhí na h-Albannaich sin ar taobh Sasuinn le linn an cogadh, ach bhí sluaighte mhór Fíor Gaedheal na h-Albainn agus bhí siad ar taobh na Gaedheal san chogadh fosta.
Tháinig Fíor Ghaedheil agus Sean Gall Gaedheil le chéile i gCill Chainnigh ar an 10adh Bealtaine 1642, agus bhunaigh iad riaghaltas nó dáil Caitliceach agus Gaedhealach ann. Bhí sin Comhdháil Chill Chainnigh nó Comhdháil na gCaitlicigh. Bhí Gaedheil as Laighean, Ulaidh, Connachta, Mumhain, Arra Ghaidheal, nan Eileanan agus ceanntar eile ‘nn in aice le na Sean Gall Gaedheil fosta. D’fhill Eoghan Ruadh abhaile go na Ghaedhealtachd ar 6adh Iúil 1642 agus bh’ Éirigh Amach na h-Ulaidh an fhíor cogadh as am sin.
Cath Beinn Boirbe:
Dárna Cath Beinn Boirbe:
(5adh Meitheamh 1646):
Bhuaidh Arm na Gaedheal caithréim dochreidt’ an-mhor in éadan na Gaill, agus bha sin sa cheanntar Beinn Boirbe le linn Cogaidh na dTrí Ríoghalachd (1641 go 1653). Tá Beinn Boirbe san Ulaidh Deas Oirthear agus tá sin eadar Tír Eoghainn agus Oirghialla fosta. Bha na Gaedheil faoi cheannas Eoghan Ruadh Ó Néill le linn an chath seo ‘gus bha fhios aige ‘n cheanntar sin annseo mar rugadh agus tógadh é shuas an bealach as Beinn Boirbe. Bha saighdear é san Arm na Gaedheal roimhe le linn Cogadh na dTrí Aoidh (1592 go 1606) agus bhí ceanntar sin nuair a bhuaidh na Gaedheil caithréim ana-mhor san Chath Bhéal Átha Buidhe (14adh Lughnasa 1598). Fhuair Eoghan Ruadh ceannasaíochd na h-Arm Ulaidh nuair a d’fhill é abhaile ar ais aríst ar 6adh Iúil 1642 do throid le saoirse na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd aríst. Bha cúig míle (5,000) ceithearnach nó cos-shaighdear aige san Arm Ulaidh nó Arm na Gaedheal le linn an chath seo, ‘gus bha ceithre ciad (400) saighdear marc-shluagh aige. Bha siad faoi cheannas Eoghan Ó Dochartaigh agus Briain Ruadh Ó Néill fosta.
Bha na Gaill faoi cheannas Raibeart Mac an Ròthaich, agus bha Gaedheal as Albainn a’ Thuaidh é fhéin ó dhúthchais. Tháinig sé go h-Éireann do throid ‘s do dhéan cogadh in éadan Gaedheil eile mar ba mhaith leis airgead as rígh Sasuinn agus as dáil Sasuinn fosta. Bha saighdear nan airgead é fhéin gan amhras, tháinig sé go h-Éireann san Aibreán 1642 do throid in éadan na Fíor Ghaedheil agus shábháil é plandáil Ghallda na h-Ulaidh mar sin agus le sin. Bha sé míle (6,000) ceithearnach nó cos-shaighdear aige, ‘gus bha ochd ciad (800) saighdear marc-shluagh leis, agus bha siad faoi cheannas Seòras Mac an Ròthaich. Bha clann e fhein leis Raibeart. Ach bha dá míle (2,000) saighdear eile acu na Gaill i n-Dún Geanainn agus bha baile sin faoi cheannas Seòras cuideachd.
Fhuair Eoghan Ruadh Ó Néill an airgead ‘s armáil ceart do chur arm láidir shuas in éadan na Gaill san Ulaidh agus chuaidh ar aghaidh é le sin gan mhoill. D’iarruidh Eoghan Ruadh do chosain agus do shábháil na Gaedheil agus an Ghaedhealtachd as cinedhíothú le lámha Gallda. D’fhoghluim Eoghan Ruadh faoi na bpleananna dubha na Gaill cúpla mí roimhe. Phleanaigh ead do chur sluagh mór na Gaill le chéile ‘nn san Ulaidh, agus do thar le chéile san Ulaidh a Deas, agus do mháirseáil síos lár na tíre go Chill Choinnigh agus do chur gach aon Gaedheal chun go bás le linn an mháirseáil fola. Phleanaigh ead do chur Cill Choinnigh chun go teine ‘gus do chur gach aon daoine ‘nn chun bás fosta. D’iarruidh siad do dhéan sin mar bha Cill Choinnigh an phríomh baile na Gaedheal ó 1642.
Bha Raibeart Mac an Ròthaich leis an shluagh mór na Gaill i Loch an Daingin i gcrích na h-Oirghialla sa mí Mheitheamh, agus tá sin trí míle déag (13) nó ceithre míle dhéag (14) as Ard Mhacha ‘gus tá sin faoi fichead (20) míle ‘s Beinn Boirbe. Chuir Mac an Ròthaich sé míle ‘s ochd ciad saighdear (6,800) aige sa mháirseáil fada mór eadar 4adh go 5adh Meitheamh gan sos. Thóg siad seachd (7) gunna mór leo le máirseáil fada fosta. Bha Seòras Mac an Ròthaich i gceannas i n-Dún Geanainn agus phlean e do thar amach as ann do thar le chéile le Raibeart agus ceannairí Gallda eile ‘nn.
Le linn bha na Gaill ‘máirseáil fada go ceanntar sin, d’fhan Eoghan Ruadh shuas ar Cnoc na gCliath agus bha na Gaedheil leis ann fosta. Bha fhios aige gach aon coiscéim na Gaill mar bha na marc-shluagh aige ‘féach orthu san am sin gan stad ‘s gan sos. Bha sluagh sin faoi cheannas Briain Ruadh ‘s Eoghan Ó Dochartaigh. Chuir Eoghan Ruadh sluagh an-bheag istigh caisleán Beinn Boirbe fosta mar d’iarruidh e do dhéan rudaí deacair le na Gaill nuair a shroicheann ead ann. Chuir e sgéalta mícheart faoi tamall faoi na Gaedheil agus faoi pleananna na Gaedheil fosta ‘s chuir e creidimh mícheart eadarthu – na Gaill – mar sin.
Chuir Eoghan Ruadh gardaí le taobh Abhainn Mhór, Ceann Ard, Bealach Choille Gabhail agus ceanntair eile fosta. Tháinig na Gaill go caisleán Bheinn Boirbe ar a h-aon déag a chlog sa mhaidinn. Thosaidh na Gaill an ionnsaigh in éadan an chaisleán as déidh sin nuair a chonnaic ead bha na Gaedheil láidir istigh ann. Chuir Eoghan Ruadh na marc-shluagh Gaedhealach amuigh go Dún Geanainn as déidh sin annseo mar phlean é do chur stad ‘s bristeadh ar na Gaill ann. Agus throid ‘s bhuaidh ead caithream an-mhor ‘s an-mhaith ar Droim Fhliuch nuair a bhriste siad marc-shluagh Gallda faoi cheannas Seòras Mac an Ròthaich agus fhuair eadar seachd ciad (700) go míle (1,000) Gall bás ann ar Droim Fhliuch. Bha ceithre ciad (400) saighdear leis marc-shluagh Gaedhealach ann.
D’iompaigh na Gaill amuigh as caisleán Bheinn Boirbe ‘gus chun ar Cnoc na gCliath nuair a d’fhoghluim ead bh’ Eoghan Ruadh Ó Néill ann agus bh’ Arm na Gaedheal aige. Chreid ‘s mheas ead bha na Gaedheil íseal i gach aon bealach. Ach, d’fhoghluim siad cha rabh sin ceart as déidh an chath mór sin annseo. Bha na Gaedheil ar barr Chnoc na gCliath, agus chuir Mac an Ròthaich na saighdearan aige le chéile don ionnsaigh shuas ar an chnoc. Chuaidh na sluaighte Gallda chun go h-Abhainn Mhór do ghabháil áite do fhaigh trasna na h-abhainn, ach chuir na gardaí Gaedheal ann comhaireachd an-fhíochmhar in éadan orthu. Chuir Eoghan Ruadh ‘s Risteard Ó Fearghail míle (1,000) fear siar as Bealach Choille Gabhail san am sin mar phlean ead ionntas mór le na Gaill go luath.
Nuair a fhuair na Gaill go Bealach Choille Gabhail, d’fhan sluagh Gaedheal ann dóibh, agus rinn ead ár mór na Gaill ann leis pící, claidhimh agus musgaeid. Bhí na ‘troideadh ann go h-an fola le h-aghaidh uaireanta fada le linn an lae. Chuaidh Aonraí Ruadh Ó Néill agus Maghnus Ó Catháin ar an ionnsaigh ar taobh chlé, ‘gus chuir ead stad mór ar na Gaill ann fosta. Tháinig na gunnaí móra Gallda sa chath anois agus thosaidh siad sgaoileadh teine mór ar barr an chnoc, agus ar na choille mar chreid ead bha sluagh mór na Gaedheal ann. Bhí sin le linn ar aghaidh le sé (6) uair nó faoi sin. Ach ní bhfuair Gaedheal amhain bás le na gunnaí móra Gallda mar cha rabh Gaedheil istigh na choille nó san áite barr na chnoc a chreid ead fosta. Thosaidh na Gaill an ionnsaigh mór suas an chnoc chun ar aghaidh in éadan na Gaedheil ann. Annsin, thug Eoghan Ruadh an t-orduigh le h-aghaidh an ionnsaigh mór na Gaedheal.
Thosaidh na píobairí suas leis ceoil cogadh agus chuaidh Arm na Gaedheal ar an ionnsaigh mór in éadan na Gaill. Bha na Gaedheil ar barr an chnoc thuas ar ard talamh agus d’ionnsaigh siad shíos ar na Gaill as ann. D’fhan siad go dtí bhí siad in aice leis na Gaill, agus chuir siad sgaoileadh teine mhór acu orthu ‘nn. As déidh sin, chuaidh siad istigh leis na pící ‘gus na claidhimh agus rinn ead ár an-mhor na Gaill ann gan amhras. Go tobann, d’fhill na marc-shluagh Gaedhealach go ceanntar ar ais aríst agus chreid Mac an Ròthaich, bha siad marc-shluagh Gallda, ach bha siad marc-shluagh Gaedheal amhain. Chuaidh siad ar an ionnsaigh ar na Gaill agus rinn ead ár mór nuadh ar na Gaill nuair chuir ead uimhir an-mhor Gaill eile go bás. Bha capaill-each bán leo ‘gus tháinig na h-ainmhithe ‘s Spáinn. Fhuair sluagh Gall eile bás istigh san Abhainn Mhór nuair a chuaidh ead don éalaigh amuigh as na Gaedheil.
Fuair ceithre míle, sé ciad, fichead sa cúig (4,625) go ceithre míle, sé ciad, dhá sgór ‘s a cúig (4,645) Gall bás ar an talamh eadar Chnoc na gCliath go h-Abhainn Mhór gan amhras. Fuair eadar seachd ciad (700) go míle (1,000) Gall bás ar Droim Fhliuch agus fhuair eadar dá míle (2,000) go trí míle (3,000) Gall eile bás ar Phort Mór ‘s Achadh na Chloiche fosta. Bha faoi seachd míle, sé ciad (7,600) go seachd míle, seachd ciad (7,700) Gall bás le chéile sa chath annseo gan amhras, agus fhuair trí sgór ‘s a cúig déag (75) Gaedheal bás nó gort fosta.
Ghabháil na Gaedheil armáil nuadh leis dá míle (2,000) musgaeid nuadh in aice leis dá sgór ‘s an ochd bratach déag (38) na Gaill le taobh leis cuid ‘s mó rudaí deas eile na cogadh fosta. Bha Dárna Cath Beinn Boirbe caithream an-mhor na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.
Cath Chnoc Dhangáin:
Cath Chnoc Dhongáin:
(8adh Lughnasa 1647):
Bha cath an-mhor eadar na Gaedheil in éadan na Gaill ar Midhe ‘r an 8adh Lughnasa 1647. Bh’ eadar 6,600 go 7,000 saighdear san Arm Laighean (Arm na Gaedheal), agus bha faoi 8,000 le na Gaill. Bh’ eadar 400 go 1,500 saighdear as nan Eileanan ‘s Albainn istigh Arm Laighean fosta. Bh’ iad faoi cheannas Alasdair Dómhnallach na Glinne Ghárraidh. Tháinig cuid ‘s mó h-Arm Laighean as na daoine bhochd Gaedhealach na Cúige Laighean, ach bhí gach aon saighdear ‘s daoine leis Arm Laighean nó h-Arm na Gaedheal faoi cheannas Tomás Preastúin. Ba Sean Gall é fhéin as Laighean, agus chuir sé Sean Gaill eile i gceannasaíocht gach aon reisimint san arm sin fosta, ‘gus ba mór an truagh sin gan amhras.
Chuaidh Arm na Gaedheal Laighean ar an ionnsaigh trasna cúige sin eadar Meitheamh go Iúil 1647, agus bhuaidh ead cuid ‘s mó na cathanna ‘n éadan na Gaill gan amhras. Chuir ead na Gaill amuigh as Cill Dara, an Midhe, Laoighis, Uibh Fháilí ‘gus ceanntair eile go gasta. Bhuaidh na Gaedheil Laighean léigear mór ag Caisleán Mhaigh Nuad fosta, ‘gus chuir an caithream sin eagal an-mhor eadar na Gaill i mBail’ Átha Cliath. Ba sin ar 23adh Iúil 1647.
Ach tháinig na Gaill amuigh as Bail’ Átha Cliath gan mhoill mar d’iarruidh iad do throid ‘s do bhristeamh in éadan Arm Gaedheal Laighean gan mhoill gan amhras.
D’fhoghluim Eoghan Ruadh mu pleananna Gaill do bhristeamh ‘s do sgrios in éadan na Gaedheil Laighean agus in éadan Arm na Gaedheal Laighean go h-áiridh. Chuir sé nuachd air aghaidh go Tomás Preastún mar ba siad ar taobh amhain le chéil’ in éadan na Gaill. Ach char éisteachd Tomás chun go nuachd Eoghan Ruadh, agus d’iarr Eoghan Ruadh do chur ‘s do thabhair 4,000 (ceithir míle) saighdear Ulaidh chun go h-Arm Laighean faoi cheannas Aodh Dubh Ó Néill agus beadh é faoi cheannas Tomás Preastún san Arm Laighean. Ach chuir Tomás an stad chun sin fosta, ‘gus ba mór na truagh sin.
Rinn Tomás Preastúin plean rúnda mór do mháirseáil in éadan ar Bail’ Átha Cliath ré ciad seachtain na Lughnasa, ‘gus thosaidh na Gaedheil ar an bealach sin go mall ar 6adh go 7adh lá Lughnasa. Fhuair ead istigh gu Cúige Midhe, ‘gus ba siad in aice dúnta go Bail’ Átha Cliath. Ach mháirseáil na Gaedheil ró-mhall, agus ba sin mar Tomás Preastún! Thosaidh siad an mháirseáil chun go Bhail’ Átha Cliath ar ais aríst sa mhadainn 8adh Lughnasa, ach chualaidh ead cath eile ‘g Caisleán Dangáin cúpla míle ‘stu. Dh’orduigh Preastúin an arm thuas ar Cnoc an Línsigh agus ar Cnoc Bhaile Dangáin gan mhoill. Fhuair Arm na Gaedheal Laighean ann leis crógacht dochreidte.
Bha reisimintí nan Eileanan ‘s na h-Albainn ar taobh clé na h-Arm Laighean, agus bh’ eadar 400 go 1,500 saighdear acu ‘nn. Ba na marc-shluagh Gaedhealach faoi cheannas Piaras mac Tomáis Mac Gearailt, agus bha saighdearan eile faoi cheannas Tomás Preastúin é fhéin. Dh’fhan Preastúin shuas air thar barr an cnoc agus chan eil fhios againne cén fáth indiu. Tháinig sluagh Gallda thuas an cnoc leis neart an-mhor leo. D’ionnsaigh marc-shluagh Gaedhealach an aghaidh ar na Gaill do bhristeamh an ionnsaigh Gallda. Ach fhuair ciadta ‘s ciadta ead go báis i ndhiaidh uair amháin mar sin. Chuaidh ead in éadan 4,500 Gall marc-shluagh gan tacaigh, agus fhuair ead bás mar sin Tomás Preastúin ann. Ba sin ar taobh deas an chath. Rith ‘s theith ead amuigh an as áir, agus rith na marc-shluagh eile ‘muigh as an chath nuair a chonnaig ead an bristeadh na marc-shluagh faoi Piaras mac Tomáis. Rith ead amuigh as an chath agus ba na Gaedheil cois-shaighdearan gan cosaint na marc-shluagh mar sin.
Fhuair na Gaill faoi tamall air na sluaghan Gaedheal eile ‘s déidh sin. Dh’ionnsaigh ead in éadan na Gaedheil leis gunnaí móra, marc-shluagh agus musgaeid uafasach. Ach, sheas na Gaedheil Laighean ‘s na Gaedheil Albainn ‘s na Gaedheil Eileanan ann le chéile le linn lá fada ‘nn, agus rinn ead sin leis dochreidte mór. Ach i ndhiaidh uaireanta ró-fhada, chuaidh na Gaedheil Albainn air an ionnsaigh mór in éadan na sluagh Gallda mar dh’iarruidh ead do bhris amach as an líne fada Gallda faoi tamall an Arm Gaedhealach. Rith 800 saighdear Albainn shuas gu na Gaill agus thosaidh siad teine gunna musgaeid amháin orthu. As déidh sin chuaidh ead chucu (na Gaill) leis claidhimh dhá lámha ‘gus bhristeamh ead bearna mór sna line Gallda. Dh’ealaich cuid ‘s mó na Gaedheil Albainn a-muigh chun gu ‘n iar mar sin. Agus dh’ealaich 2,000 Gaedheal Laighean a-muigh as an áir fosta mar na Gaedheil Albannaich. Ach, dh’fhan cuid ‘s mó na Gaedheil Laighean eile shuas ann air Cnoc an Línsigh, agus bha mór na truagh sin.
Throid na Gaedheil shuas ar an cnoc ar aghaidh in éadan na Gaill le h-aghaidh uaireanta fola (mu h-ocht uair) go dtí ‘n oidhche sin. Fhuair ead bhristeamh ‘s bás san uimhir an-mhor, agus rith Tomás Preastúin a-muigh astu nuair a chonnaig é na sluaghan Gallda ‘ionnsaigh in éadan chucu ‘nn. Dh’ealaich é ‘gus ceannairí Sean Gaill eile ‘stigh Bearna Dómhnallaich ‘s Bearna h-Albannaich nuair a bhris ead an line Gaill ann. Dh’fhág sé – Tomás Preastúin – an Arm Gaedheal Laighean do sheas ‘s do throid in éadan na Gaill amháin, agus ba fear cac é mar sin!
Fhuair eadar 5,000 go 5,500 Gaedheal bás le linn an chath annseo, ‘gus fhuair 2,500 Gall bás fosta. D’fhág ceannaire Gallda na cuirp Gaedhealach ann ar an gort chnoic mar ba fuath an-mhor in éadan na Gaedheal é fhéin. Rinn é áir uabhasach in éadan na Gaedheil le lá fada leis cruadhlachd ró-mhor aige. Fhuair eadar 400 go 700 Gaedheal Albainn bás sa chath sin, agus ba cheart, bheadh na Gaedheil an caithream sa chath sin ach ba ceannaire bhochd lag Tomás Preastúin ann.
Tháinig Arm Gaedheal Ulaidh go sábháilte na Gaedheil Laighean ar 9adh Lughnasa 1647 nuair a d’fhoghluim Eoghan Ruadh faoi ‘n chath ‘s an áir ann. Chuir ead stad chun na ionnsaigh Gaill go Midhe ‘s Laighean an Iar go gasta. Theich na Gaill chun go Bhail’ Átha Cliath leis eagal mór acu ‘nn. D’fhill Eoghan Ruadh Ó Néill agus Arm Gaedheal Ulaidh go Chnoc an Línsigh agus Cnoc Baile Dangáin ceithir mí ‘s déidh an chath, agus thug siad Aifreann Naofa chun air na cuirp Gaedheal bás ann. Chuir ead na Gaedheil bás faoi talamh ar Cnóc Ua Cón. Dh’fhoghluim Eoghan Ruadh an fíorsgéal an chath agus chonnaig é an sgéal sin as déidh an áir. Chuaidh na Gaill chun na Gaedheil deireannach ann, agus dhubhairt siad beadh siad go maith faoi leo má cuiridh ead – na Gaedheil deireannach – an stad chun an chath. Ach chuir na Gaill gach aon saighdear acu bás nuair a ghéill ead chun na Gaill. Bha sin ró-chruadh ‘s ró-uabhasach gan amhras. Agus fhuair ‘s ghlac Eoghan Ruadh an ceannasaíocht Arm Gaedhealach Laighean as déidh sin, agus rinn é saighdearan istigh san Arm Gaedhealach Ulaidh.
Cath Sgairbh Sholais:
(21adh Meitheamh 1650):
Bhí Cath Sgairbh Sholais ar an 21adh Meitheamh 1650 taobh san iar-thuaisceart Thír Chonaill (ceanntar Leitir Ceanainn) agus bha sin eadar Arm na n-Gaedheal faoi cheannas Éimhear Mhic Mathghamhna, Easbuig Chlochar agus bh’ eadar 5,600 go 6,000 saighdear aige san am sin, agus tháinig dhá airm Sasuinn faoi cheannas Cathal Cótt agus fear Sasuinn eile leis an t-ainm Roibeard Bheanarbilleis. Bha faoi 20,000 go 30,000 saighdear acu.
Tháinig Arm na n-Gaedheal sa cheanntar sin mar bhí siad cuid mhór na Cogadh na h-Aon Bliadhna Déag (1641 go 1653) agus bhí na Gaedheil cuid na phríomh airm nó sluagh na n-Gaedheal san cogadh fosta ó 1641 agus 1642. Bhí siad sa cheanntar le trí seachtain roimh an chath mar d’fhan Mac Mathghamhna le cuidiú ‘s Connacht agus Laighean ach níor tháinig sin chun na Gaedheil Ulaidh ann. Fuair Arm na n-Gaedheal faoi cheannas Éimhear Mhic Mathghamhna san Aibreán 1650 agus chruinnigh é eadar 5,000 go 7,000 saighdear Gaedhealach ann le h-aghaidh feachtais míleata nua. Mháirseáil iad agus bhuaidh siad léigear agus cath i ndhiaidh agus i ndhiaidh le linn an t-Samhraidh ann, trasna n-Ulaidh eadar Bealtaine go Meitheamh. Mháirseáil na Gaedheil chun Tír Chonaill ar an 2adh Meitheamh agus throid agus bhuaidh siad cath fíochmhar fola i gCluain Liath ann fosta. Fuair 1,400 Sasanaigh bás le taobh leis 6,000 plandóir fosta. Chuaidh na Gaedheil chun Leitir Ceanainn i ndhiaidh sin. Fuair Éimhear Mhic Mathghamhna nuacht ‘s sgéal faoi fórsaí mhór nua Sasuinn sa maidin 21adh Meitheamh 1650.
Bhí Arm na n-Gaedheal thuas ar an ard talamh faoi Tulach Gé ‘gus Cnoc an Dúin taobh amuigh as Leitir Ceanainn. Bhí dhá airm Sasuinn thíos in aice n-Abhainn Súilí ar an bun talamh. Mháirseáil Arm na n-Gaedheal síos as ard talamh do throid in éadan na n-Gaill ann. Dhéan siad sin mar bha fhios aige Mhic Mathghamhna faoi bóthar rúnda as an bhun go bárr na gchnoic agus bha fhios aige beidh fórsaí Gall an bhóthair san am sin agus cuirfidh iad na n-Gaedheil chun bás fola mhór thuas ar an chnoic ann. Ach chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh go luath agus throid siad leis crógacht dochreidte ar rith an lae sin agus bha na dtroid an-chrua gan trócaire. Throid Arm na n-Gaedheal leis gunnaí, picí ‘gus claidhimh in éadan na gunnaí mhór na Sasuinn. Fuair mílte ‘r mílte Gall bás san chath agus bha na n-Gaedheil chun buaidh mhór eile nuair tháinig iad faoi scaoileadh uafasach as achan taobh le gunnaí móra Sasuinn agus fuair mílte ‘s mílte Gaedheal bás mar sin. Chuir fórsaí Gall ionnsaigh mhór in éadan na n-Gaedheil leis marcshlua ‘s gunnaí mór le chéile ‘gus i ndhiaidh cúpla uair bha na n-Gaedheil bhriseadh san chath. Ach throid siad ar aghaidh in éadan na n-Gaill gan bris agus gan stad i ndhiaidh nuair a bha siad bhriseadh sa chath, agus throid siad le míle an-fada trasna iar-thuaisceart Thír Chonaill agus trasna Iarthar Thír Chonaill fosta. Bha ár mhór na n-Gaedheil Ulaidh thuas ar Mín an Fhir Ruaidh ar an bealach go Baile na Finne, agus bha ár fola eile sa Chlocháin fosta. Chuir na n-Gaedheil luíochán dochreidte ar na n-Gall ar Lág na gCapall agus cúpla áite eile. Throid Arm na n-Gaedheal ar aghaidh le ceathair (4) lá tar éis an chath. Agus thosaidh siad cogadh ruaig ‘s luíochán in éadan orthu i ndhiaidh sin fosta go dtí an bhliadhain 1687.
D’éalaigh Éimhear Mhic Mhathghamhna go n-Inis Ceithleann agus throid é dhá chath eile in éadan Sasuinn agus fuair é briseadh ann. Fuair sé bás le lámha Sasuinn ar Inis Ceithleann ar an 17adh lá mí Mheán Fómhair sa bhliadhain 1650 agus fuair sé bás chun son saoirse na n-Gaedheal.
Blàr Dùn Bàrr
Cath Dùn Bàrr
Blàr Dùn Bàrra
(2mh gu 3mh Sultaine 1650):
Dh’ionnsaigh na Sasannaich thairis Abhainn Thuaidh as Sasuinn a-staigh gu h-Albainn air an 22mh Iuchar 1650. Bha sè mìle dhéag (16,000) saighdear agu ré ‘n ionnsaigh ann. Bha ead faoi cheannard Oilibhir Cromáil cuideachd, agus dh’iarraidh na Gáidheal thairis na h-Albainn do sabaid an aghaidh e fhé ‘mhain gun teagamh. Ach cha robh ead a-nonn do cheangail ri chéile leis Saighdearan Albainn mar bha Gáidheal ead, agus bha Caitligigh ‘s Easbuigigh ead sa chreidimh. Cha rabh ead a-staigh Eaglais na Cléire, ‘gus char iarruidh riaghaltas Gallda na h-Albainn ead mu tamall mar sin amháin. Ach fhuair sluagh Gáidhealach a-staigh na Saighdearan mar thánaig ead as Dùthaich Mhic Aoidh, Sgìr Latharn agus Albainn an Ear.
Thosaidh na daoin’ áite comh-éirigh an aghaidh na Gaill leis dìoghaltas an-mhor agu. Thánaig ead an aghaidh nan Gaill leis treall-chogadh thairis Albainn Deas an Ear. Bha Daigh Mac an Fhleisteir taoiseach mór na Saighdearan Albainn agus Arm nan Gáidheal san àm sin amhain. Bha fear ró-chruadh an aghaidh na Gáidheal roimhe gun teagamh eadar 1638 gu 1649 no 1650 gun stad. Ach bh’ e leotha ceangail ri chéile ‘n aghaidh Sasuinn a-nis ‘sabaid le saorsa. Thosaidh e cogadh seo leis seachd mìle ‘s a fichead (27,000) saighdear aige, ach thánaig na gùintean dhubha ‘muigh as Dùn Éideann agus chuir ead mìltean ‘s deich mìltean a-muigh as na Saighdearan mar cha rabh ead a-staigh Eaglais na Cléire. Le mìos Sultain, bh’ eadar deich mìle cúig ciad (10,500) gu h-aon déag mìle (11,000) saighdear leotha ‘nn. Chaidh na gùintean dhubha ceithir mìle sa ceithir fichead (4,080) saighdear a-muigh as na Saighdearan sa Lùnastal amhain.
Chuir Daigh Mac an Fhleisteir agus na Gáidheil áite gach aon ceanntar gu teine ‘gus ghabháil ead na h-ainmhithe ‘gus biadh eile ‘muigh as na Gaill cuideachd mar dh’iarr e do chuir tinneas ‘s ocrais uabhasach air nan Gaill gun teagamh. Chuir ead ballachan cosanta móra thairis Albainn Deas an Ear cuideachd, agus dh’fhan ead le tinneas ‘s ocrais do bhriseadh nan Gaill. Agus bha sin an-caithream agus shiubhail eadar ceithir mìle (4,000) gu cúig mìle (5,000) Sasannach gu bàs ann. Thosaidh na Sasannaich do theich abhaile leis eagal mór agu air 31mh Lùnastal gun mhall. Chaidh na Saighdearan agus cuid beag Arm nan Gáidheal air aghaidh do’n ionnsaigh orra. Theich na Sasannaich gu Dùn Bàrr. Chaidh na Saighdearan shuas gu Cnuic an Dùin nuair a chonnaig ‘s dh’fhoghluim ead faoi sin. Fhuair na Gaill glacte shìos an bun thalamh leis na Muir Lochlainn air cúl agu. Bha na Saighdearan shuas air an àrd-thalamh air gach aon áite.
Thosaidh an chath a-muigh san oidhche 2mh Sultaine, nuair rinn na Gaill do’n ealaich a-muigh as Dùn Bàrr do’n fhaigh abhaile gu Sasuinn air ais a-rithist. Ach, fhuair ead bhristeamh fuilteach orra le sin mar dh’fhan na Gáidheal leotha ‘nn, agus fhuair cúpla ciad Gall bàs ann mar sin. Rinn ead sin a-rithist air 3mh Sultaine roimhe ‘n cath mór cuideachd.
Thánaig na Saighdearan a-muigh as Cnuic an Dùin air 2mh Sultaine, mar fhuair ead orduigh amadán as na gùintean dhubha do shabaid an aghaidh na Sasannaich gun mhall mar dh’iarr ead do bhristeamh catha shìos an bun-thalamh an aghaidh orra. Chaidh Daigh Mac an Fhleisteir air an ionnsuigh ann gun mhall. Rinn na Saighdearan sin le latha fada ré 2mh Sultaine, ‘gus chonnaig na Sasannaich sin. Chaidh na Gaill agus dh’fhan ead orra – na Saighdearan – annsin. Dh’fhàg ead a-muigh as an àrd-thalamh, agus chaidh nan Gaill air an ionnsaigh orra gun mhall. Bha dà mìle dhéag ‘s a ceithir fichead (12,080) saighdear leis na Sasannaich ann agus bha h-ochd mìle (8,000) gu deich mìle cúig ciad (10,500) leis na Saighdearan Albainn cuideachd. Bhristeamh na Gaill eadar na Saighdearan leis fuilteach uabhasach, ach shabaid na Saighdearan air ais a-rithist gun mhall. Bha ‘n chath an-fhada ré mhadainn 3mh Sultaine ‘gus latha ‘nn cuideachd. Rinn na Sasannaich ionnsaigh iongantais an aghaidh air na Saighdearan seo. Chaidh an chath air aghaidh le uairean fada gun sos ‘s gun bris. Shiubhail eadar trì mìle (3,000) gu ceithir mìle (4,000) Saighdear Albainn gu bàs sa chath seo, ‘gus shiubhail eadar h-aon mìle (1,000) gu dà mìle (2,000) Gall gu bàs cuideachd. Fhuair eadar ceithir mìle (4,000) gu sè mìle (6,000) Saighdear na h-Albainn ghabháil le na Sasannaich ás déidh an chath. Chuir Cromáil na Saighdearan seo gu Siubhail Fada Bhàis gu Dùraim sa Sasuinn, agus chuir e fhé orra gu Sasuinn Nuadh sa Dùthaich nan Craobh agus air nan Eileanan Gréine gun mhall eadar 1650 gu 1658. Cha rabh ead abhaile gu h-Albainn air ais a-rithist. Bha tràillean ead nan Gall-Shasannaich a-nis, agus bha mór an truagh sin.
Blàr Inbhir Céitinn
Blàr Inbhir Chèitinn
Cath Inbhir Cheitinn
(20mh Iuchar 1651)
Bha cath mór agus an-fhuile mu ceanntar Inbhir Céitinn sa Fìobha air 20mh Iuchar 1651. Bha sin ri linn cogamh nuadh eadar Albainn agus Sasuinn agus bha na Gáidheil air thaobh Albainn. Bha sluagh nas bhige nan Gàidheal a-staigh Arm na h-Albainn bho Blàr Dùn Bàrr (3mh Sultain 1650) mar dh’iarruidh riaghaltas Goill na h-Albainn do bhac no do chur ead a-muigh as an cogadh an aghaidh Sasuinn mar bha fhios aca dh’iarr na Gàidheil do chur dìoghaltas an-mhor an aghaidh na Gall-Shasannaich mar bha fhios aca – na Gàidheil Albainn – mu’n àr garbh mór ann Éireann an aghaidh nan Gàidheil ann le làmh Cromuil gu h-àiridh.
Bha Cromuil agus na Goill ‘fann a-staigh Albainn a’ Deas bho Dùbhlachd 1650, agus bha mu 16,000 saighdear aige ‘nnsin cuideachd. Air 28mh Òg-mhìos 1651, dh’fhàg Daigh Mac an Fleisteir a-muigh as Shruighlea, ‘gus chaidh e suas gu Coille Tor. Bha sin àite làidir, bha eadar 260 gu 320 saighdear aige ‘nnsin, agus th’ e air àrd-thalamh cuideachd. Dh’iarruidh Cromuil do bhris a-steach Sruighlea ‘gus bailtean ann ri thaobh an Linne Foirthe mar bha ‘n sluagh mór aige ‘g ith biadh ró-mhor, agus bha fhios aige chan eil àm air taobh leis. Rinn riaghaltas Goill na h-Albainn sìochaint leis na Fíor Gàidheil agus leis daoine Gàidhealach eile, ‘gus rinn ead sin ri linn Dùbhlachd 1650. Thánaig Arm nan Gàidheal a-muigh as an iar do sabaid ri thaobh leotha mar sin, ach char fhuair ead ann gu dhà latha roimhe cath mór.
Bh’ Arm nan Gàidheal sa dhà shluagh ri linn an chath seo. Bha ciad sluagh fo cheannard Eachann Ruadh mac Lachann ‘ic Eachann Mór ‘ic Eachann Óg ‘ic Lachann Mór ‘ic Eachann Óg ‘ic Eachann Mór ‘ic Lachann Catanach ‘ic Lachann ‘ic Eachann Odhar ‘ic Lachann Óg ‘ic Lachann Bronnach ‘ic Eachann Ruadh nan Cath ‘ic Lachann Lùbanach ‘ic Iain Dubh ‘ic Maol-Caluim ‘ic Gille-Íosa ‘ic Gill-Eathain na Tuaighe Mac Gilleathain. Bha 800 óglach ‘s saighdear aige ‘gus bh’ ead as Eilean Muile ‘gus as eileanan nas àite ‘nn le cuid mhor.
Bha dàrna shluagh fo cheannard Deòrsa mac Eathan ‘ic Iain Dubh ‘ic Iain Buidhe Mac a’ Chananaich (Bochanan), agus bh’ ead as Sruighlea, Peart agus ceanntar àitean ann cuideachd. Bha 890 saighdear ag na Cananaich ri linn an chath seo. Na Cananaich an t-ainm a robh raoisimeid aca sa chath seo cuideachd. Agus bha 1.690 saighdear Gàidhealach ann ri linn an chath no mu sin b’fheudar. Agus sheas ‘s shabaid ead ri chéile ‘n aghaidh na Gall-Shasannaich ri linn an chath, agus sheas iad amháin ead fhé ‘muigh as na saighdearan eile mar bha fuath an-mhor chugu, ‘gus chuir ead sabaid ‘s comhaireachd dochreidsinn an aghaidh nan Goill garbh gun teagamh.
Gu h-obann, fhuair Cromuil 4,000 saighdear nuadh aige air Di-Ciadaoin 16mh Iuchar, agus bha 20,000 saighdear aige a-nis. Agus ri linn an oidhche fhuair 1,500 saighdear Gallda thairis Linne Foirthe gu h-Inbhir Chèitinn. Ghabháil ead Inis Garbh, Inis Garbhaidh agus Inis Dòite nuair a thánaig ead thairis Linne Foirthe.
Nuair a fhuair ead thairis Linne Foirthe, chaidh na Gaill air an ionnsaigh mór an aghaidh sluagh Albannach ann. Chaidh ead air aghaidh agus ghabháil ead ceathar dùn ri thaobh gunnaichean-móra cuideachd. Rinn ead sin eadar 16mh gu 17mh Iuchar 1651. Agus chaidh ead leis na gunnaichean-móra nuadh aca chun cath mór an aghaidh Sluagh Albainn, ach an aghaidh Arm nan Gàidheal gu h-àiridh. Bha 5,000 Sasannach thairis Linne Foirthe le madainn 20mh Iuchar ag fanachd air na Gàidheal.
Thánaig Seumas h-Olbuirne (ceannard air taobh Albainn) a-muigh as Sruighlea do’n ionnsaigh an aghaidh na Gall-Shasannaich nuair a dh’fhoghluim e mu sluagh Sasuinn air Inbhir Céitinn. Bha 4,400 saighdear aige. Ach rinn e do rith a-mach as an chath cúpla h-àm roimhe ‘n cath mór, agus chan eil fhios againn carson. Dheun e sin ri linn mháirseáil gu h-Ibhir Chèitinn eadar 19mh gu 20mh Iuchar, agus dheun e sin a-rithist ri linn madainn nan cath cuideachd. Ach char dheun Arm nan Gàidheal sin, mar dh’iarr ead do shabaid an aghaidh Sasuinn, agus cha robh eagal ortha cuideachd gun teagamh!
Chaidh Arm nan Gàidheal chun an chath leis dhà sluagh aca – Na Muilich fo cheannard Eachunn Ruadh leis 800 saighdear aca ‘s Na Cananaich fo cheannard Deòrsa mac Eathain leis 890 saighdear aca. Bha 1,690 saighdear Gàidhealach ri chéile ‘nn.
Chaidh na Gàidheil chun an chath gun mhall sa mhadainn air 20mh Iuchar 1651. Bh’ ead ann ro na Goill le h-aghaidh uairean fada ‘gus thánaig ead fo h-ionnsaigh as teine gunnaichean-móra ‘s luath sa mhadainn gu meadhan latha. Agus fhuair àireimh mór bàs aca ri linn àm sin cuideachd. Ach dh’fhan ead ann mar bh’ orduigh aca do sheas agus do fhan ann gu tosaich na Goill an ionnsaigh mór. Bha na h-Albannaich air do chlé ‘gus air deas aca, ‘gus bha creid aca bithidh gach aon rud gu math.
Ach gu h-obann, dh’ionnsaigh na Goill suas chugu ‘gus reith sluaghan chle ‘gus reith sluaghan deas a-muigh as an chath as dheidh cóig dheug mionaid na ‘sabaid. Ach cha robh Arm nan Gàidheal ag reith a-mach as an chath, agus rinn ead comhaireachd dochreidsinn agus sabaid an-mhor annsein gun teagamh. Bha na Gàidheil amhàin an aghaidh 5,000 Goll a-nis gun teagamh agus gun cuidich! Thánaig marc-shluagh Gallda ‘n aghaidh ortha ‘s an chlé ‘gus as a deas, agus thánaig gach aon cois-shaighdear aca ‘s a thosaich. Ach chaidh na Gàidheil air aghaidh leis an chath, agus char ghéill ead do na Goill agus char éalaich ead a-muigh as an sabaid. Cha robh na Gàidheil ruaigte ‘nnseo. Chuir ead comhaireachd an-mhor le gach aon cos, agus fhuair ead sàthte le mìle air mìle air mìle gun stad agus chaidh ead shuas air chnuic àite gu Caisteal Pit Riabhaidh nuair a rinn ead comhaireachd sheas-làidir ann a-rithist.
Nuair a chaidh ead do dheun seas mhath eile, fhuair na Goill mun thimcheall na Gàidheil, agus char ghéill na Gàidheil a-rithist air fhathast, agus lean ead air aghaidh leis an chath. Ri linn an àm seo, thug seachd bráthair do bheathanan aca do shabháil Eachunn Ruadh as bàis le làmh Goill. Chaochail nam bráthrean bàs aon le h-aon. Nuair a chaochail bráthair amhàin ann sgairt bràthair eile ‘mach “Fear eile airson Eachuinn!” Agus chaidh ead shìos ag cosainnt Eachunn Ruadh ri linn an chath. Bha glaisgich an-mhor ead fhé gun teagamh!
Lean na Gàidheil air aghaidh leis an chath gun ball-airm mhath aca, ‘gus rinn sluagh beag do’n éalaich a-muigh as an àir gu sabháilte sa Chaistil Pit Riabhaidh. Ach fhuair ead a-muigh as an le nam bàn-tighearna ‘nn. Bha fhearg mór aca mar sin, agus chuir ead mallachd garbh oirre ‘gus air an àite cuideachd. Ghabháil na Goill na sluagh beag Gàidhealach ann, agus chuir ead na sluagh beag gu bàis a-staigh talaimh nan caistil.
Chaidh Eachunn Ruadh shìos ‘sabaid sa cath as dheidh latha fada, ‘gus bha mór an-truagh sin gun teagamh. Chaidh 760 saighdear na Muilich shìos sa chath seo, ‘gus chaidh 855 saighdear na Chananaich shìos sa chath seo cuideachd. Dh’fhill eadar 70 no 75 Gàidheal chun air dachaigh aca air ais a-rithist agus bha ‘n chall an-uabhasach, an-chruadh agus an-gharbh le na Gàidheil Muile ‘gus le na Gàidheil fo na Cananaich cuideachd gun teagamh.
Chaidh 120 de bhalaich òga à Ros is Ì a shabaid ann am Blàr Inbhir Chèitinn, is cha do thill mòran dhiubh. Air an t-slighe, thàinig iad gu abhainn a bha na leum, agus thog Iain Mòr Àird Dhealanais (aon dhe na fir a bha còmhla ris na balaich) na balaich eile tarsainn air a dhruim. Bha sianar mhac leis fhèin anns a’ bhlàr. Nuair a chualas an naidheachd mun àireimh a chaidh a mharbhadh, chùm an Eaglais Easbaigeach ann am Muile an t-seirbheis mu dheireadh aca. Chaidh Eachann Ruadh nan Cath a mharbhadh aig Blàr Inbhir Chèitinn. B’ e Clann MhicAonghais a thiodhlaic e, is mar sin, thug MacGill’Eathain Dhubhaird fearann dhaibh ann air an Ì.
Bha Blàr Inbhir Chèitinn chall garbh mór le h-aghaidh na Fíor Gàidheil, agus le Clann Gilleathain agus le na Cananaich ri chéile gun teagamh. Fhuair ead bàs le son saorsa na Gàidheal agus a’ Ghàidhealtachd.
Cath Ceithir Airm
Cath na Bhocheastair
(3mh Sultaine 1651):
Thánaig Teàrlach Stiùbhart no Teàrlach Stiùbhart II – righ na h-Albainn – a-staigh gu Sasuinn leis Arm nan Gáidheal san Iuchar 1651. Bha sè mìle dhéag (16,000) saighdear aige san arm sin cuideachd. Chaidh ead le taobh tráigh Sasuinn an Iar gu fhuair ead gu Baile Bhocheastair (air an crìochan eadar Cuimrigh ‘s Sasuinn). Dh’fhan na Gáidheil ann mar chreid Teàrlach II bithidh na daoine h-áite ‘muigh do shabaid an aghaidh Cromáil. Chreid e sin mar bha righ Sasuinn e fhé cuideachd. Ach cha rabh sin an sgeul. Chonnaig na Sasannaich orra sluagh ionnsaigh an aghaidh orra fhé. Chaidh na daoine h-áite leis taobh Cromáil san am sin.
Ghabháil Arm nan Gáidheal am baile Bhocheastair air an dà fichead latha mìos Lùnastal (22mh Lùnastal) 1651. Chuir ‘s rinn na Gáidheal dùnta mór ann faoin áite seo, mar dh’iarr ead do chosantaigh ead fhé ‘s ionnsaigh sluagh Sasuinn gun mhall. Chruinnich Cromáil ‘s riaghaltas Sasuinn mu h-ochd ‘s a fichead mìle saighdear (28,000) aca, ‘gus chaidh ead air an ionnsaigh an aghaidh nan Gáidheal gun mhall. Fhuair arm mór Sasuinn gu ‘n cheanntar seo air 3mh Sultaine 1651.
Thánaig na Gaill an aghaidh air nan Gáidheal as trì slighe. Chuir na Gáidheil cath an-mhor ‘s comhaireachd dochreidsinn an-mhor an aghaidh nan Gaill, agus shabaid ead leis claidhimh, musgaeid, pìcean agus claidhimh dhà làmha cuideachd. Bha na Gáidheal air an cosaint ri gach aon bomaite ‘s soicind an chath seo. Rinn ead cúig ionnsaigh an-mhor an aghaidh nan Gaill, agus chuir ead ciadta ‘s mìltean ead chun gu bàs annsin gun teagamh. Ach dh’fhill ead gu cosaint as déidh gach aon ionnsaigh caithream mar dh’iarr ead do chur an Arm Gáidhealach ri chéile nuair a bh’ ead sa Sasuinn.
Bha Teàrlach Óg Stiùbhart a-staigh sa chath seo, ‘gus shabaid e fhé leis misneachd an-mhor aige gun teagamh. Bha saighdear marc-shluagh e fhé, ‘gus bha e ceannard na cúpla h-ionnsaigh mór an aghaidh nan Gaill. Chaidh an chath air aghaidh le h-uairean an-fhada ‘gus shiubhail mìltean ‘s mìltean saighdear bàs air dhà taobh. As déidh uairean fada, bhristeamh na Gaill a-staigh sluagh Gáidhealach, agus rinn ead áir mór uabhasach ann. Ach chaidh na Gáidheil air aghaidh leis an chath gun socrach ‘s gun bris. Bha na Gaill faoi cheannard Cromáil e fhé, ‘gus rinn ead ionnsaigh an-mhor air gach aon taobh an aghaidh nan Gáidheal, agus chuir ead na Gáidheil a-staigh am baile le sin. Shabaid na Gáidheal air aghaidh a-staigh am baile, ‘gus chuir ead ciadta ‘s mìltean Gall eile gu bàs ann cuideachd. Ri linn an t-ám sin, rinn Teàrlach Óg Stiùbhart ionnsaigh marc-shluagh an aghaidh air nan Gaill sa meadhan sluagh Gallda, ‘gus chuir e ciadta ‘s ciadta ead chun bàs le sin amhain. Dh’éalaich e ‘gus cúpla saighdear eile ‘muigh as am baile chun na faoin tuath Sasuinn. Ach fhuair na Gaill a-staigh na baile ‘gus rinn ead áir mhor uabhasach ar na Gáidheil ann. Bha ‘n chath deireadh le h-oidhche ‘nn.
Shiubhail mu sè mìle Gáidheal (6,000) bàs ann, agus shiubhail mu seachd mìle Gall (7,000) bàs ann cuideachd. Dh’éalaich Teàrlach Óg Stiùbhart a-muigh as an áir gu h-Eóraip air ais a-rithist, agus bha e ‘nn le naoidh bliadhain as déidh an chath seo. Fhuair deich mìle Gáidheal (10,000) ghabhailte ‘s déidh an chath seo nuair a thánaig na daoine Sasuinn a-muigh an aghaidh orra ‘s déidh an chath agus chuir ead ciadta ‘s mìltean Ciomach-Cogaidh nan Gáidheal gu bàs ann thairis Sasuinn Meadhan agus Sasuinn a Tuath cuideachd. Chuir riaghaltas Sasuinn mìle (1,000) ciomach Gáidhealach chun gu tràilleachd ann sa Sasuinn, nuair a chuir ead na ciomaich gu h-obair cruadh-uabhasach air na frògagaiche sa Sasuinn an Ear. Chuir ead mìle cúig ciad (1,500) ciomach Gáidheal eile chun obair a-staigh tobraichean òir sa Gini. Agus fhuair seachd mìle cúig ciad saighdear (7,500) gu tràilleachd uabhasach air nan Eileanan Gréine ‘s air Dùthaich nan Craobh cuideachd. Cha rabh ead do cuairt abhaile gu ‘n Gáidhealtachd air ais a-rithist.
Chuir Gáidheal Dùthaich Mhic Aoidh ‘s as Albainn a’ Tuath an ainm Cath Ceithir Airm air cath seo mar chreid ead fhé bha ceithir arm Gallda ‘nn sa chath an aghaidh nan Gáidheal. Shiubhail eadar cúig ciad (500) gu seachd ciad ‘s trì fichead (760) saighdear as Clann Mhic Leòid no Clann Leòdaich bàs sa chath seo. Fhuair cuid ‘s mór na Clann Friseal, Clann Mhic Aoidh, Clann Mhic Coinnich, Clann Mhic a’ Róthaich, Clann Tóisich, Clann Chátain, Clann Griogair, Clann Mhic Fhionghuin, Clann Dómhnaill Sléite, Clann Mhic Gill’Eathain Dubhaird, Clann Mhic Gill’Eathain Breolais, Clann Mhic an Aba ‘gus clainn Gáidhealach eile bàs annseo cuideachd. Chaidh an cogadh air aghaidh le saorsa ‘bhaile san Albainn, Éirinn ‘s air Manainn an aghaidh air nan Gaill gu 1660 nó 1687.
