Cath Bhéal Átha na Muc (8adh Meán Fómhair 1798)

Ar an 8adh lá mí Mheán Fómhair sa bhliadhain 1798, bhí cath mór i mBéal Átha na Muc i lár na tíre leis Arm na Gaedheal agus na Franncaigh ar taobh amháin nan Gaedheal ‘s Poblacht Chonnacht in éadan na sluagh an-mhor Sasuinn ann. Bh’ eadar 2,350 go 5,000 Gaedheal agus Franncach ann agus tháinig siad faoi h-ionnsaigh mhór le 35,000 go 37,000 Gall nó Sasanach freisin. Bh’ eadar 2,000 go 3,000 saighdear san Arm na Gaedheal ar an oidhche 7adh Meán Fómhair agus tháinig sluagh Fíor Gaedheal eile ‘nn le linn an oidhche do throid agus do sheas in aice le na Franncaigh agus Ginearál Humbert. Bhí 5,000 Gaedheal ann san am an chath b’fhéidir. Tháinig siad as Iarthar Bhréifne (Liatroma ‘s Sligigh), Iarthar Mhidhe, Longphoirt, Fear Manach, Oirthear Bhréifne (Cabhán), Ros Comáin agus cúpla ceanntar eile.

Thosaidh an chath go luath sa mhaidinn nuair d’ionnsaigh na Gaill i gcoinne na Gaedheal as gach taobh ann. D’ionnsaigh céad shluagh Gall leis 15,000 saighdear i gcoinne taobh deas na Gaedheil leis d’ionnsaigh darna shluagh Gall leis 14,000 saighdear i gcoinne leis d’ionnsaigh na sluaith’ eile 6,000 saighdear ar gach taobh eile ‘r nan Gaedheal ann. D’ionnsaigh na cótaí dhearga leis gunnaí móra ‘gus marcshlua ‘n éadan Arm na Gaedheal, ach chuir siad troid fíochmhar in éadan gach ionnsaí Gall agus bhuaidh siad sin freisin. Chuir Arm na Gaedheal mílte ‘s mílte Gall bás mar throid iad ar an chosaint in éadan gach ionnsaí Gall. Throid na Gaedheil leis gunnaí móra, muscaeid, picí ‘s claidhimh agus chuir siad bás ollmhór in éadan gach ionnsaí Gall le h-uaireanta fada mar bhí siad san cheanntair cosanta láidir thairis Béal Átha na Muc.

I ndhiaidh uair amháin nó h-uair amháin agus leath-uair, ghéill Ginearál Sarrasáin chun na Gaill. Bhí ceannaire é na Chúlgharda nó Cúl Gharda ‘gus bhí Ginearál Humbert an fhearg nuair a’ chuala sé faoi sin! Throid Humbert agus na Gaedheil ar aghaidh leis crógacht dochreidte le ceathair uair eile nuair rinne géill é chun na Gaill freisin. D’iarr sé do throid ar aghaidh, ach bh’ an-thuirseach mhór ar na Franncaigh agus Gaedheil freisin, ach throid na Gaedheil ar aghaidh go bás! Bhí na Franncaigh cimí na gcogadh i ndhiaidh ghéill iad chun na Gall. Throid Arm na Gaedheal ar aghaidh amháin in éadan na Gall leis crógacht an-mhor agus throid siad leis gunnaí móra, muscaeid, claidhimh ‘s picí. Bhí Séamus Mac an Aoidh saighdear Fhíor Gaedheal le linn an chath. Bhí ceannaire na sluagh gunnaí mhór é ‘gus chuir sé bás an-mhor ar na Gall le linn agus i ndhiaidh an phríomh cath mar níor stad é ‘g troid agus throid é ‘gus an shluagh leis go bás. I ndhiaidh chuaidh iad gan armlón nó lón lámhaigh le gunnaí móra, chuir sé potaí ‘gus pannaí ‘stigh béal gunnaí móra ‘gus throid sé ‘r aghaidh go bás ar ais aríst. Bhí sin an sgéal le h-uaireanta fada leis mar throid Séamus Mac an Aoidh nó Gunnadóir Mac an Aoidh ar aghaidh go bás. Tháinig é as Longphoirt ó dhúthchais agus bhí san mílíste Longphoirt é go dtí Cath Chaisleán Bharraigh nuair chuaidh é go Poblacht Chonnacht agus Arm na Gaedheal freisin. Bhí sé dochreidte san chath sin agus tháinig fir áitiúil amuigh do throid in aice leis san chath, ach chuir siad do theaghlaich acu san áite sábháil roimhe chuaidh siad amach do throid ann. Fuair na Gaill istigh san líne Gaedheal agus rinne siad ár mhór uafasach fola mar bhí h-uimhir an-mhor leo ‘gus throid na Gaedheil go bás ar aghaidh. Rinne ‘s fuair na Gaill fáinne thart na Gaedheil thairis na cheanntar agus bhí sluagh beag Gaedhealach ag troid agus ag cur in éadan san áite freisin.

I ndhiaidh seacht (7) nó h-ocht (8) uair, fuair 4,000 go 4,500 Gaedheal bás agus fuair eadar 12,000 go 26,000 Gall bás freisin. Fuair na Gaedheil bhriseadh sa chath agus ghabháil na Gaill céadta ‘r céadta cimí Ghaedhealach tar éis an chath deireanach. Dhúnmharaigh iad na gCimí leis crualacht an-mhor uafasach, agus fuair siad bás san gach baile ‘gus sraidbhaile trasna na tíre ‘nn freisin. Dhúnmharaigh faoi 200 go 500 san áit amháin agus céadta eile suas go dtí eadar 1,000 go 1,500.

Ar rith nó le linn Cath Bhéal Átha na Muc, bhí Gaedheil as Albainn ag troid leis arm na Gall agus ‘s mór an trua sin! Bhí bia gunna mhóir le Sasuinn iad agus bhí siad in éadan Gaedheil Chonnacht agus Gaedheil Laighean san gach cath le linn Bliain na bhFranncach freisin. Bhí cogadh cathartha uafasach eadar nan Gaedheal agus tá sgéal an-deacair le duine h-áitiúil ann inniu mar throid Gaedheal in éadan Gaedheal mar rialtas Sasuinn. Beidh daoine h-áitiúil ag cainnt faoi na Gearmánaigh, na h-Ollanaigh agus na Sasanaigh san arm Gallda i gCath Bhéal Átha na Muc, ach tá sin an-deacair do chainnt faoi na Gaedheil Albannach san arm sin freisin mar bha droch-sgéal uafasach sin.