Stair

Cath Áth an Chip (28adh Iúil 1270):

Cath na gConnacht:

Throid agus bhuaidh na Gaedheil an chaithréim an-mhor in éadan na Gaill i dTuaisceart Chonnacht ar an 28adh lá mí n-Iúil ar an bhliadhain 1270. Bhí siad faoi cheannas Aedh nan Gall Ó Conchubhair nó Aedh nan Gall. Bhí sé Righ Chonnacht san am sin agus throid sé ‘n éadan na Gaill ó 1249 nuair a bhí sé óige. Bhí Cath Áth an Chip le taobh bhruach’ t-Sionainn agus tháinig Gaedheil eile go Connacht do throid le chéile ‘n aice le Gaedheil Chonnacht in éadan nan Gall. Bhí caithréim mhór 750 bhliadhain ó shin annseo ‘gus shábháil Aedh nan Gall Ó Conchubhair an Ghaedhealtachd agus na Gaedheal leis caithréim mhor ar Áth an Chip freisin.

Bhí Fíor Gaedheal é Aedh Ó Conchubhair agus bhí sé ‘n éadan na n-Gaill in Éireann agus in Albainn agus ar Mhannain – an Ghaedhealtachd – nuair a bhí sé níos óige. Le linn an bhliadhain 1270, chuir na Gaedheil Thír Chonaill nó na Conallaich baile Sligeach chun dóiteán. Bhí Sligeach faoi riail Sasuinn san am sin agus ní raibh sin an sgéal tar éis chuir Cineál Conaill an bhaile chun dóiteán. Thug Aedh Ó Conchubhair cuidiú ‘gus tacaigh go Cineál Conaill le linn an chogadh eadar iad agus na Gaill. Chruinnigh Aedh nan Gall sluagh láidir na n-Gaedheal Chonnacht le chéile do throid in éadan na Gaill má beadh siad máirseáil in aghaidh Connacht agus na Cineál Conaill freisin. Chruinnigh Aedh nan Gall na sluagh Gaedheal láidir ar Magh Nissi ‘gus tháinig eagla mhór ar na Gaill nuair d’fhoghlaim acu sin. Thosaidh cogadh mhór amach eadar Aedh nan Gall Ó Conchubhair – Righ Chonnacht – agus na Gaill tar éis sin.

D’ionnraidh dá sluagh mór nan Gall in aghaidh Aedh Ó Conchubhair. Mháirseáil na dá sluagh Gall istigh Connacht an Oir agus d’fhan siad oíche ‘mháin i Ros Comáin agus d’fhan siad san Ail Finn ar rith darna oíche ‘gus rinne siad campa mhór ar Port Leice le h-aghaidh oíche a’ trí. Tá ‘n cheanntar sin ar bruach an t-Sionainn. Bhí Gaedheil Chonnacht ar Magh Nissi ‘gus tháinig Gaedheil eile ‘s bha siad as Ulaidh, nan Eileanan, Árra Gháidheal, Gall Ghaedhealaibh, Tuadh Mhumhain agus ceanntair eile nan Gaedheal freisin. Ach bhí fianna, saighdearan agus óglaigh cuid is mó san Arm nan Gaedheal cuid is mó ‘s Connacht, as nan Eileanan agus as Tuadh Mhumhain go h-áirithe. Bhí 5,000 fiann ‘s óglach san Arm nan Gaedheal agus bh’ eadar 5,000 go 6,000 saighdear sa fhorsaí Gall freisin. Le linn an mháirseáil fada na dhá sluagh Gall, d’ionnsaigh sluagh bheag na Gaedheal in éadan dá shluagh Gall leis crógacht dochreidte mhór acu! Bhí sin istigh sa Choille Conmhaíche ‘gus Coille Choncubhair. Chuir na Gaedheil faoi ciad Gall bás san ionnsaí mhaith freisin. Ní bhfuair Gaedheal amháin bás ann agus chuaidh na Gall ar aghaidh go Mhagh Nissi tar éis sin. Tháinig Gaill amach as trasna na tíre do throid in aice dá shluagh Gall in éadan Aedh nan Gall Ó Conchubhair mar bh’ eagla mhór acu mar throid sé ‘n éadan iad gach am. Tháinig siad as tráigh tuaisceart ‘s iarthar Chonnacht agus amach as ceanntair eile do bhris Aedh nan Gall, ach fuair siad ionntas dochreidte mhór san chath! Rinne siad campa nuadh ann. Tar éis sin chuaidh siad go ceannaire mhór acu ‘gus d’iarraidh siad do thosaigh cainnteanna síochána leis Aedh nan Gall. Chuaidh gialla ‘mach as dá thaobh istigh dá champa le linn sos chogaidh beag. Ach, fuair gialla Gall bás san champa Gaedheal agus ní fhios againn cén fáth inniu. Ach, bhí sin cogadh ar ais arís tar éis ann.

Chuaidh Aedh nan Gall Ó Conchubhair ar an ionnsaí mhór tar éis sin agus d’ionnsaigh na Gaedheil orthu le dá n-oíche roimh an chath mhór. Ní bhfuair na Gall codladh suan le linn gach oíche mar chuaidh Aedh nan Gall ar an ionnsaí orthu freisin. D’ionnsaigh na Gaedheil le linn gach oíche ‘gus stad siad bia chun na Gaill freisin. Ní bhfuair bia chun na Gaill mar rinne Aedh nan Gall luíochán agus ruaig orthu acu gach lá ‘s gach oíche. Tháinig Toirdhealbhach Ó Briain – Righ Thuadh Mhumhain – go Connacht do throid in aice le Aedh nan Gall sa chath agus bhí sé ‘g fanacht ar na Gall ar Áth an Chip sa mhaidin na chath mhór ann. Thosaigh an chath nuair shroich sluagh Gaill ar Áth an Chip. Rinne Toirdhealbhach Ó Briain an ionnsaí fola mór in éadan orthu ‘gus bhí sin cath fíochmhar ann. Throid na Gaedheil Thuadh Mhumhain leis fearg mór acu, ‘gus d’iompaigh ceannaire mhór Gall ar Toirdhealbhach Ó Briain le linn an chath agus chuir sé bás go Toirdhealbhach Ó Briain, Righ Thuadh Mhumhain ann. I ndhiaidh sin, d’ionnsaigh na Gaedheil Chonnacht ar na Gaill leis díoltas an-mhór agus rinne siad ár mhór uafasach ar na Gaill ann. Fuair ciad ridire Sasuinn bás san Chath Áth an Chip agus fuair eadar 1,100 go 5,000 Gall eile bás freisin. Bhí sin caithréim an-mhór le na Gaedheil agus d’éirigh na Gaedheal eile ‘mach trasna na Gaedhealtachd tar éis sin! Thosaidh Aedh nan Gall an ionnsaí mhór agus chuaidh na Gallóglaigh (as Innse Gall / nan Eileanan) leis agus bhí sin an ciad cath nuair throid na Gallóglaigh in éadan marcshlua mhór Sasuinn agus bhuaidh na Gallóglaigh orthu. Fuair gach saighdear ‘s ridire marcshlua bás le lámha Gallóglaigh freisin.

Sgrios Aedh nan Gall gach caisleán, dúin agus ráth na Gall trasna na tíre tar éis sin. Chuir sé Caisleán Ros Comáin, Áth Angaile, Sliabh Luga, Cill Cholmáin, Ráthún agus Uamhnach chun dóiteán. D’éirigh Briain Ruadh Ó Briain – Righ nuadh Tuadh Mhumhain – amach in éadan na Gall agus ghabh Caisleán an Chlár é ‘gus chuir sé uimhir mhór na Gaill chun bás. Chuaidh Tomas Ó Raghallaigh -Righ Bhréifne ‘n Oirthear – ar an ionnsaí ‘r na Gall agus fuair sé bás i ndhiaidh cúpla mí. Bh’ éirí amach an-mhór i ndhiaidh Cath Áth an Chip as Tír Chonaill san thuaisceart go Tuadh Mhumhain agus i n-Deas Mhumhain faoi cheannas Clann Súilleabháin agus Clann Carrthaigh ann. Thosaidh na Gaedheil Ghall Ghaedhealaibh ag troid in éadan righ Albainn ann freisin agus d’éirigh na Gaedheil eile san phríomh tíre na h-Albainn amach in éadan righ Albainn go h-áirithe ‘gus fuair misneachd mhor acu ‘s Cath Áth an Chip sa 1270. D’éirigh na Gaedheil Mhanainn amach in éadan na sluagh Sasuinn ann freisin agus thug sgéalta na Cath Áth an Chip spiorad ‘s misneachd orthu ‘gus throid siad leis crógacht mhór ar aghaidh na Gaill ann mar sin. Chuaidh na Gaedheal ar an ionnsaí ‘r aghaidh tar éis Cath Áth an Chip.

Blàr na Floddàn (9mh Sultain 1513):

Blàr nan Flodàinn

Cath na bhFlodáinn

Bha blàr an-mhor agas an fuilteach eadar na Gaedheil agas na Gaill i Sasuinn a’ Tuath air an 9mh latha mìos an t-Sultain sa bhliadhain 1513 nuair dh’ionnsaigh Seumas VI – Righ na h-Albannaich – a-staigh gu Sasuinn leis eadar 30,000 gu 40,000 saighdear aige. Och, bh’ eadar 20,000 gu 24,000 saighdear san Arm nan Gaedheal no n-Arm na h-Albainn ré Blàr nan Flodàinn.

Tháinig Aedh Dubh Ó Domhnaill – Righ Thír Chonaill – gu Dùn Éideann ré samhradh 1513 agas chaidh ead gu co-nasgadh no co-chaidreabh an aghaidh Sasuinn agas an aghaidh nan Gaill eil’ air an 26mh Òg-mhìos 1513. Chreid Seumas Stìubhart san ionnsaigh gu h-Éireann roimhe mar bha sin cuid mòr nan Gaedhealtachd agas bha cairdean aige ‘nn cuideachd. Beadh cogadh in Eireann gu math le Righ na h-Albannaich mar beadh Gaedheil Éireannach air taobh na h-Albainn san cogadh an aghaidh Sasuinn ré ‘n t-àm sin. Bha Seumas VI agas na Gaedheil aig sabaid an aghaidh nan Gaill a-rithist ó 1511 no 1512 nuair chaidh ead le chéile gu na Franngaich an aghaidh Sasuinn a-rithist cuideachd. Bha na Gaedheil ‘s na Franngaich air taobh amhain le chéile ‘n aghaidh nan Gaill agas an aghaidh Sasuinn gu h-áiridh. Tháinig sluagh an-mhor a-amach as Tír Chonaill, Connacht, Laighean agas áit’ eile thairis na h-Éireann do shabaid leis Seumas VI an aghaidh nan Gaill eadar 1512 gu 1513. Shabaid ead air Blàr nan Flodàinn le chéile Gaedheil Albannach cuideachd. Och, thuirt Aedh Dubh an aghaidh Seumas VI faoi d’ionnsaigh gu h-Éireann mar bh’ Aonnraoi Tudar VIII – righ Shasuinn – aig sabaid san Fhraing agas fhuair na Gaedheil cuidigh an-mhor as na Franngaich do shabaid an aghaidh Sasuinn. Bha neart an-mhor aca na Gaedheil ann. Ruaig sluagh Albannach air Carraig Fhearghuis ré 1513 agas bhuaidh ead caithream mhath ann cuideachd. Fhuair na Sasanaich bhriseadh san Ulaidh an Oir mar sin.

Chuir Seumas VI cóig (5) roinn-fheachd no còrachadh a-staigh san Arm nan Gaedheal no n-Arm na h-Albainn, agas bha 4,000 gu 5,000 saighdear a-staigh san gach roinn-fheachd cuideachd. Chaidh Seumas Stìubhart VI air an ionnsaigh an aghaidh nan Gaill air an 22mh Lùnastal 1513 nuair tháinig ead – na Gaedheil – a-staigh gu Sasuinn a’ Tuath. Ghabh ead eadar 4 gu 6 caisteal ann agas bha sin caithream mhor le Seumas Stìubhart VI agas na Gaedheal cuideachd. Och, thug e nuacht chun nan Gaill mìos amhain roimhe ‘n ionnsaigh mar chreid i fearas ghaisge e! Chruinnich na Gaill dhà n-airm mòr le chéile mar sin. Bha 26,000 gu 36,000 saighdear a-staigh san arm nan Gall no h-arm Sasuinn ré Blàr nan Flodàinn leis tháinig ciad arm a-amach as Sasuinn a’ Tuath agas tháinig dàrna n-arm as làr Shasuinn.

Thosaidh an chath air ceathair (4) uairean feasgar agas thosaidh sin leis gunnaí móra ‘s arm Sasuinn agas as Arm nan Gaedheal cuideachd. Chunnaig ceannardan na h-Albainn an ghluaisceart nan Gaill roimhe ‘n blàr agas chuaidh ead gu Seumas VI mar dh’iarr ead do thosaidh ionnsaigh mór an aghaidh orthu mar bha na Sasanaich an-lag ann mar bha siad thíos air an bun thalamh. Och, níor éisteachd e gu sin mar chreid i fearas ghaisge e, ‘gas ‘s mòr an trua sin! Bh’ Arm nan Gaedheal thuas air thar barr an chnoc agas bha ceanntar an-làidir aca cuideachd. Bha ceathair roinn-fheachd air an thusa ‘s bha cúltach an airm ann aig cosanta ‘n aghaidh marc-shluagh Gallda. Dh’ionnsaigh roinn-fheachd air taobh chlé síos an chnoc roimhe ‘gas shabaid ead leis misneachd an-mhor ann. Chuaidh ead síos an chnoc chun nan Gall. Bha claidhimh agas pìcean cath’ aca leo, ‘gas rinn ead ionnsaigh an-chaithream an aghaidh na Sasanaich. Chuir ead mìlte ‘s mìlte ‘s mìlte Gall gu bàs ann mar bhriseadh ead dhà roinn-fheachd Sasuinn cuideachd. Nuair a chunnaig e sin, fhuair Seumas Stìubhart thíos as do chapall aige ‘gas thosaidh e n-ionnsaigh mòr thíos no síos an chnoc cuideachd. Bha dhà roinn-fheachd aige ‘gas rinn e n-ionnsaigh an-mhor air nan Gall leis misneachd do-chreidsinn cuideachd. Tháinig dhà shluagh Gaedheal leis agas bha pìcean catha ‘mháin aca. Chuir nan Gaill stad an ionnsaigh ann agas shabaid ead leis gunnaí móra ‘gas boghadairean. Agas dh’ionnsaigh na Gaedheil a-staigh san achadh eabarach agas bha sin droch sgéal leo ‘nn. Bha ‘n àr an-mhor fuilteach ann. As déidh chuir na Gaill na roinn-fheachdan air taobh chlé ‘s an làr chun bàs, tháinig ead an aghaidh taobh deas faoi cheannas mòrmair Arra Ghàidheal agas rinn roinn-fheachd ann sabaid do-chreidsinn an aghaidh nan Gaill. Chuir ead na pìcean catha sìos air an thalamh agas thosaidh ead aig sabaid leis claidhimh dhà làmha leis misneachd an-mhor. Chuir ead mìle no dhà mìle Gall chun gu bàs, och fhuair ead a-muigh as an àr fuilteach ann cuideachd.

Fhuair eadar 5,000 gu 17,000 Gaedheal bàs ré Blàr nan Flodàinn air an 9mh Sultain 1513 agas fhuair righ Seumas bàs le linn cuid ‘s mó ceannardan nan Gaedheal cuideachd. Fhuair eadar 1,500 gu 5,000 Gall bàs cuideachd, och cha robh briseadh mór aca.

Chuaidh na Gaedheil air treall-chogadh an aghaidh Sasuinn an déidh sin gu ‘n bhliadhain 1514 nuair stadaigh Sasuinn an ionnsaigh gu h-Albainn. Bha Seumas Stìubhart VI an righ deireannach bha Gaeilig aige. Cha robh righ no bean-righ na h-Albainn eile Gaeilig aca ‘n déidh Blàr nan Flodàinn sa 1513. Bha sin briseadh mór le h-aghaidh tír na h-Albainn cuideachd.

Bliadhna Sheumais (6mh Sultain 1715):

Treasamh Cogadh na Seumasaich (1715 gu 1721):

Thosaidh ar-amach na Seumasaich nuair a’ dh’éirich Mhorair Màr an bratach Seumas Stìubhart no bratach Clann Stìubhart sa Bhail’ a’ Chaisteil i Bràigh Mhàrr san cheanntar Obar Dheathain air an 6mh Sultain 1715. Bha 600 saighdear Gaedhealach aige san àm sin ann. Chuaidh na Gaedheil air an ionnsaigh thairis na h-Albainn an déidh sin.

Thosaidh na Gaedheil air slighe gu cogadh nuadh nuair a sheòil Mhorair Màr as Lunnainn, Sasuinn i mìos Lùnastal sa bhliadhain 1715 agus fhuair gu h-Albainn e ‘n déidh cupla seachdain sin. Chruinnich e comhairle-chatha sa Baile a’ Chaisteil i Bràigh Mhàrr air an 27mh Lùnastal 1715. An déidh thosaidh Mhorair Màr an chogadh, chuaidh na Gaedheal ann air an ionnsaigh thairis Albainn a’ Tuath agus ghabhail ead Inbhir Nìs, Dùn Déagh, Caisteil Chlann Gordain, Obar Dheathain agas áit eile thairis Dùthaich Mhic Aoidh, an Peairt, Bàideanach agus ceanntar eile ‘nn cuideachd. Bh’ eadar 20,000 gu 22,000 saighdear, fiann ‘s òglach san Arm nan Gaedheal le mìos Dàmhair sa 1715 agus bha Mhorair Màr air an t-slighe gu saorsa na h-Albainn agus saorsa nan Gaedheal le taobh leis caithream mhor an aghaidh nan Gall cuideachd.

Dh’éirich na Gaedheil a-mach thairis na h-Albainn, air Mhannain, cheanntair in Éireann agus sa tìr eile na Ceiltich cuideachd. Tháinig na Ceiltich a-mach an aghaidh na Sasanaich sa Chòrn agus sa Cuimrich agus tháinig na fineachan a-mach an aghaidh arm Sasuinn in Albainn agus chuaidh gu n-Arm nan Gaedheal ead cuideachd. Bha clainne mhor ‘s clainne bheag gu cogadh ann agus bha sin an-mhath do fheiceáil sin. Bha dà n-arm no feachd aca nan Gaedheal agus Shabaid ead an aghaidh nan Gaill ré Ar-amach 1715 no Bliadhna Sheumais. Tháinig Ciad Arm as Albainn an Ear (Arm nan Ear) agus tháinig Dàrna n-Arm as Albainn an Iar ‘s nan Eileanan (Arm nan Iarthar) cuideachd. Bha Dàrna n-Arm faoi cheannas Clann Mhic a’ Tòisich. Och, bh’ amadan mhor Mhorair Màr faoi cogadh agus bh’ amadan an-mhor e nuair a bha ceannard san arm e gu h-áiridh! Sgríobh e litir ré blàr agus sgríobh e nan litir gu Seumas Stìubhart sa Fhraing cuideachd. Cha robh ceannard làidir e.

Fhuair Mhorair Màr briseadh nuair chuir stad e ‘n mháirseáil thairis lár na h-Albainn annsin. Thug sin gu mhath fá choinne Iain Ruadh nan Cath (tòisich Clann Caimbeul e fhein) mar bha ceannard arm Sasuinn in Albainn e. Dh’fhan Iain Ruadh nan Cath air Arm nan Gaedheal air Sliabh an t-Siorraim agus bha cath an-fola ‘nn cuideachd. Bhuaidh na Gaedheil an chath gun teagamh agus níor ionnsaigh Màr an déidh sin agus ‘s mór an truagh sin cuideachd.

Dh’ionnsaigh sluagh beag nan Fíor Gaedheil an aghaidh Caisteal Dhùn Éideann agus bha ceithir fichead (80) saighdear aca le sin. Och, dh’fhoghlaim nan Gall faoi na h-ionnsaigh ann agus dh’fhan ead air nan Gaedheil. Nuair a dh’ionnsaigh na Gaedheil an aghaidh an chaisteal, scaoil nan Gaill bàs fuilteach an-mhor orthu ré h-ionnsaigh ann. Bha £100,000 san airgead agus bh’ armáilte le 10,000 saighdear a-staigh san chaisteal agus bha sin an sgeul mar rinn ead an ionnsaigh ann. An déidh sin, tháinig 2,000 saighdear ‘s fiann leis Liam Mac an Tòisich thairis Albainn a’ Tuath agus dh’ionnradh ead gu Fìobha leis misneachd an-mhor aca. Fhuair ead – Dàrn’ Arm nan Gaedheal / Arm nan Iarthar – thairis Linne Foirthe a-staigh san bhàid iasgaireachd. An déidh sin, chuaidh ead air aghaidh gu Lìte gu tuath air Dùn Éideann. Rinn agus shabaid na Gaedheil blàr ionnsaigh nuadh an aghaidh an baile mhor a-rithist, och bha na Gaedheil bhriseadh ann a-rithist cuideachd agus bha sin an-fhuilteach agus an-uafasach. Och, an déidh sin, chuaidh Arm nan Iarthar air aghaidh gu Cealsaidh san Albainn a’ Deas agus air aghaidh gu Crìochan na h-Albainn cuideachd. Chuir ead nan Gaill a-mach as ann gun duilgheadas agas rith nan Gaill as an cheanntar cuideachd a-muigh gu Sasuinn a’ Tuath. Tháinig sluagh mór nuadh gu n-Arm nan Iarthar mar sin, nuair a chunnaig eadsan teich nan Gall a-mach as na Gaedheil. Mháirseáil Arm nan Iarthar gu Caisteal Nuadh san ear-thuath Sasuinn agus rinn ead cupla h-ionnsaigh air aghaidh sin, och cha robh ead a-staigh gu Caisteal Nuadh agus ‘s mór an trua sin. Thosaidh ead an ar-amach eile san ear-thuath Sasuinn air an 6mh Dàmhair 1715 agus bha sluagh an-mhath aca cuideachd.

An déidh sin, chuaidh Arm nan Iarthar gu Baile nan Sagairt i Sasuinn a’ Tuath, agus bha 4,000 saighdear aca. Ghlacadh ead an bhaile san oidhche 9mh Samhainn 1715 gun teagamh. Bha na Gaedheil ann eadar 9mh gu 15mh Samhainn agus tháinig na Sasanaich an aghaidh orthu nuair a dh’fhoghlaim ead faoi n-Arm nan Iarthar sa bhaile ‘r talamh Sasuinn. Thosaidh Séist Bhaile nan Sagairt nuair a fhuair na Gall ann eadar 12mh gu 15mh Samhainn 1715 agus fhuair 3,300 Gall bàs ré séist fuilteach agus fhuair 17 Gaedheal bàs cuideachd. Fhuair agus shabaid sluagh an-mhor Gaedheal a-muigh as an bhaile ré n-ionnsaigh an-mhor le na Gaedheil eadar 13mh gu 14mh Samhainn agus fhuair eadar 2,000 gu 2,500 Gaedheal gu saorsa mar sin. Fhuair 1,468 saighdear Seumasach gabh ann eadar 14mh gu 15mh Samhainn cuideachd. Bha 1,003 as an Ghaedhealtachd agus bha 463 as Sasuinn. Chuir riaghaltas Sasuinn ead air longan gu Dùthaich nan Craobh mar bh’ eagla mhor aca – na cimí Sheumasaich.

Air feadh an sabaid i Sasuinn a’ Tuath, tháinig Iain Ruadh nan Cath a-muigh as Caisteal Dhùn Éideann agus mháirseáil gu Dùn Bhlàthain i lár na h-Albainn. Bha 10,000 saighdear aige ‘gus bha 12,000 Gaedheal air an slighe faoi cheannas Mhorair Màr cuideachd. Bha Blàr Shliabh an t-Siorraim air an 13mh Samhainn 1715 agus bha sin fuilteach an-mhor. Bha dhà fheachd aig sabaid ann le latha fada ‘gus fhuair 800 Gaedheal bàs agus fhuair 6,000 Gall bàs cuideachd. Och, cha robh dh’ionnsaigh Mhorair Màr orthu ‘n aghaidh nan Gall an déidh seo! Chan eil fhios againne dé sin, agus is mór an trua sin cuideachd. Dh’fhàg sluagh Franngach, sluagh Spàinnteach agus sluagh eile gu slighe abhaile nuair a chunnaig ead sin.

Air feadh mìos Samhainn sa 1715, tháinig feachd Gallda gu h-Inbhir Nìs as an fharraige ‘gus bha sin an-uafasach gu ceanntar ann. Chuir ead ciadta ‘s ciadta baile gu teine ‘gus chuir ead mìlte ‘s mìlte dhaoine gu bàs eadar Dàmhair 1715 gu Foghar 1721 san ear-thuath an h-Albainn. Dh’ionnsaigh agus sgrios na Sasanaich baile Sheumasach i Sasuinn gu h-áiridh. Chuir ead Baile Átha Pluma, Baile Liamhais, An Gheal-Chathair agus Cathair na Scornaí gu teine mar dh’éirich ead a-mach an aghaidh riaghaltas Sasuinn agus chuaidh ead leis na Gaedheil cuideachd. Dh’ionnsaigh na Gaill air Áth na n-Damh cuideachd agus ghabh ead sluagh an-mhor Seumasaich ann.

Tháinig Seumas Stìubhart gu h-Albainn air an 22mh Dùbhlachd 1715 agus tháinig air gu Ceann Phàdraig san Obar Dheathain e cuideachd. Thosaidh aig obair e do chur spiorad a-staigh san ar-amach a-rithist, och bha Mhorair Màr an aghaidh sin! Agus dh’obair e ‘n aghaidh Seumas Stìubhart cuideachd agus chan eil fhios againne dé sin. Thug Seumas Stìubhart cuidich, bìdh agus cosaint gu nan dhaoine bhochd ann agus bha Fíor Ghaedheal e cuideachd. Thug nan dhaoine ‘n coronach na h-Albainn aige air an 6mh Gearran 1716, agus bha Righ na h-Albannaich agus bha Righ nan Gaedheil e as déidh sin! Chuaidh e gu Peairt an déidh sin air an 9mh Gearran 1716 agus dh’fhoghlaim e bha 5,000 saighdear ‘s fiann san Arm nan Gaedheal, agus bha sin an sgeul mar bha ceannard bhochd a bh’ Eòin Màr. Bha spiorad an-làg aca leo mar sin. Dh’fhill sluagh an-mhor abhaile a-rithist agus thosaidh sluagh eile treall-chogadh an aghaidh nan Gaill. Tháinig Arm nan Iarthair abhaile ‘s Sasuinn air Gearran 1716 agus thug ead cuidich gu nan Gaedheil aig sabaid treall-chogadh an aghaidh nan Gaill mar dh’iarr ead agus Seumas do chur spiorad nuadh a-staigh san chogadh cuideachd.

Fuair Iain Ruadh nan Cath gunnaí mhor aige ‘gus chuaidh air an ionnsaigh sgrios e mar sin! Sgrios e thairis Albainn a’ Tuath eadar Faoilleach 1716 gu n-Iuchar 1717 agus fhuair faoi dhà ciad (200,000) Gaedheal bàs re linn àm sin. Dh’fhàg Màr a-muigh as Albainn air an 30mh Faoilleach 1716 agus dh’fhàg e Seumas Stìubhart amhain ann in Albainn. Dh’fhàg Seumas a-muigh as Albainn air an 5mh Màirt 1716 cuideachd. Chuaidh an cogadh air aghaidh gu Foghar 1721 mar dh’ionnsaigh nan Gaill faoi cheannas Iain Ruadh nan Cath an sgrios-chogadh an aghaidh nan Fíor Ghaedheil leis fuath an-mhor. Fuair eadar 200,000 gu 300,000 daoine bàs san Ghaedhealtachd gu h-áiridh eadar 1715 gu 1721. Bha na Géanna Fiáin’ aig sabaid san ar-amach agus bha saighdearan eile ‘s an Fhraing agus as an Spàinnt cuideachd.

Blàr Sliabh an t-Siorraim:
Latha Shliabh na t-Siorraim:
(13mh Samhainn 1715):

Bha na Gáidheil sa bhlàr an-mhor taobh a-muigh as Dùn Bhlàthain sa meadhan na h-Albainn air an latha seo. Bh’ Arm nan Gáidheal faoi ceannard Eòin Màr ri linn an chath seo, ‘gus bha na Gaill faoi ceannard Iain Ruadh nan Cath (as Clann Caimbeul e). Thánaig Iain Ruadh nan Cath shuas a-muigh as Sasuinn a’ Thuaidh agus Albainn a Deas air 10mh Samhainn gun mhall, agus fhuair ‘s ghabhail e gu Sruighlea gun mhall, agus chaidh e gu Dùn Bhlàthain as dheidh sin. Bha dà mìle dheug (12,000) saighdear san Arm nan Gáidheal, agus bha mun eadar ochd mìle (8,000) gu deich mìle (10,000) saighdear leis na Gaill.

Thosaidh an blàr no cath a-mach nuair a thánaig eadar dà mìle (2,000) gu ceithir mìle (4,000) fiann ‘s saighdear Gáidhealach a-muigh as na coilltean agus na chnoic gu luath sa mhadainn air an 13mh Samhainn 1715. Rinn ead ionnsaigh an-mhor agus an-fraoich an aghaidh nan Gaill gun mhall. Dh’fhan Iain Ruadh nan Cath gu fhuair ead an-dùin, agus thug e ordugh uabhasach an aghaidh nan Gáidheil. Agus dh’oscail na Gaill teine-sgaoilteach an-uabhasach air na Gáidheil, agus fhuair uimhir mór aca bàs ann. Ach, chaidh na Gáidheil air aghaidh leis an ionnsaigh agus chuir ead (na Gáidheil) mìltean ‘s mìltean na Gaill gu bàs ann mar sin. Shabaid ead leis claidhimh, sgian, gunnaithe ‘s musgaeid, agus bha saighdearan dochreidsinn ead fhé gun teagamh.

Bha bhriseamh na Gáidheil eadar an chiad lìne nan Gaill, agus bhuaidh ead ann leis claidhimh ri cuid-mhor. As déidh sin, chaidh ead air aghaidh, agus bhristeamh ead eadar dárna lìne nan Gaill leis dìoghaltas an-mhor orra mar bha ead craobh chlé na h-Iain Ruadh nan Cath. Chaidh dà mìle (2,000) Gáidheal an aghaidh deich mìle (10,000) Gall ann, agus rinn na Gáidheil ionnsaigh ‘s ionnsaigh an-mhor an aghaidh ead gun stadamh annseo. Bha misneachd an-mhor air na Gáidheal annseo gun teagamh.

Bha dà mìle dheug (12,000) saighdear Gáidhealach air am blàr seo, ach shabaid eadar dà mìle (2,000) gu ceithir mìle (4,000) sa blàr ri linn sin an latha gu h-áiridh. Bha dà sluagh sabaid ann le h-aghaidh latha fada gun teagamh. Fhuair ochd ciad (800) Gáidheal bàs sa chath seo, ‘gus fhuair sè mìle (6,000) Gall bàs cuideachd. Bhuaidh na Gáidheil an chath gun teagamh, ach char fhios aca (na Gáidheil) carson dh’fhill Eòin Màr gu Pheairt as déidh an caithream an-mhor. Bha h-amadan an-mhor e fhé Eòin Màr ‘s bh’ amadan dochreidsinn e fhé cuideachd gun teagamh. Ruith Iain Ruadh nan Cath a-muigh as am blàr mar bha cúpla mìle saighdear aige ‘mhain as deidh an chath seo. Bha rathad oscail ‘s saor gu h-Albainn a’ Deas, agus sgrios Arm nan Gáidheal an taobh chlé nan Gaill cuideachd. Dh’fhág saighdearan na Spàinnt ‘s nam Fhrainng a-muigh as Albainn nuair a dh’fhoghluim ead faoi obair amadan le h-Eòin Màr.

255453748_1009719233153441_7500383861807682408_n

255030139_1009716369820394_761465433221086145_n

Ceathramh Ar-amach na Seumasaich (13mh Geiblean 1719):

Ceathramh Cogadh na Seumasaich (1719 gu 1726):

Thoisich Ceathramh Cogadh na Seumasaich san Albainn an Iar air an 13mh Geiblean 1719. Tháinig sluagh Gaedheal ‘s Spàinnteach gu Caisteal Eilean Donnain air tráigh Albainn an Iar san àm sin. Bha Gaedheil Éireann, Gaedheil Mhanainn, Gaedheil Albainn ‘s saighdearan Gaedheal Gailíse ‘nn cuideachd. Fhuair ‘s tháinig na Gaedheil ann le chéile do shabaid le saorsa ‘n aghaidh nan Gaill gun mhall.

Thoisich ead an ar a-mach an aghaidh nan Gaill ann gun mhall, agus bha cogadh sin thairis na h-Albainn eadar 1719 gu 1726 gun bhris ann. Ás déidh chuir ead gunnaithe san chaistil, chuaidh na Gaedheil shuas le taobh le Loch Dubhthaich, agus chuir ead saighdearan eile ‘nn cuideachd. Ghabháil ead talamh an-mhor aca ‘gus bhuaidh Arm nan Gaedheal an aghaidh na Gaill cuid ‘s mó thairis Albainn an Iar annseo. Ghabháil na Gaedheil caisteal ‘s caisteal ‘s dún ‘s ráth gun stad agus bha sin dochreidsinn. Ghabháil Arm nan Gaedheal tráigh Loch Loing, Loch Aillse ‘s Loch Dubhthaich cuideachd agus chuir ead dúin ann do stad nan Gaill.

Rinn Arm nan Gaedheal caismich fada thairis na tíre chun gu Gleann Seile mar dh’iarruidh ead do shabaid an aghaidh na sluagh an-mhor na Gaillidh ann. Bha sluagh beag Arm nan Gaedheal agus bha fhios aca sin gun teagamh. Bha 650 gu 1,000 saighdear san Arm nan Gaedheal agus bha 27,000 saighdear san shluagh Gall cuideachd. Rinn ead plean do shabaid agus do bhriste na Gaill ann agus shabaid ead Cath Ghleann Seile ‘nn air an 10mh Òg-mhìos 1719 agus fhuair ead bhriste ‘nn ás déidh 13 gu 14 uair sa chath. Bha saighdearan as gach aon ceanntar nan Gaedhealtachd ann aig sabaid an aghaidh Sasuinn le son saorsa nan Gaedheal agus fhuair ead bhriste ‘nn agus ‘s mór an truagh sin.

Ás déidh an chath seo, sheol cabhlach Gall shuas Loch Dubhthaich agus rinn dhá sgór ‘s a deich (30) saighdear Gailíse ‘s Spàinnteach sabaid-sheas ann a-staigh sa chaisteal beag sa lár an loch. Dh’fhan na saighdearan ann gu ruige tháinig na Gaill in aice ‘n chaistil. Agus ás déidh sin, chuir ead spreadhadh-boma mór ann agus chuir ead cuid ‘s mó na Gaill gu bàs san àm sin. Bha sin caithream an-mhor le na Gaedheal gun teagamh.

Rinn Arm nan Gaedheal caismich chun gu h-Albainn an Thuaidh – Ros – do sheas an aghaidh na Gaill amháin. Bh’ ead faoi ceannard Clann Mhic Raith ‘s Clann Mhic Coinnich gu h-áiridh ann agus chuir ead comhaireachd an aghaidh Sasuinn le bliadhnaichean an-fhada gun stad eadar 1719 gu 1726. Bhuaidh ead an aghaidh na Gaill san Ros sa 1721 air Blàr Ghleann Afraig agus a-rithist air Blàr Choille Bhan sa bhliadhain sin cuideachd. Bhuaidh Arm nan Gaedheal dá chath ann agus chuir ead na saighdearan dearg chun gu bhriste ‘s bàs sa dhá chath, agus bha sin dochreidsinn gun teagamh. Bha 1721 bliadhain gu h-an mhath le Gaedheil a’ Thuaidh mar sin!

Fhuair Raibeart Ruadh Mac Griogair ghabháil le na Gaill (saighdearan Eilbhiseach) sa bhaile sa bhliadhain 1725, agus rinn e síochaint le Sasuinn agus rinn e sin mar bha tinneas air agus cha robh anonn e do shabaid ann. Chuaidh na Gaedheil a’ Thuaidh air aghaidh leis an threall-chogadh gu ruige 1726 nuair a dh’fill Uilleam Dubh Mac Coinnich abhaile ‘s an Fhraing agus chuir stad e gu cogadh ann. Cha robh bhuaidh na Gaill an aghaidh na Gaedheil a’ Thuaidh le linn Ceathramh Cogadh na Seumasaich eadar 1719 gu 1726. Bha leath na tíre faoi ceannard nan sluagh beag nan Gaedheal ás déidh Cath Ghleann Seile gun stad eadar 1719 no 1720 gu 1726 cuideachd, agus tha sin dochreidsinn agus gu h-ionntach deas mhath gun teagamh.

Blàr Ghleann Seile (10mh Òg-mhìos 1719):

Bha cath nó blàr fola thuas air Gleann Seile ‘n Albainn air an 10mh lath’ Òg-mhìos sa bhliadhain 1719. Bha sin an chath mór nan Ceathramh Chogadh nan Seumasaich eadar bliadhnaichean 1719 gu 1725. Thosaidh an Aramach nan 1719 san Albainn an Iar nuair a thàinig saighdearan Gaedhealach a-mach as an Spàinnt do shabaid in éadan Sasuinn in Albainn mar tha siad air taobh Clann Stìubhart san chogadh ann. Bha saighdearan eile ‘s an Spàinnt agas shabaid iad in éadan arm Sasuinn le saorsa na h-Albainn agas le saorsa nan Gaedhealtachd cuideachd. Thàinig saighdearan Spàinnt trasna na muir air an 13mh latha mìos Giblean sa bhliadhain 1719 air tràigh an iar na h-Albainn. Thosaidh an aramach ann.

Bh’ Arm nan Gaedheal an-làidir agas an-bhuadhmhor aca le dà mhìos san chogadh agas ghabh cabhlach Sasuinn Caisteal Eilean Donnain agas sgrios iad an Chaisteal agas fùdar-ghunna nan Seumasaich ann. Chuaidh Arm nan Gaedheal gu bealach an iar mar dh’iarr iad do chuir aramach trasna na h-Albainn san am sin. Och, fhuair nan Gaedheal naidheachd faoi n-arm mhor Sasuinn aig taisteal in éadan aca do bhris nan Gaedheal san cogadh. Agas chuaidh Arm nan Gaedheal gu Gleann Seile ‘n dèidh seo.

Bh’ eadar 650 gu 1,000 saighdear san Arm nan Gaedheal air Blàr Ghleann Seile sa 10mh latha mìos Giblean sa bhliadhain 1719. Agas bha 5,000 gu 7,000 saighdear san arm Sasuinn cuideachd. Bha nan Gaedheal thuas air ard talùn agas thasgaidh iad claisean-dhìonaidh sa ghleann do stad nan Sasanaich. Thàinig arm mhor Sasuinn a-mach as Inbhir Nìs agas bh- eadar 5,000 gu 7,000 saighdear aca ‘nn. Dh’ionnsaigh nan Sasanaich air an ceud clais-dhìonaidh air a’ còig sa mhadainn agas chuir crìoch nan Gaedheal 1,100 saighdear Sasuinn sa chath ann as dèidh uairean an-fada. Och chaill iad an àite ‘nn mar bha fórsaí oll-mhor Sasuinn ann. Thàinig arm Sasuinn air aghaidh in éadan nan Gaedheal leis gunna moirtearan san chath agas chuaidh nan gleann air theine mar siad air dhà taobh Gleann Seile. Bha nan Spàinntich san Arm nan Gaedheal an-mileanta ‘gas níor stad siad aig sabaid le uairean fada. Fhuair eadar 2,200 gu 3,200 saighdear Sasuinn bàs air Blàr Ghleann Seile ‘gas fhuair 121 Gaedheal bàs ann cuideachd. Bha nan Gaedheal briste san chath agas bha iad sabaid in éadan arm Sasuinn le bliadhnaichean fada gu 1725 mar sin. Thàinig sluagh òglaich amach as Éireann, Manainn agus Gailíse do sheasamh le chéile leis nan Gaedheal na h-Albainn cuideachd agas bha iad san blàr cuideachd. Bh’ Arm nan Gaedheal bhriste sa bhlàr annseo mar chuir nan Sasanaich teine-mhor air na beanntan agas air Gleann Seile cuideachd.

Bliadhna Teàrlach (19mh Lùnastal 1745):

Bliadhna Prionnsa

Bliadhna ‘n Fheachd

Cóigeamh Cogadh na Seumasaich (1745 gu 1760)

Air an 19mh latha mìos Lùnastal sa bhliadhain 1745 tháinig 1,200 saighdear as Arm nan Gaedheal le chéile do tòisich comh-éirigh nuadh na Seumasaich in Albainn agas san Ghaedhealtachd cuideachd. Dh’éirich nan Gaedheil bratach Seumas Stiùbhart thuas ann sa Ghleann Fhionnabhainn. Bha Teàrlach Óg Stìubhart nó Teàrlach Ruadh ann agas thoisich e Cóigeamh Cogadh na Seumasaich do saorsa na h-Albainn agas saorsa nan Gaedhealtachd ‘s nan Gaedheal ann cuideachd. Tháinig saighdearan Gaedheal gu dachaigh do sabaid san comh-éirigh no cogadh cuideachd. Tháinig siad a-mach as Fraing, Spàinnt, Fhòlaind agas as dùthaich eile. Bha 800 Géanna Fiáine no saighdear Gaedheal aig sabaid sa comh-éirigh agas bha siad cuid an-mhor Bliadhna Teàrlach eadar 1745 gu 1746.

Bha comh-éirigh no cogadh thairis na h-Albainn eadar 1745 gu 1746 nuair a bhuaidh Arm nan Gaedheal gach cath in aghaidh nan Gall. Fhuair nan Gaedheil thairis na dùthaich sa mìos amháin, agas chuir siad arm nan Gall amuigh as an dùthaich gan sabaid mhor. Ghabh Arm nan Gaedheal gu Dùn Éideann an déidh mìos amháin. An déidh sin, chuaidh Arm nan Gaedheal air ionnsaigh mhor gu Sasuinn eadar Samhna gu Nodlaig 1745 agas fhuair siad eadar seasgad no naochad mìle ‘s Lunnainn – baile mór Sasuinn – nuair dh’orduigh Deòrsa Moireach an Arm do máirseáil chun Albainn a-rithist! Och b’fheàrr a bhith an mhath le gach Gaedheal agas an Gaedhealtachd nam mháirseáil Arm nan Gaedheal an aghaidh gu Lunnainn sa 1745 mar cha robh nan Gall làidir san àm sin! Agas beidh gach Gaedheal ‘s an Gaedhealtachd fíor saorsa aca má ghabh Arm nan Gaedheal an baile mhor Sasuinn ann. ‘S mór an trua sin cuideachd.

Bh’ Arm nan Gaedheal san chath ‘s blàr eile ‘s Nodlaig 1745 gu Geiblean 1746 agas bhuaidh siad gach cath cuideachd. Och cha robh sin an sgéal air Blàr Chùil Lodair air an 16mh Geiblean 1746 agas bha nan Gaedheal bhrist’ ann. Thosaidh nan Gaedheil treall-chogadh an aghaidh na cótaí dhearga ‘s eadar Geiblean 1746 gu Nodlaig 1760. Dh’fhàg Teàrlach Ruadh amuigh as Albainn agas amuigh as an Gaedhealtachd air 20mh Sultain 1746 leis dhà ciad Gaedheal eile air long gu Fraing. Chuaidh e n-Alba gu Fraing mar dh’iarr e do chainnt leis Righ Lughaidh nan Frangaich faoi cuidich nuadh d’Arm nan Gaedheal aig sabaid air aghaidh in Albainn. Och cha robh cuidich nuadh e ‘s nan Frangaich agas chuir Teàrlach Ruadh a-muigh as an Fhraing sa bhliadhain 1748 le Righ Lughaidh mar dh’iarr Lughaidh do chuir stad an cogadh eadar Fraing agas Sasuinn agas is mór an trua sin.

Foill-mharbhadh Leitir Mhòir:

(14mh Céitean 1752):

Foill-mharbhadh san Apainn:

Tom-falach na h-Apainn:

Bha sluagh bheag Seumasaich nan fhoill-mharbhadh nan Cailean Ruadh Caimbeul nó Cailean Glinn’ Iubhair air Leitir Mhòir air Dùrar na h-Apainn air an 14mh latha mìos Céitean san bhliadhain 1752. Bha Cailean Ruadh air an t-slighe chun do chuir nó fuadaichean Chlann Stiùbhart na h-Apainn a-mach as do thìr aca nuair chaidh a bàs e le sluagh bheag Clann Stiùbhart leis bragadaich as dhá muscaed ann.

Bha Cailean Ruadh Caimbeul nó Cailean Ruadh nó Cailean Glinn’ Iubhair san arm Sasuinn ré Bliadhna Teàrlaich eadar 1745 gu 1746, agas ás déidh seo sin gu ruige chaidh a bàs e air Leitir Mhòir na h-Apainn air 14mh Céitean 1752. Bha Clann Stiùbhart na h-Apainn nó Stiùbhartaich na h-Apainn san Arm nan Gaedheal ré Bliadhna Teàrlaich agas fhuair rèisimeid san arm sin cuideachd – Rèisimeid na h-Apainn. Bha Rèisimeid na h-Apainn san gach chath agas blàr an Chogadh nan Gaedheal ré Bliadhna Teàrlaich eadar 1745 gu 1746. Bha siad air Bhlàr Chùil Lodair air an 16mh Céitean 1746 cuideachd. Chuir iad blàr an aghaidh in éadan nan Sasanaich ás déidh le bliadhnaichean móra gu 1766 agas 1788 cuideachd.

Nuair chaidh a bàs Cailean Ruadh ann i Leitir Mhòir, dh’ionnsaigh rialtas Sasuinn agas arm Sasuinn agas cabhlachd Sasuinn an aghaidh Clann Stiùbhart na h-Apainn leis dìoghaltas mhóir agas chuir iad Seumas a’ Ghlinne chun bàs air 8mh Samhna 1752 mar sin. Agas chuir Clann Stiùbhart na h-Apainn blàr an aghaidh Sasuinn le bliadhnaichean móra mar sin cuideachd le saorsa na h-Albainn.

Murt Sheumais a’ Ghlinne:

(8mh Samhain 1752):

Fhuair Seumas Stiùbhart na h-Apainn no Seumas a’ Ghlinne murt le riaghaltas Sasuinn in Albainn air an 8mh Samhain 1752. Rinn ead sin mar dh’iarr ead do bhriseadh ‘s do cho-bhriseadh an aghaidh na Seumasaich gu h-áiridh agus Clann Stiùbhart cuideachd. Bh’ eagal an-mhor air riaghaltas agus fheachd Sasuinn chun Clann Stiùbhart na h-Apainn, mar bh’ ead a-mach aig sabaid an aghaidh nan Gaill ré Bliadhna Teàrlaich agus roimhe sin agus ás déidh sin. Chuir Clann

Stiùbhart na h-Apainn reusamaid misneachd chun Arm nan Gaedheal ré gach cogadh agus gach ar-a-mach nan Gaedheal agus an Gaedhealtachd cuideachd. Bha Reusamaid na h-Apainn misneachd an-mhor aca air Blàr Chùil Lodair i 1746 agus shabaid ead air aghaidh ás déidh ann leis misneachd an-mhor cuideachd. Dh’ionnsaigh Reusamaid na h-Apainn an aghaidh taobh chlé nan Sasannaich air an cath sin agus fhuair trì reusamaid Gall bàs ann mar sin. Agus shabaid ead air aghaidh ás déidh an cath sin air nan Gaill agus cha rinn ead sìochadh le riaghaltas Sasuinn ás déidh dh’fhág Teàrlach Ruadh a-muigh as Albainn air an 20mh an t-Sultain 1746 leis 140 Gaedheal eile gu Fhraing le cuidich nuadh. Shabaid Clann Stiùbhart air aghaidh agus bh’ eagal an-mhor air Sasuinn mar sin.

Bha Seumas a’ Ghlinne taoisich mhor nan Gaedheal na h-Apainn agus chuir e spiorad an-mhor a-staigh gach áite nan Gaedhealtachd mar bh’ aig sabaid e ‘gus Clann Stiùbhart na h-Apainn gu h-áiridh an aghaidh nan fuadaichean ó 1746 air aghaidh!

Tháinig sluagh Sasuinn no nan saighdearan-dearga ‘n aghaidh Seumas a’ Ghlinne mar fhuair Cailean Ruadh Caimbeul bàs nuair a bha e air an t-slighe chun gu fuadaichean Clann Stiùbhart a-muigh as dachaighean dhùthchais nuair a chaidh e gu bàs aige air Leitir Mhòir air Dùrar na h-Apainn air 14mh Céitean 1752.

Ach bha Seumas a’ Ghlinne neoichiontach nan foill-mharbhadh Cailean Ruadh no Cailean Glinn’ Iubhair, ach tháinig na saighdearan-dearga ‘n aghaidh aige gun mhall agus bha fhios aca sin! Dh’iarr riaghaltas Sasuinn agus Clann Caimbeul do chur Clann Stiùbhart ‘s Seumas a’ Ghlinne chun bàs mar bha ceannaire nan Gaedheal e fhé san Bhliadhna Teàrlaich eadar 1745 gu 1746 agus shabaid e ‘s ead air aghaidh riaghaltas Sasuinn eadar 1746 gu 1752 leis misneachd an-mhor cuideachd. Dh’éirich nan Stiùbhartaich a-mach ás déidh murt Seumas a’ Ghlinne ‘gus chaidh ead air aghaidh le cogadh na Seumasaich agus cogadh nan saorsa gu 1766 agus 1788.

Chuir nan saighdearan-dearga Seumas a’ Ghlinne faoi ghabhail agus chuir ead cùirt Caimbeul Arra Gháidheal faoi cheannas Sasuinn le chéile ‘gus fhuair Seumas a’ Ghlinne chun bàs mar sin agus ás déidh sin cuideachd. Chuir ead an corp Seumas a’ Ghlinne thuas sa Bail’ a’ Chaolais ás déidh sin. Bha sin ró-chruadh an aghaidh Seumas a’ Ghlinne ‘gus an chlann aige cuideachd.

Bha riaghaltas Sasuinn an fhíor sgeul aca faoi Seumas a’ Ghlinne ‘gus dh’fhios ead aca cha robh Seumas a’ Ghlinne ‘nn air Leitir Mhòir air Dùrar na h-Apainn air 14mh Céitean 1752. Ach chuir ead e chun bàs gun mhall leis crualachd an-mhor.

Bliain na Saoirse: 1798

Éirí Amach na h-Éireannaigh Aontaithe

Céad Cogadh na Phoblachta (1798 go 1804):

Ar an 23adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1798 d’éirigh na n-Gaedheil thuas amach in éadan na Sasanaigh, na tiarnaí talún agus in éadan na n-Gaill eile ‘r an oíche na 23adh go 24adh Bealtaine 1798. D’éirigh na n-Gaedheil amach i mBaile Átha Cliath, Cill Dara, An Midhe, An Lughmhadh, Cill Mhantáin, Ceatharlach agus Loch Garman. D’ionnsaigh agus stadaigh iad na gcóistí posta nuair tháinig siad amach as Baile Átha Cliath agus nuair bhí siad chun turas trasna na tíre. Dhéan na n-Gaedheil sin mar bhí sin an chomhartha le fórsaí ‘gus sluaite Gaedheal Phoblachtach do thosaigh an t-éirí amach trasna na tíre. Tháinig na h-Éireannaigh Aontaithe ‘gus na Cosantóirí ‘n chogadh mar throid siad le saoirse na h-Éireann agus le saoirse na n-Gaedheal fosta.

Bhí ‘n céad cathanna trasna Laighean sa mhaidin 24adh Bealtaine 1798 agus bhí cathanna fíochmhar i gCill Dara go h-áirithe. D’ionnsaigh agus throid na Gaedheil leis picí ‘gus claidhimh agus bhí crógaíocht mhór acu. Bhuaidh na Gaedheil cath ó am go h-am, ach fuair bhriseadh orthu san chathanna cuid ‘s mó. Ar rith an t-éirí amach mór i Laighean, mháirseáil arm mhór Sasuinn amach as Luimneach agus tháinig siad trasna na tíre leis neart agus luas ollmhór acu. Tháinig na n-Gaill trasna na tíre ó iarthar go oirthear sa trí lá, ‘gus bhí sin eadar 23adh go 26adh Bealtaine. Nuair a fuair arm mhór Sasuinn go Laighean, chuaidh siad chun cath gan mhoill sa Cath na Teamhair ar an 26adh Bealtaine 1798. Bhí 4,000 go 7,000 Gaedheal ann sa chath sin agus bhí siad ar barr na chnoic ag fanacht le na n-Gaill ar bun an chnoic. D’ionnsaigh na Gaedheil leis misneach mhór in éadan ar na n-Gaill agus i ndhiaidh ocht uair ag troid fuair eadar 3,000 go 4,000 Gaedheal bás agus fuair eadar 700 go 2,200 Gall bás fosta. Throid na n-Gaill leis gunnaí móra ‘gus muscaeid fosta. Bhí an briseadh sin an deireannach an t-éirí amach san Mhidhe. I ndhiaidh Cath na Teamhair, chuaidh na Sasanaich ar an t-ionnsaí mhór in éadan na n-Gaedheil trasna Laighean do bhris an t-éirí amach mhór. Throid na n-Gaedheal ar aghaidh leis crógaíocht dochreidte i gCill Dara, Ceatharlach, An Lughmhadh agus i gCill Mhantáin. Thosaidh na n-Gaedheil Chill Mhantáin cogadh ruaigeanna ‘s luíochánn’ ann agus bhuaidh iad cathanna ‘s luíochánna leis sin.

D’ionnraidh arm mhór Sasuinn i gCill Dara ‘gus bhí ‘n áir mhór an-fola ‘nn mar sin! D’ionnsaigh agus throid iad leis crualacht ollmhór ar Arm na n-Gaedheal Chill Dara ‘gus in éadan na n-duine bhochd ann fosta. Chuir iad bailí, sraidbhailte, tigh mhór, tigh bheag, feirmeacha ‘gus tigh tábhairne chun dóiteán leis crualacht níos mó fosta. Chuir arm mhór Sasuinn mílte ‘r mílte daoine chun bás sa am sin. Throid na n-Gaedheil Chill Dara leis crógaíocht dochreidte ‘n éadan arm mhór Sasuinn, ach fuair siad briseadh agus bás san uimhir ollmhór agus bha sin an sgéal trasna Baile Átha Cliath, an Midhe, an Lughmhadh, Ceatharlach agus ceanntar eile i Laighean fosta. Thosaidh Arm na n-Gaedheal Chill Dara cogadh ruaig ‘s luíochán i ndhiaidh sin. Ach bha sin sgéal eile i Loch Garman agus i gCill Mhantáin ó 26adh go 27adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1798 nuair d’éirigh gach cheanntar amach in éadan na n-Gaill ann.

Bliain na Saoirse: 1798

Éirí Amach Loch Garman:

Ar an oidhche 26adh go 27adh Bealtaine 1798, d’éirigh na Fíor Ghaedheil amach in éadan na Sasanaigh i Loch Garman. Nuair mháirseáil arm mhór Sasuinn trasna Laighean leis tine ‘s sgrios ‘s fuil na daoine orthu, thosaidh na Gaedheil Loch Garman agus Cill Mhantáin an cogadh eile ‘n éadan na Gall ann.

D’éirigh na Gaedheil amach trasna Loch Garman ar an oidhche na 26adh go 27adh Bealtaine ‘gus chruinnigh iad le chéile sa sluaithe idir 20 go 30 saighdear san gach áit. Tháinig sluaite móra le chéile thuas ar na chnoic agus ar gach ard thalún eile. Chruinnigh na fórsaí Gaedheal ar áit eile trasna Loch Garman agus mháirseáil siad chun gach baile ann fosta. Ghabh iad baile, sráidbhaile ‘gus caisleáin gan troid amháin go dtí mháirseáil said chun Inis Córthaidh agus Baile Loch Garman nuair a’ chuir na Sasanaigh cath throid sa cheanntair ann. Theith na cótaí dhearga ‘mach as dúin agus caisleáin trasna deisceart Loch Garman agus as ceanntair eile Loch Garman eadar 27adh go 30adh Bealtaine mar bhí eagla mhór acu fuair said nuacht na n-éirí amach sa chonndae. Bhuaidh na Gaedheil caithréim ollmhór in éadan na cótaí dhearga sa Cath Chnoc na h-Ubhallghort nó Cath na h-Ubhallghort ar an 28adh Bealtaine 1798.

Rinne na Gaedheil campa mhíleata ann agus d’ionnsaigh na cótaí dhearga ‘n éadan orthu, ach bhí siad istigh san iontas mhór ann! Mháirseáil na cótaí dhearga leis dhá reisimind thuas ar Cnoc na h-Ubhallghort do bhris na n-Gaedheal. Nuair a fuair siad ann ar barr na chnoc chonnaic siad sluagh Gaedhealach ag teith amach astu. Mháirseáil iad i ndhiaidh na n-Gaedheil leis luas mór anois mar chreid siad bhí na n-Gaedheil ar an rith. Ach! D’ionnsaigh na sluaithe eile ‘mach as an chlé! Agus throid siad leis picí ‘gus crógaíocht mhór. Bhriseadh na Gaedheil na cótaí dhearga leis fíochmhar mhór agus fuair eadar 110 go 232 saighdear Sasuinn bás ann. Agus fuair 100 saighdear Sasuinn eile bás nuair tháinig siad thuas an chnoic fosta. Bhí na Gaedheil ann faoi cheannas Athair Eoin Ó Murchú. Chuaidh na Gaedheil ar an t-ionnsaí ‘nois agus bhuaidh siad caithréim eile sa Chath Theach Munna ‘gus Inis Córthaidh. Nuair ghabh siad Inis Córthaidh d’fhógra na Gaedheil beidh an bhaile seo baile mhór nó príomh bhaile na Poblacht Loch Garman.

Ghabh na Gaedheil Baile Loch Garman ar an 29adh nó 30adh Bealtaine le rith iad tréadaí na h-eallaigh agus bó chun na cótaí dhearga nuair a bhí siad ag fanacht le h-aghaidh na Gaedheil. Chuir na Gaedheil na capaill agus na h-eallaigh chun scaoill na cótaí dhearga. Rith na cótaí dhearga ‘muigh as an t-ionnsaí ‘gus ghabh iad an bhaile mar sin. Bhí sin caithréim mhór le na n-Gaedheil fosta. Ar an 1adh Meitheamh chuir ceannasaíocht áitiúil na rannán Gaedhealach sa trí airm nua na Phoblacht agus chuaidh siad ar an t-ionnsaí ar fórsaí Sasuinn eile sa Loch Garman. Níor chuaidh iad sa cheanntair faoi tamall Loch Garman mar fuair said orduithe do ghabh Loch Garman amháin. Ach beidh droch-nuacht acu nuair chuala siad bha na Gaedheil Loch Garman agus na Gaedheil Chill Mhantáin amháin san chogadh anois mar fuair na Gaedheil eile bhriseadh agus bás.

Cath na h-Ubhallghort
Cath Chnoc Ubhallghort
(28adh Bealtaine 1798)

Throid agus bhuaidh na Gaedheil caithréim an-mhaith ar Ubhallghort, Loch Garman Thuaidh, Laighean le linn Bliadhain na Saoirse. D’éirigh na Gaedheil Laighean amach in aghaidh na Gaill ar 23adh go 30adh Bealtaine 1798, agus d’éirigh na Gaedheil Loch Garman amach ar an oidhche 26adh go 27adh Bealtaine cuid ‘s mó. Thánaig milíste Chorcaigh Thuaidh agus reisimint Ghallda eile ‘muigh as Inis Córthaidh do throid agus do chur na Fíor Gaedheil go báis gan mhoill.

Bha ‘n t-Athair Eoin Ua Murchadha, Morgán Ó Broin, Seoirse Mac Bheatha ‘s Éamunn de Roiste príomh taoisigh Gaedhealach sa chath seo, ‘gus fhuair iad eadar míle (1,000) go míle, cúig ciad (1,500) óglach Gaedheal le chéile do throid in aghaidh na Gaill, agus bha trí míle (3,000) daoine neamh-chiontach leo freisin mar bh’ eagal an-mhor acu mar na Gaill. D’fhan iad shuas ar Chnoc Ubhallghort mar bhí siad sabháilte ‘nn gan amhras.

Bha ‘n áit na cath eadar Caol, Ubhallghort agus Móin an Mhuillinn. Chuaidh agus d’fhan na Gaedheil sa dronuillinn mór shuas thar barr an chnoc. Thánaig dhá reisimint Ghallda sa bhaile h-Ubhallghort ar bun an chnoc ar an 28adh Bealtaine. Thánaig iad amuigh as Inis Córthaidh. Mháirseáil iad thuas na chnoc mar d’iarr iad do chur gach aon Gaedheal go báis ann gan mhoill. Nuair a fhuair iad ann chonnaig na saighdeara dhearga na Gaedheal ‘g rith nó ‘g teith amuigh astu. Fhuair na Gaill crógacht an-mhor acu ‘nnsin, agus chuaidh iad ar an ionnsaigh in aghaidh orthu. Bha na Gaedheil seo faoi cheannas Morgán Ó Broin agus bha sin cuid plean mór na luíochán.

D’ionnsaigh na Gaill istigh an áit ceart le na Gaedheil ann. Bha sluagh ar clé na Gaill rúnda faoi na díogan ann, agus nuair a thosaidh na saighdeara dhearga ‘n ionnsaigh mór chun in aghaidh na Gaedheil san áit tosaigh, d’ionnsaigh na Gaedheil rúnda ‘muigh as na díogan agus bhris iad eadar na Gaill leis fíochmhar ollmhor anois! Throid iad leis picí, spealan agus corrán cuid ‘s mó ‘gus rinn iad ár glóire na Gaill thuas ar Ubhallghort. D’ionnsaigh na Gaedheil as dhá thaobh in aghaidh na Gaill agus bha sin luíochán mór ann. Bhuaidh na Fíor Gaedheil an chath seo san am gearr gan amhras agus chuaidh iad in aghaidh na Gaill leis díoghaltas an-mhor freisin. Fhuair eadar ciad ‘s a deich (110) agus dá chiad, fichead a dó dhéag (232) saighdear dearga bás le linn an caithréim an-mhor annseo. Bha luíochán eile ar bun an chnoc agus fhuair Gaill eile bás ann freisin.

Tar éis an chath seo, d’eirigh mílte ar mílte ar mílte daoine ‘mach in aghaidh na Gaill trasna Loch Garman Thuaidh, Cill Mhantain Deas agus trasna Deisceart Laighean freisin. Bha sin caithréim dochreidte gan amhras! Bha sin ciad caithréim mór Gaedhealach in aghaidh na Gaill ó 1746. Fuair sé Fíor Gaedheal bás le linn an chath agus thá leachta nó clocha mhath chun chuimhne leo le linn nó ar taobh Cosán na Glóire. Thá sé leacht ann i gcuimhne na Gaedheil bás ann.

Bliain na bhFrancach: 1798

Bliain na bhFranncach

Céad Cogadh Phoblachta san Iarthair (1798 go 1838):

Ar an 22adh lá mí Lughnasa sa bhliadhain 1798, tháinig Arm na bhFrainc go h-Éireann do throid in aice le na Gaedheil in éadan Sasuinn le h-aghaidh saoirse na h-Éireann agus saoirse na n-Gaedheal freisin. Bhí 1,025 Franncach ann agus bhí siad faoi cheannas Jean Joseph Humbert (Seán Seosamh Humbert as Gaeilig). Tháinig siad go talamh ar Leac a’ Chaonaigh agus Leac a’ Bhaid in aice le Cill Chuimín i dTír Amhlaidh, Maigh Eo i gConnacht. Bhí céad sluagh Franncach faoi cheannas Annraoi Ó Catháin agus bhí Fíor Gaedheal é ‘gus bhí sagart ‘s saighdear san Arm Fhrainc. Bhí fear áitiúil as Tír Amhlaidh é freisin. Bhí 150 saighdear leis agus chuaidh sé le chéile le 100 go 150 Fíor Gaedheal áitiúil agus rinne siad ionnsaí gasta ‘r Cill Ala ‘gus bhuaidh siad céad chaithréim in éadan na Gall leis crógacht mór. Ghabh na Gaedheil agus na Franncaigh gunnaí mhór, muscaeid, claidhimh agus armáil eile mar theith na Gaill amach as Cill Ala lena n-anam acu. Bhunaigh Ginearál nó Ceannfort Humbert campa míleata ‘nn i gCill Ala ‘gus tháinig céadta ‘r mílte daoine go Cill Ala do dhul isteach san Arm Fhrainc agus Arm na n-Gaedheal nua.

Ar an 23adh Lughnasa 1798, nuair a mháirseáil siad go Béal Átha a’ Fheadha, throid na Gaedheil agus na Franncaigh cath fada fíochmhar eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne. Bhí n-Arm Gaedheal Franncach faoi cheannas Pádraig Ó Dubhthaigh san am sin le linn an chath. Bhí fear áitiúil é freisin agus d’fhill sé abhaile leis na bhFranncaigh. Throid siad cath fada ‘n éadan na Gaill eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne ‘gus bhuaidh siad in éadan na Gaill i ndhiaidh cúpla uair. D’iompaigh na cótaí dhearga thart agus theith siad amach as an cheanntar agus an chath lena n-anam acu ‘ríst. Fuair céadta ‘r céadta nó cúpla míle Gall bás sa chath freisin.

Ar an 24adh Lughnasa 1798, tháinig sluagh láidir bheag chun go Béal Áth a’ Fheadha ‘gus tháinig siad go ‘n baile ‘s dá bóthar. Chuaidh céad sluagh le Barr na Dearg agus chuaidh darna sluagh le Bóthar na Sop agus bhí na Gaedheil áitiúil go h-an sásta do fheiceáil na Franncaigh ann. Rinne siad tóirsí beo le na Franncaigh agus thug bia ‘s deoch acu freisin. Thug na Franncaigh airgead Franncach agus cnaipí ‘mach as cótaí Franncaigh mar bhí siad go sásta leis fáilte mhór. Rith na Gaill amach as Béal Áth a’ Fheadha i ndhiaidh sin agus chuir siad Pádraig Breatnach chun bás roimh d’fhág siad an bhaile. Thug na Gaedheil cuidiú mhór chun na Franncaigh agus na Fíor Gaedheil agus tháinig eagla ‘n-mhor ar na Sasanaich i gConnacht san am sin freisin.

Ar an 26adh Lughnasa 1798, d’fhág Humbert amach as Cill Ala go Béal Áth a’ Fheadha ‘gus thosaidh Arm Gaedheal Franncach an mháirseáil go Caisleán Bharraigh i ndhiaidh sin. Fuair siad cuidiú láidir as Liam Ó Mongáin agus an t-Athair Aindriú Mac Conraoi mar bhí fhios acu bealach rúnda go Caisleán Bharraigh. Mháirseáil Arm Gaedheal Franncach go gach baile agus thug siad saoirse chun na daoine go dtí fuair siad go Leathardáin. I ndhiaidh gaoth mhór báisteach, mháirseáil iad thuas na sléibhte go Barr na Gaoithe nó Bearna Gaoithe ‘gus bh’ eadar 1,500 go 4,000 Gaedheal leo freisin. Chonaic siad Caisleán Bharraigh go luath sa maidin ar an 27adh Lughnasa 1798. Scaoil na Shasanaich leis gunnaí mhór ar na Gaedheil ‘s na Franncaigh nuair a chonaic siad orthu. Ach chuaidh na Gaedheil Franncaigh ar an ionnsaí ‘n éadan na Gaill ann. Rinne siad dhá ionnsaí fíochmhar in éadan na Gall agus fuair siad bhriseadh le sin. Ach rinne siad ionnsaí mhór a trí ‘gus bhris siad faoi tamall na Gaill annsin. Chuaidh na Gaedheil Franncaigh ar an ionnsaí fola ‘nois agus bhris siad ar an Gall agus fuair 6,000 Gall bás i gCath Caisleán Bharraigh. Rith ‘s theith na cótaí dhearga ‘muigh as Maigh Eo ‘s Connacht i ndhiaidh sin. D’éirigh na Gaedheil Chonnacht amach in éadan na Gaill ar an 28adh Lughnasa 1798 nuair fuair siad nuacht faoi Cath Caisleán Bharraigh agus chuir siad na Gaill amach as Connacht mar sin. D’fhógra Humbert agus sluagh taoisigh na Gaedheal – Poblacht na gConnacht nó Poblacht Chonnacht – ar an 31adh Lughnasa ‘gus bhí Séan Ó Mórdha ‘n céad uachtarán nó taoisigh mhór annsin freisin. Tháinig mílíste Longphoirt agus mílíste Midhe ‘n Iar chun Arm nan Gaedheal i ndhiaidh Cath Caisleán Bharraigh agus bhí siad cuid ‘s mó san arm nua.

Chruinnigh na Sasanaich arm ollmhór do bhris agus do chur chun bás an t-éirí amach nuadh in Éireann. Bhí siad ag obair do chruinnigh 100,000 saighdear san arm an-mhór acu mar bhí n-eagla ollmhór acu faoi réabhlóid an-mhór trasna na Ceiltachd go h-áirithe. I ndhiaidh an chaithréim mhór ann, bhunaigh Humbert rialtas áitiúil le Poblacht nua. Ar an 3adh Meán Fómhair go 4adh Meán Fómhair 1798 mháirseáil Humbert amach as Caisleán Bharraigh agus ghabh Arm Gaedheil Franncaigh go Both Chomhla ‘gus Béal Átha na Muice mar bhí siad ar an bóthar go Sligeach. Mháirseáil Humbert agus an t-Arm 93 ciliméadar i 36 uair agus bhuaidh iad caithréim mór fola sa Chath Tobar an Choire ‘r an 4adh Meán Fómhair 1798 agus bhí mílte ‘r mílte Gall bás ann i ndhiaidh an chath. Ar an 5adh Meán Fómhair bhuaidh siad caithréim mhór eile i gCúil Mhuine ‘gus bhriseadh iad 8,000 Gall ann. I ndhiaidh sin, d’iompaigh Humbert deisceart nuair fuair sé nuacht faoi éirí amach i Midhe ‘n Iar, Longphoirt agus lár na tíre. Mháirseáil iad le taobh an t-Sionainn agus bhí siad trasna na Sionainn ar an 7adh Meán Fómhair 1798. Throid siad cath an fada ‘ r an Chluain agus ar Droichead Bhéal an t-Snámha, ‘gus bhuaidh siad in aghaidh 15,000 Gall i dhá chath freisin.

Ar an 8adh Meán Fómhair 1798 throid Arm nan Gaedheal an chath mhór i Béal Átha na Muc i lár na tíre. Bh’ eadar 35,000 go 37,000 Gall ann agus bh’ eadar 2,350 go 5,000 Gaedheal agus Franncach ann freisin. Thosaidh an chath go luath sa mhaidinn agus d’ionnsaigh na Gaill as gach taobh ar na Gaedheil ‘s na Franncaigh. D’ionnsaigh 15,000 Gall as taobh deas agus bhí 14,000 Gall as an chúil leis 6,000 Gall eile ‘g ionnsaí ‘s taobh eile. Rinne na Gaill fáinne thart na Gaedheil le sin. D’ionnsaigh na Gaill leis gunnaí mhór agus marcshlua ‘gus throid na Gaedheil ‘s na Franncaigh in éadan gach ionnsaí leis crógacht mhór. Chuaidh an chath ar aghaidh le uaireanta fada le linn an lae, ‘gus fuair mílte ‘r mílte bás ann. Fuair mílte Gall bás ann go h-áirithe. Throid na Gaedheil ‘s na Franncaigh leis gunnaí mhór, muscaeid, picí ‘gus claidhimh agus i ndhiaidh dhá nó trí uair ghéill na Franncaigh faoi Humbert chun na Gaill agus bhí cimí na gcogadh iad mar sin. Ach throid na Gaedheil ar aghaidh in éadan na Gaill le h-aghaidh uaireanta fada eile ‘gus chuir na Gaedheil mílte eile na Gaill chun bás tar éis ghéill na Franncaigh mar throid siad go bás anois. Fuair na Gaedheil bhriseadh agus bhríste tar éis cúig (5) nó h-ocht (8) uair. Dhúnmharaigh na Gaill eadar 500 go 1,000 Gaedheal tar éis an chath. Chuaidh na Franncaigh go Baile Átha Cliath faoi ghardáil láidir le na Gaill mar bh’ eagla mór acu n-éirí amach nuadh nuair fuair nuacht amach fúthu – na Franncaigh – b’fhéidir. Ach ní raibh éirí amach nuadh i mBaile Átha Cliath. Chuaidh na Franncaigh go Lonndain tar éis sin.

D’ionnraidh arm mhór na Gaill ar Poblacht Chonnacht i ndhiaidh Cath Bhéal Átha na Muc agus bhí 100,000 saighdear acu. Dhúnmharaigh na Cótaí Dhearga mílte ‘r deich mílte daoine bhochd le linn ionnradh mhór i Meán Fómhair 1798. Chuir siad gach teach, eaglais, feirm agus foirgneamh eile chun dóiteán san am sin freisin. Eadar 21adh go 24adh Meán Fómhair 1798, fuair 30,000 Gall go Cill Ala agus bhí cath an-fíochmhar ann mar throid na Gaedheil agus na Franncaigh le saolta acu. Throid na Gaedheil ‘s Franncaigh in éadan sluagh mór na Gall le trí (3) lá. Bhí darna cath eile eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne ‘nnsin agus fuair 600 Gaedheal ‘s Franncach bás ann, ach fuair 3,000 Gall bás ann freisin. I ndhiaidh sin, d’éalaigh na Gaedheil ‘s na Franncaigh amuigh as Cill Ala go faoin tuath agus throid siad treall-cogadh an-fada in éadan na Gall go dtí 1808 leis díoltas mhór orthu ‘gus chuir na Gaedheil troid suas in éadan na Gall go dtí 1838 i dTír Amhlaidh, san Iorrais, san Iarthair Chonnacht agus ceanntair eile i gConnacht freisin agus bhí sin cuid as Céad Cogadh Poblacht san Iarthar ó 1798, an Bhliain na bhFranncach.

Cath Caisleán Bharraigh (27adh Lughnasa 1798):

Bhí Cath Caisleán Bharraigh ar an 27adh mí Lughnasa sa bhliadhain 1798 agus throid sin eadar na Gaedheil ‘s na Franncaigh ar taobh amháin agus na Gaill nó Sasanaich ar taobh eile. Throid na Gaedheil agus na Franncaigh le saoirse na h-Éireann agus saoirse na Gaedhealtachd amuigh as rialtas agus impireacht Sasuinn.

Thosaidh an chath go luath sa mhaidin nuair tháinig na Gaedheil ‘s na Franncaigh go na cnoiceann os cionn Caisleán Bharraigh. Mháirseáil siad ar an Barr na Gaoithe nó Bearna Gaoithe ‘nn agus chonaic na cótaí dhearga acu thuas na sléibhte taobh amuigh an bhaile. Bhí gunnaí móra láidir acu ‘gus fuair siad san áit cúpla bomaite roimh na Gaedheil ‘s na Franncaigh. Scaoil na Gaill tine gunnaí móra fíochmhar ar na Poblachtaigh ann. Chuaidh na Franncaigh ar an ionnsaí gan mhoill agus rinne na Gaedheil ionnsaí an fíochmhar in éadan ar na gunnaí móra gan tacaigh. Fuair na Franncaigh istigh sa shluagh acu ‘gus thosaidh siad do scaoileadh fíochmhar fola ‘n éadan na Gaill ann. Le linn an t-am sin, rinne na Gaedheil ionnsaí fíochmhar ar na gunnaí mhór agus fuair siad bás san uimhir mór mar sin. Fuair siad bás i dtosaigh na gunnaí móra freisin. Scaoil na Franncaigh tine mhuscaeid ar na Gaill gan mhoill agus chuir siad uimhir mhaith na Gaill bás i gcúpla bomaite. Rinne na Gaedheil ‘s na Franncaigh dhá ionnsaí mhór in éadan ar na Gaill, ach bhriseadh na Gaill na h-ionnsaithe leis na gunnaí mhór acu. Bhí 800 Franncach agus 1,500 Gaedheal san Chéad Sluagh san ionnsaí sa chath. Le linn scaoil na Franncaigh ar na Gaill i ndhiaidh darna n-ionnsaí, chonaic Ginearál Sarrasáin (Sarrazin i bhFraingis) an t-ard thalamh thuas taobh na naimhid, agus bhí bearna faoi tamall na Gaill ann. Rinne na Franncaigh agus na Gaedheil ionnsaí a trí ‘nnsin. Tháinig na cois-shluagh Gall sa chath le linn an t-am agus bhí mílte ‘r mílte siad acu anois. Bhí mílíste Chill Chainnigh, mílíste Longphoirt agus mílíste Midhe ‘n Iarthar ann, agus bhí siad in aice le Chnoc Shióin agus bhí Fíor Ghaedheil istigh san réisimindí siad. Scaoil siad in éadan na Gaedheil agus na Franncaigh ach ní raibh siad sásta le sin. Mháirseáil iad amach as an chath i ndhiaidh leath-uair amháin agus d’iompaigh sluagh eile ‘n éadan ar na Gall agus scaoil siad – na mílístí ‘nn – ar na cótaí dhearga eile le díoltas mór gort.

Le linn an t-am, chuaidh na Franncaigh faoi cheannas Sarrasáin leis cúpla sluagh Gaedheal faoi taobh chlé na Gaill agus rinne Franncaigh eile leis sluagh mór Gaedheal an phríomh ionnsaí a trí ‘n éadan na phríomh sluagh Gall ann leis na gunnaí mór acu. I ndhiaidh fuair 400 Gall bás, tháinig eagla mhór ar na ceannairí ”s na saighdearan Gall, agus d’iompaigh siad thart ‘s theith na Gaill ó láthair an chatha ‘muigh as na Gaedheil agus na Franncaigh. D’fhág ard-cheannairí ‘s gach ceannaire n-oifigeach Gall na cótaí dhearga ‘nn do throid amháin in éadan na Gaedheil ‘s na Franncaigh. Shábháil siad iad féin. Rinne na Gaedheil ‘s Franncaigh ionnsaí mór crógacht ar dá thaobh agus bhuaidh siad caithréim an-mhor i leath-uair ann. Ghabh na Gaedheil sluagh mhór na Gall ar bun Chnoc Shióin agus chuir siad acu chun bás ag troid an-fola san áite. Fuair 1,600 Gall bás faoi tamall agus ar bun Chnoc Shióin agus fuair siad bás le lámha Fíor Gaedheil freisin. Fuair faoi 2,000 Gall bás le t-am sin, agus fuair siad bás taobh amuigh an bhaile freisin.

Chuaidh na phríomh sluagh na Franncaigh faoi cheannas Ceannfort Sarrasáin ar an ionnsaí campa mór míleata nan Gall i gCaisleán Bharraigh. Nuair a fuair ceannairí ‘s ceannasaíocht Gall nuacht faoi na Franncaigh ar an ionnsaí láidir chucu, fuair capaill leo acu ‘gus theith siad amach as an chatha lena n-anam. Tháinig na Franncaigh agus na Gaedheil ar aghaidh in éadan na Gaill istigh amháin sa bhaile ar dhá thaobh anois, agus bhí ‘n chath fola ‘nn anois go h-áirithe. Ghabh na Gaedheil Franncaigh gunnaí móra ‘s na Gaill bás faoi Chnoc Shióin agus chuir na Franncaigh iad chun obair in éadan na Gall sa chath. Scaoil iad ar na sluagh Gall eile ‘stigh Caisleán Bharraigh agus rinne siad ár fola mór i ndhiaidh sin! Throid ‘s scaoil siad tine mór uafasach ar na Gaill leis na gunnaí móra ‘gus na muscaeid acu i gCaisleán Bharraigh agus fuair céadta ‘r mílte siad bás mar sin. Ghabh na Gaedheil Franncaigh an bhaile Caisleán Bharraigh i ndhiaidh cúpla uair. D’iompaigh na mílístí ‘s Cill Chainnigh, Midhe ‘n Iarthar agus Longphoirt in éadan arm sluagh Gall anois agus rinne siad ár fola mór eile le sin mar ní fhaca na Sasanaich sin agus bhí sin ionntas uafasach acu freisin. Theith na Gaill eile sa bhaile go Tuaim, go Gaillimh, go Sligeach agus go h-Áth Luain lena n-anam. Fuair 6,000 Gall bás sa Chath Caisleán Bharraigh agus bhí sin caithréim ‘s mó ‘n éadan na Gall sa Chiad Cogadh na Phoblachta ‘gus bhí sin an sgéal eadar ó 1745 nó 1777 go 1866 freisin.

D’éirigh na Gaedheil Chonnacht amach in éadan na Gaill san éirí amach ollmhór ar an 28adh Lughnasa 1798, nuair d’fhoghlaim siad faoi caithréim mhór i gCath Caisleán Bharraigh, agus chuir siad céadta ‘s mílte na Gall chun bás trasna Connacht go h-áirithe ‘gus chuir siad na Gall amuigh as Connacht i ndhiaidh sin. Tháinig mílte ‘s mílte n-óglaigh nua chun na Franncaigh agus na Fíor Gaedheil i gCaisleán Bharraigh tar éis caithréim mór. Tháinig agus chuaidh na saighdeara mílíste Chill Chainnigh, Midhe ‘n Iarthar agus Longphoirt istigh san arm nuadh freisin agus bhí Cath Caisleán Bharraigh caithréim an-dochreidte fá choinne na Gaedheal go bráth ar fad.

Cath Tobar an Choire (4adh Meán Fómhair 1798):

Throid Humbert agus na Gaedheil cath fíochmhar i dTobar an Choire nuair mháirseáil iad ar an bealach go Sligeach. D’fhág Humbert agus na Gaedheil Franncaigh amuigh as Caisleán Bharraigh san oidhche 3adh Meán Fómhair mar d’iarr iad do chur ath-thosaidh éirí amach mór trasna na tíre ‘r ais aríst. Bhí máirseáil an-gasta mar fuair siad 93 ciliméadar i 36 uair agus bhí sin dochreidte! Chuaidh siad agus thug siad saoirse go bailí ‘s ceanntair eile le linn agus ar taobh le máirseáil. Ghabh iad Both Chomhla, Béal Atha na Muice ‘gus cúpla ceanntar eile freisin. Bhí droch-aimsir ann le linn an mháirseáil ach chuaidh siad ar aghaidh chun Sligeach agus phlean siad d’ionnradh Tír Chonaill agus Ulaidh do nasg suas leis na Gaedheil Ulaidh ag troid agus ar an rith i ndhiaidh éirí amach ann.

Le linn nuair mháirseáil iad ar an bealach go Sligeach, fuair Arm na Gaedheal taobh amuigh Tobar an Choire ‘gus rinne na Gall ionnsaí láidir in éadan orthu ‘nn freisin. Throid na Gaedheil agus na Franncaigh ann le cúpla uair leis crógacht mhór agus bhí ‘n chath le h-aghaidh cúpla uair nó faoi sin, agus fuair eadar 800 go 2,000 nó 3,000 Gall bás sa chath agus fuair uimhir an-bheag bás ar taobh na Gaedheal freisin. Rith agus theith na Gaill amuigh as an cheanntar agus amach as na Gaedheil freisin i ndhiaidh sin. Leanúnaigh ar aghaidh leis an mháirseáil tar éis cath annseo.

Cath Chúil Muine (5adh Meán Fómhair 1798):

Cath Carraig na gCat

Throid Arm na Gaedheil cath an-fada agus an-fola i gCúil Muine san Iarthar Bhréifne ‘r an 5adh Meán Fómhair 1798. Bhuaidh siad in éadan na Gaill i gCath Tobar an Choire lá roimhe sin, agus throid siad cath eile nuadh in éadan Gaill eile i gCúil Muine ‘gus ar Carraig na gCat anois freisin. Bhí 8,000 Gall san chath ann anois agus bh’ eadar 2,000 go 2,500 Gaedheal ‘s Franncach ann freisin.

Thosaidh an chath nuair d’ionnsaigh na Gaill in éadan na Gaedheil le linn an mháirseáil go Sligeach ‘s Ulaidh. Bhí dá chath ann agus bhí cath fola beag ar Carraig na gCat agus bhí sin eadar sluagh beag na Franncaigh ‘s Gaedheil agus sluagh láidir mór Gaill. Tháinig na Gaedheil ‘s na Franncaigh go Carraig na gCat – tá ceanntar 6 míle thuaidh ó Chúil Muine – agus bhí cath an fhíochmhar agus an fola ‘nn freisin. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí gan mhoill nuair a chonaic siad na Gall ann, agus scaoil siad ar na Gaill leis muscaeid agus gunna mór. I ndhiaidh sin, rinne siad ionnsaí mór leis claidhimh agus picí ‘gus chuir siad eadar 600 go 800 Gall chun bás le sin.

Le linn Cath Carraig na gCat, thosaidh Cath Chúil Muine ‘mach eadar na phríomh cuid Arm na Gaedheal faoi cheannas Ginearál Humbert agus an phríomh sluagh Gall. Bhí 8,000 Gall ann agus bhí siad istigh san áite láidir chosanta. Ach chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí gan mhoill annseo freisin agus throid siad leis muscaeid, gunnaí móra, picí ‘gus claidhimh. Chuir siad troid an-mhor in éadan na Gaill ann agus chuir na Gaill stad go gach ionnsaí mar bhí gunna mór acu ‘gus bhí sin ar ard thalamh ann. Chuir na Gaill bás an-fola thíos ar na Gaedheil le sin le cúpla uair gan stadaigh. Bhí sin an sgéal suas go dtí fuair Beartla Ó Téaláin thuas ar capall amhain agus thiomáin sé ‘n capall caol díreach ina dtreo. Bhris é ‘n chéad líne Gall agus thiomáin sé ar aghaidh chun na gunnadóir agus na gunna móra thuas ar an ard thalamh. Nuair a fhuair sé ‘nn, chuir sé ‘n gunnadóir chun bás leis piostal aige. I ndhiaidh sin, rinne na Gaedheil ‘s na Franncaigh ionnsaigh an-mhor in éadan ar na Gaill agus rinne siad ár an-fola mór acu orthu freisin. Fuair faoi 5,000 Gall bás i ndhiaidh chuir Ó Téaláin stad chun na gunna mór. Bhí sin caithréim an-mhór le na Gaedheal aríst, agus d’iompaigh Humbert faoi thart go Lár Tíre nuair d’fhoghlaim sé faoi na h-éirí amach nuadh ann. Thosaidh Arm na Gaedheal an mháirseáil an-gasta ‘muigh as Sligeach agus amuigh as Ulaidh chun go lár tíre na h-Éireann i dtacaigh éirí amach nuadh.

Cath an Chluain (7adh Meán Fómhair 1798):

Cath Dhroichead Bhéal an t-Snámhna

Throid Arm na Gaedheal cath an fada i gCluain agus ar Droichead Bhéal an t-Snámhna ‘r 7adh lá mí Mheán Fómhair sa bhliadhain 1798. Thosaidh an chath ar meán lae 7adh Meán Fómhair nuair bhí na Gaedheil Franncaigh ag máirseáil trasna na t-Sionainn as Connacht go Laighean. D’ionnsaigh na Sasanaich leis 15,000 saighdear in éadan ar na Gaedheil le linn bhí siad agus na Franncaigh ag obair go bhris síos an dhroichead mar d’iarraidh iad do stad na Gall ag máirseáil tar éis iad nuair mháirseáil iad go Baile Átha Cliath. Bhí eagla ollmhór ar na Gall faoi na Franncaigh ag máirseáil go Baile Átha Cliath mar d’eaglaigh iad éirí amach mór nuadh mar sin.

Le linn a bhí siad ag obair chun briseadh na n-droichead, tháinig na Gall acu leis 15,000 saighdear agus thosaidh cath mór ann mar sin. Bhí traochadh an-mhór ar na Gaedheil agus na Franncaigh go h-áirithe, ach chuaidh siad ar an ionnsaigh fíochmhar in éadan na Gall leis crógacht an-mhór ar ais aríst. Rith siad ar na Gall agus chuir siad scaoileadh an-fhola orthu leis muscaeid ‘s gunnaí móra. I ndhiaidh sin, d’ionnsaigh siad leis picí, claidhimh agus beaignití in éadan na Gaill. Rinne siad uimhir mór ionnsaigh in éadan na Gaill agus bhuaidh siad an chath le ‘n oidhche 7adh Meán Fómhair. Fuair siad trasna na t-Sionainn agus chuaidh siad go Cluain san Iarthar Bhréifne chun campa Gaedheal nua. Bhuaidh na Gaedheil Franncaigh in éadan na Gaill ar ais aríst agus fuair eadar 2,000 go 4,000 Gall bás ann. Rith agus theith na Gaill amuigh as an cheanntar tar éis sin freisin. Bhuaidh siad an chath, ach ní raibh siad anonn do bhris síos no suas an dhroichead ann.

Le linn nuair a fuair na Franncaigh agus cuid ‘s mó n-Arm na Gaedheal go champa nua san oidhche, rinne na Gaill ionnsaigh eile acu san Chluain. Bhí sluagh eile nan Gall agus bhí 15,000 saighdear acu freisin. Chuaidh Arm na Gaedheal ar ionnsaí fíochmhar in éadan na Gaill ann agus throid siad istigh san dhorcha ‘nn leis crógacht dochreidte. Bhí traochadh an-mhór acu mar ní bhfuair sos orthu mar bhí siad sa chath le linn an lae. Mháirseáil siad trasna na tíre freisin. Fuair eadar 6,000 go 7,000 Gall bás san Chath an Chluain mar fuair siad cuid ‘s mó bás le Gall eile mar bhí sin dorcha ‘gus bhí ruaille buaille ‘nn freisin. Thug na Gaedheil áitiúil cuidiú mór chun Arm na Gaedheal agus na Franncaigh sa chath seo ‘gus bhuaidh siad an chath mar sin.

Thosaidh Arm na Gaedheal an mháirseáil go Baile Átha Cliath aríst go luath sa mhaidinn ar an 8adh Meán Fómhair nuair d’fhág siad amach as an champa míleata i gCluain. Bhí siad faoi cheannas Ginearál Humbert agus fuair siad go Béal Átha na Muc agus bhí cath an-fhola ‘nn.

Cath Bhéal Átha na Muc (8adh Meán Fómhair 1798):

Ar an 8adh lá mí Mheán Fómhair sa bhliadhain 1798, bhí cath mór i mBéal Átha na Muc i lár na tíre leis Arm na Gaedheal agus na Franncaigh ar taobh amháin nan Gaedheal ‘s Poblacht Chonnacht in éadan na sluagh an-mhor Sasuinn ann. Bh’ eadar 2,350 go 5,000 Gaedheal agus Franncach ann agus tháinig siad faoi h-ionnsaigh mhór le 35,000 go 37,000 Gall nó Sasanach freisin. Bh’ eadar 2,000 go 3,000 saighdear san Arm na Gaedheal ar an oidhche 7adh Meán Fómhair agus tháinig sluagh Fíor Gaedheal eile ‘nn le linn an oidhche do throid agus do sheas in aice le na Franncaigh agus Ginearál Humbert. Bhí 5,000 Gaedheal ann san am an chath b’fhéidir. Tháinig siad as Iarthar Bhréifne (Liatroma ‘s Sligigh), Iarthar Mhidhe, Longphoirt, Fear Manach, Oirthear Bhréifne (Cabhán), Ros Comáin agus cúpla ceanntar eile.

Thosaidh an chath go luath sa mhaidinn nuair d’ionnsaigh na Gaill i gcoinne na Gaedheal as gach taobh ann. D’ionnsaigh céad shluagh Gall leis 15,000 saighdear i gcoinne taobh deas na Gaedheil leis d’ionnsaigh darna shluagh Gall leis 14,000 saighdear i gcoinne leis d’ionnsaigh na sluaith’ eile 6,000 saighdear ar gach taobh eile ‘r nan Gaedheal ann. D’ionnsaigh na cótaí dhearga leis gunnaí móra ‘gus marcshlua ‘n éadan Arm na Gaedheal, ach chuir siad troid fíochmhar in éadan gach ionnsaí Gall agus bhuaidh siad sin freisin. Chuir Arm na Gaedheal mílte ‘s mílte Gall bás mar throid iad ar an chosaint in éadan gach ionnsaí Gall. Throid na Gaedheil leis gunnaí móra, muscaeid, picí ‘s claidhimh agus chuir siad bás ollmhór in éadan gach ionnsaí Gall le h-uaireanta fada mar bhí siad san cheanntair cosanta láidir thairis Béal Átha na Muc.

I ndhiaidh uair amháin nó h-uair amháin agus leath-uair, ghéill Ginearál Sarrasáin chun na Gaill. Bhí ceannaire é na Chúlgharda nó Cúl Gharda ‘gus bhí Ginearál Humbert an fhearg nuair a’ chuala sé faoi sin! Throid Humbert agus na Gaedheil ar aghaidh leis crógacht dochreidte le ceathair uair eile nuair rinne géill é chun na Gaill freisin. D’iarr sé do throid ar aghaidh, ach bh’ an-thuirseach mhór ar na Franncaigh agus Gaedheil freisin, ach throid na Gaedheil ar aghaidh go bás! Bhí na Franncaigh cimí na gcogadh i ndhiaidh ghéill iad chun na Gall. Throid Arm na Gaedheal ar aghaidh amháin in éadan na Gall leis crógacht an-mhor agus throid siad leis gunnaí móra, muscaeid, claidhimh ‘s picí. Bhí Séamus Mac an Aoidh saighdear Fhíor Gaedheal le linn an chath. Bhí ceannaire na sluagh gunnaí mhór é ‘gus chuir sé bás an-mhor ar na Gall le linn agus i ndhiaidh an phríomh cath mar níor stad é ‘g troid agus throid é ‘gus an shluagh leis go bás. I ndhiaidh chuaidh iad gan armlón nó lón lámhaigh le gunnaí móra, chuir sé potaí ‘gus pannaí ‘stigh béal gunnaí móra ‘gus throid sé ‘r aghaidh go bás ar ais aríst. Bhí sin an sgéal le h-uaireanta fada leis mar throid Séamus Mac an Aoidh nó Gunnadóir Mac an Aoidh ar aghaidh go bás. Tháinig é as Longphoirt ó dhúthchais agus bhí san mílíste Longphoirt é go dtí Cath Chaisleán Bharraigh nuair chuaidh é go Poblacht Chonnacht agus Arm na Gaedheal freisin. Bhí sé dochreidte san chath sin agus tháinig fir áitiúil amuigh do throid in aice leis san chath, ach chuir siad do theaghlaich acu san áite sábháil roimhe chuaidh siad amach do throid ann. Fuair na Gaill istigh san líne Gaedheal agus rinne siad ár mhór uafasach fola mar bhí h-uimhir an-mhor leo ‘gus throid na Gaedheil go bás ar aghaidh. Rinne ‘s fuair na Gaill fáinne thart na Gaedheil thairis na cheanntar agus bhí sluagh beag Gaedhealach ag troid agus ag cur in éadan san áite freisin.

I ndhiaidh seacht (7) nó h-ocht (8) uair, fuair 4,000 go 4,500 Gaedheal bás agus fuair eadar 12,000 go 26,000 Gall bás freisin. Fuair na Gaedheil bhriseadh sa chath agus ghabháil na Gaill céadta ‘r céadta cimí Ghaedhealach tar éis an chath deireanach. Dhúnmharaigh iad na gCimí leis crualacht an-mhor uafasach, agus fuair siad bás san gach baile ‘gus sraidbhaile trasna na tíre ‘nn freisin. Dhúnmharaigh faoi 200 go 500 san áit amháin agus céadta eile suas go dtí eadar 1,000 go 1,500.

Ar rith nó le linn Cath Bhéal Átha na Muc, bhí Gaedheil as Albainn ag troid leis arm na Gall agus ‘s mór an trua sin! Bhí bia gunna mhóir le Sasuinn iad agus bhí siad in éadan Gaedheil Chonnacht agus Gaedheil Laighean san gach cath le linn Bliain na bhFranncach freisin. Bhí cogadh cathartha uafasach eadar nan Gaedheal agus tá sgéal an-deacair le duine h-áitiúil ann inniu mar throid Gaedheal in éadan Gaedheal mar rialtas Sasuinn. Beidh daoine h-áitiúil ag cainnt faoi na Gearmánaigh, na h-Ollanaigh agus na Sasanaigh san arm Gallda i gCath Bhéal Átha na Muc, ach tá sin an-deacair do chainnt faoi na Gaedheil Albannach san arm sin freisin mar bha droch-sgéal uafasach sin.

Cath Chill Ala (21adh go 24adh Meán Fómhair 1798):

Cath Cill Ala:

D’ionnsaigh agus d’ionnradh na Gaill a dhéanamh ar istigh go Connacht cúpla seachtain i ndhiaidh Cath Bhéal Átha na Muc (8adh Meán Fómhair 1798) nuair a fuair na Gaedheil ‘s na Franncaigh bhriseadh taobh Laighean na t-Sionainn. Bha siad ar an mháirseáil go Baile Átha Cliath annsin.

Tháinig agus d’ionnsaigh na Gaill go Saor Chonnacht leis 100,000 saighdear acu, ‘gus chuir iad gach baile, gach sraidbhailte, gach feirm, gach eaglais agus gach áras eile chun dóiteán le linn an ionnradh mhóir. Tháinig siad go Cill Ala ‘r an 21adh Meán Fómhair 1798, agus bha 3,000 saighdear acu leo ‘nn. Chuaidh na Gaill ar an ionnsaigh ar Cill Ala ‘s trí (3) taobh in éadan na Gaedheil agus in éadan an bhaile freisin. Bh’ eadar 900 go 4,000 Gaedheal ann ar an 21adh go 22adh Meán Fómhair faoi Cill Ala, ‘gus throid siad leis pící, claidhimh, ach leis muscaeid cuid is mó. Throid iad as na gcnoiceann áitiúil ‘s na gclaí choiche dúthchais ann freisin, mar bhí siad go h-ionntach mar bhí na Gaedheil cath chosanta ‘nn.

Chuaidh na sluaighe Gall ar an ionnsaigh in éadan na Gaedheil ‘s na Franncaigh sa mhadainn ar an 21adh Meán Fómhair agus bhí sin ag cur fearthainne ‘nnsin, ach throid na Gaedheil in éadan an ionnsaigh Gall agus tháinig iad as trí cheanntar leis crógacht an-mhaith. Bhí ‘n chath an fhíochmhar agus an-fola ‘s rinne na Gaill ionnsaigh fada in éadan na Gaedheil. Bhuaidh na Gaedheil ‘s na Franncaigh an chath le mean lae, ‘gus chuaidh na Sasanaich ar aghaidh san ionnsaigh le linn an lae mar ba fuath an-mhor leo chun nan Gaedheil ‘s na Franncaigh freisin. Chuir na Gaedheil bás mór acu leis scaoileadh láidir agus fuair 700 Gall bás i gcath seo ‘s eadar 21adh go 22adh Meán Fómhair. Rith ‘s theith na Gaill amuigh as an cheanntar tar éis sin.

D’fhill nan Gaill ar ais arís ar an 23adh Meán Fómhair, agus bhí 30,000 saighdear acu san am sin. D’iarr iad do bhris agus do ghabh baile Cill Ala mar bhí sin saor baile deireannach na Gaedheal ‘s nan Gaedhealtachd. Bhí 7,000 Gaedheal ann sa cheanntar anois mar tháinig faoi 3,000 óglach nua go Cill Ala san oidhche 22adh go 23adh Meán Fómhair.

Thosaidh na Gaill an chath ar ais arís go luath sa mhadainn ar 23adh Meán Fómhair agus bhí sin an-fíochmhar. Thosaidh na gunnaí móra sgaoileadh ró-uafasach ar na Gaedheil agus an cheanntar, agus le linn an ionnsaigh sin, chuaidh na marc-shluagh Gall ar an ionnsaigh in éadan na bhaile ‘s in éadan cois-saighdearan Gaedheal ann. Tháinig na cois-saighdearan Gall i ndhiaidh an marc-shluagh. Throid na Gaedheil ‘s na Franncaigh leis crógacht dochreidte ‘rís agus chuir iad mílte ‘s mílte Gall bás le linn an chath. Bhí cath an-mhór ‘s an-fola faoi n-eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne go h-áirithe ‘ríst agus bhí sin ró-fhola ‘nn. Fuair eadar 600 go 700 Gaedheal bás ann, agus throid na Gaill leis gunnaí móra ‘nn go h-áirithe. Bhris marc-shluagh Gall na h-óglaigh sa chath ann agus fuair iad istigh go Cill Ala ‘gus chuir siad eadar 600 go 2,500 eile bás ann freisin. Chuir na Gaill an bhaile chun dóiteán agus throid na Gaedheil ar aghaidh in éadan iad leis díoltas gort acu freisin. Bhí ‘n chath ar aghaidh chun sa mhadainn 24adh Meán Fómhair 1798 agus fuair 3,000 Gall bás agus fuair eadar 4,000 go 5,000 Gaedheal bás freisin.

Ach, ní raibh sin deireadh an cogadh! Thosaidh na Gaedheil an threall-chogadh in éadan na Gaill i ndhiaidh Cath Chill Ala, ‘gus bhí sin cogadh an-fada suas go dtí 1808 agus ar aghaidh go 1838.

Darna Éirí Amach na h-Éireannaigh Aontaithe:

1803 go 1806:

D’éirigh na h-Éireannaigh Aontaithe ‘mach in éadan na Sasanaigh i mBaile Átha Cliath, i mBéal Feirste ‘gus cúpla ceanntar eile le h-aghaidh saoirse na h-Éireann ‘s saoirse na n-Gaedheal. Thosaidh siad an t-éirí amach ar an 23adh Iúil 1803 faoi cheannas Roibeard Emméid.

Thosaidh Roibeard Emméid an cogadh gan cuidiú ‘s na fórsaí Ghaedhealach thairis Laighean, Connacht, Iarthar Ulaidh agus cuid mhór na Mumhain mar chreid sé d’fhoghlaim rialtas Sasuinn i mBaile Átha Cliath faoi pleananna míleata na h-éirí amach mar pléascadh mhór ann (i mBaile Átha Cliath) ar an 16adh Iúil 1803 san bheairic rúnda Fíor Ghaedheil. Níor fhios na Gaill faoi n-éirí amach mar d’oibrigh iad go bhriseadh ‘s ag troid in éadan na Gaedheil Connacht, Gaedheil Chill Mhantáin, Gaedheil Thír Chonaill agus na Gaedheil san cheanntair eile fosta. Níor chreid iad beidh éirí amach i mBaile Átha Cliath gan cuidiú ‘mach as an Fhraing. Phleanaigh Emméid le Ciad Shluagh faoi 1,360 sean-shaighdear do thosaidh an cogadh agus beidh siad as Loch Garman (300), Cill Dara (400) agus Cill Mhantáin (200). Mháirseáil na Gaedheil Chill Dara go Baile Átha Cliath ar an 21adh Iúil 1803 do throid le saoirse san éirí amach nuadh. D’ionnsaigh cótaí dhearga ‘muigh as do bhearicí ‘n éadan na Gaedheil ar an bóthar go Bhaile Átha Cliath agus throid Gaedheil Chill Dara cathanna fíochmhar in éadan na Sasanaigh ann ar 21adh go 22adh Iúil, agus bhuail siad sin agus fhuair go Baile Átha Cliath leo sa mhaidin 23adh Iúil. Chuaidh uimhir mhór na Gaedheil Átha Cliath abhaile sa mhaidinn 23adh Iúil mar ní fhaca siad ‘s ní bhfuair iad gunnaí ‘s armáilte mhaith do throid in éadan na Gaill! Chuaidh na Daraigh chun Emméid le gunnaí nuadh agus ní bhfuair siad rudaí ‘mháin as. Chuaidh na Gaedheil go chath gan gunnaí nuadh mhaith agus gan airgead fosta.

Chruinnigh Emméid 2,000 Fíor Gaedheal le chéile le h-aghaidh Darna n-Éirí Amach na h-Éireannaigh Aontaithe sa maidin 23adh Iúil 1803 agus bhí cótaí uaine acu mar bha siad Arm na n-Gaedheal ‘gus chuir siad cótaí uaine aca mar bhí siad talún na h-Éireann (uaine) agus éiróidh siad in éadan na Gaill agus cuirfidh siad (na Gaedheil) na Gaill amuigh as an tíre gan mhoill.

bhí reisimind amháin nó dó reisimind Sasuinn i mBaile Átha Cliath agus bha siad istigh sa Chaisleán Átha Cliath mar bha sin áit mhór Sasuinn in Éireann. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí gan mhoill agus tháinig siad amach trasna baile mhór san am sin. D’iarraidh Emméid saighdearan níos mó le caithréim aige acu, ach throid sé ar aghaidh gan mhoill leis crógacht mhór aige. Mháirseáil na Gaedheil go Sráid Mhic Tomáis agus bha cath fola fhíochmhar ann eadar na Gaedheil agus na Gaill. Chuaidh 200 Gaedheal an throid ann agus bha cath an-fhada ‘s an fhíochmhar. Throid na Gaedheil leis picí ‘gus claidhimh ‘gus láimh amháin acu fosta, ‘gus chuir siad eadar 50 go 230 Gall bás le linn 23adh Iúil ann. Ghabh iad tiarna Choill Bhardáin ar Sráid Mhic Tomáis le linn an chath. Bha fuath ollmhór leis mar chuir sé Liam Odhar chun bás sa 1797, agus fuair na Gaedheil díoltas cheart le dhúnmharú na Liam Odhar sa 1803 agus bha sin cóir ‘s ceart fosta. Mháirseáil 200 Gaedheal eile faoi cheannas Roibeard Emméid chun Caisleán Átha Cliath le linn Cath Sráid Mhic Tomáis agus tháinig 21ú reisimind Sasuinn amach as an chaisleán do stad ‘s do throid in éadan na Gaedheil. Chuir na Gaedheil gunnaí roicéad nuadh sa chath agus fhuair sluagh mhór na Gall bás le sin mar phléascadh gach roicéad eadar na Gaill agus chuir sin eagla mhór sa Ghaill ‘s san eadar na capaill acu fosta. Fuair na Gaedheil taobh amuigh Caisleán Átha Cliath i ndhiaidh sin. Ach fhuair faoi 80 Gaedheal leis Roibeard Emméid san am sin! Bha siad sa gheata chaisleán agus tháinig na Gaedheil faoi n-ionnsaigh le 2ú reisimind Sasuinn agus ní robh siad láidir in éadan na Gaill anois. Ach throid siad in éadan 2ú reisimind gan mhoill le crógacht mhór ar ais aríst. Throid siad le trí uair nuair a tháinig Gaedheil Chill Chainnigh sa throid in aice Emméid agus na fórsa bheag ann. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh dochreidte, ach tháinig na cótaí dhearga san chath leis gunnaí mhóra ‘gus chuir siad bás fola mhór ar na Gaedheil ann. Bhriseadh na Gaill ar na Gaedheil leis ár fola mhór ann, agus d’éalaigh Roibeard Emméid agus sluagh bheag crógacht amuigh as Baile Átha Cliath ar an 24adh Iúil. Throid na Gaedheil eile ‘n éadan na Gaill go dtí 26adh Iúil agus fhuair siad bhriste ‘gus bás fosta.

Ar an 23adh go 24adh Iúil 1803, tháinig na Gaedheil Oirthear Ulaidh amach le linn éirí amach Bhaile Átha Cliath. Bha siad faoi cheannas Tomás Ruiséil agus chruinnigh iad trasna Aondroma ‘s an Dúin le crógacht mhór acu fosta. Rinne siad ionnsaí mhór ar Dún Phádraig ach bha sin bhriseadh mar ní robh uimhir mhór láidir leo. Thosaidh siad treall-chogadh in éadan na Gaill agus throid siad ar aghaidh go dtí Feabhra 1804 nuair a fuair sluagh mhór bás acu. Tháinig na Gaedheil Laighean eile ‘muigh do throid le saoirse fosta ‘gus throid siad treall-chogadh ó 23adh Iúil go dtí Lughnasa 1804 nuair a’ fuair na Gaedheil bhriseadh mhór arís.

Ar an 27adh Iúil go 22 Meán Fómhair 1803, d’éirigh na h-Albannaigh Aontaithe ‘n cogadh in éadan na Gaill san Albainn. Rinne siad ionnsaithe ‘r dúin Sasuinn thairis deisceart na h-Albainn go h-áirithe ‘gus throid siad cathanna fola san gach bhaile ‘nn fosta. Ach fhuair siad bhriste ‘gus bhriseadh le fórsaí mhór nan Gaill fosta. Ach throid ‘s thosaidh siad treall-chogadh ó Lughnasa 1803 go dtí Nodlaig 1804 nuair bha siad gan neart, gan airgead agus gan óglaigh.

Chuir na Gaill dó Gaedheal ‘s a fichead (22) chun bás i ndhiaidh éirí amach agus bha fear Gaedheal amháin as Albainn. Iain Mac a’ Taoisich an t-ainm a bhí air. Chuaidh Roibeard Emméid go bás ar 20adh Meán Fómhair 1803 agus fuair siad agus na fichead Gaedheal eile bás le son saoirse nan Gaedheal.

Ghabh na Sasanaigh chara mhór láidir na Roibeard Emméid agus bh’ Ánna Ní Dhoibhilín a bha aici ‘gus bha Fíor Ghaedheal láidir í. Ghabh na Sasanaigh í sa mhí Lughnasa nó mí Mheán Fómhair 1803 agus chuir siad sí ‘stigh sa ghaol le blianta fada ó Meán Fómhair 1803 go dtí Meán Fómhair 1806. Ghabh iad 3,000 Gaedheal eile thairis na tíre sa Lughnasa 1803 agus fuair siad bás nó díbirt le 1804. Ach chuir na Sasanaigh Ánna Ní Dhoibhilín san ghaol priosan faoi talún agus chuir siad faoi piolóid riagh le linn 1803 go 1806 agus ní bhfuair iad ainm amháin asti le linn an t-am sin. Níor thug sí n-ainm Gaedheal amháin chun na Sasanaigh agus ní fhaca sí solas ghrian le trí bhliain fosta. Fuair sí saoirse ‘muigh as priosan i Meán Fómhair 1806. Bha Darna n-Éirí Amach na h-Éireannaigh Aontaithe deireannacha san am sin. Chuaidh sí go priosan nuair a bhí sí n-óige, ‘gus d’fhill sí go bhaile bean sine mar chuir na Gaill obair cruadh aici mar bha Fíor Ghaedheal aici.

Éirí Amach na h-Éireannaigh Óga: 1848:

23adh mí Iúil sa bhliadhain 1848:

D’éirigh na h-Éireannaigh Óga ‘mach in éadan na Sasanaigh in Éireann ar an 23adh Iúil 1848. Thosaidh na fórsaí Phoblachta ‘n cogadh i Loch Garman, i gCill Chainnigh agus i dTiobraid Árann agus ruaig iad ar beairicí n-airm Sasuinn trasna Mumhain agus Laighean le h-aghaidh armáil do throid in éadan na n-Gaill. Bhí sin an t-am nuair a tháinig bratach Trí-Dhathach faoi tamall annseo, ach bhí na bratach ghlas uaine an phríomh bratach le linn cogaidh 1848 ‘s 1849. Tháinig mílte ‘r mílte Gaedheal amach san éirí mach agus bhí siad an láidir agus an chaithréim in éadan na n-Gaill agus in éadan na gcótaí dubha le h-aghaidh 6 lá ‘s 23adh go 29adh Iúil.

Thosaidh Fíor Gaedheil amach as 16adh Iúil 1848 gan orduithe mar chuir ‘s thosaidh siad tine-chnámha thuas ar achan sliabh ‘s chnoc i ndhiaidh cruinniú mhór ar Sliabh na mBan ar an lae sin. Bha 50,000 daoine san chruinniu sin agus thosaidh siad amach san éirí amach ó h-am sin fosta. Fuair na Fíor Ghaedheil Áth Cliath bhriseadh eadar 22adh go 23adh Iúil agus d’éalaigh na ceannairí ‘mach as baile mhór go faoin tuath Loch Garman agus Cill Chainnigh. Tháinig na daoine ‘mach san éirí amach i bPort Láirge freisin, ach chuir na ceannairí ‘n t-orduigh aca do fhill abhaile. Bha sin an-lag le na ceannasaíochd Éireannaigh Óga. Chuaidh na gcótaí dhearga ‘r ionnsaí mhór in éadan na Gaedheil i ndhiaidh 22adh Iúil trasna na tíre ‘gus throid na Gaedheil ar ais i gcosanta ‘gus thosaidh siad feachtas treall-chogaidh mar sin. Bhuaidh na Gaedheil an chogadh le 6 lae go dtí 29adh Iúil nuair dh’ionnradh cótaí dhubha go Baile ‘n Gharraidh i dTiobraid Árann. Thosaidh cath fíochmhar ann, eadar na Gaedheil agus na Gaill. Rith cótaí dhubha chun Tigh Mhic Cormaic ann agus bhriste siad istigh sa thigh ann agus dh’fuadaich siad clann istigh ann fosta nuair a’ thosaidh cath mhór fíochmhar amach eadar na Gaedheil agus na Gaill.

D’oscail na cótaí dhubha scaoileadh ar na Gaedheil amuigh as an tigh le linn an sos chogadh an-ghearr. Chuir na Gaedheil scaoileadh tine fíochmhar in éadan ar na Gaill i n-díoltas. Bha Cath Bhaile ‘n Gharraidh an fíochmhar le h-aghaidh seachd (7) go deich (10) uair agus fuair 47 Gaill bás san chath agus fuair 2 Gaedheal bás fosta. Bha Tomás Breatnach agus Pádraig Mac Giolla Bhrigdhe ‘n t-ainmeacha robh air. Bhris na Gaedheil amuigh as ionnsaí nuair a chunnaig siad cótaí dhubh’ eile sa cheanntar do sábháil na Gaill sa thigh. Ach chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí fola sa chath nua ‘gus chuir siad na darna fhórsa Gall amach as an cheanntar fosta. D’éalaigh cótaí dhubha sa thigh amach as an chath ar rith sin. Chuaidh fórsaí Gaedheal ar ionnsaí mhaith tar éis sin agus bha ceannasaíochd Éireannaigh Óga ró-lag agus níor chuir spioraid láidir san éirí amach agus fuair siad bhriseadh mar sin. Fuair na Gaedheil bhriseadh san chogadh i ndhiaidh cúpla seachdain nó mí tar éis 29adh Iúil 1848.

Bha Liam mac Gabhann Ó Briain agus na ceannairí n-Éireannaigh Óg’ eile an-lag sa cheannairí nan Gaedheal agus bha tiarna talún é (Liam mac Gabhann Ó Briain) fosta. Ní robh creidimh agus ní robh spioraid láidir aige aca do throid in éadan na Gall san ath-chogadh na 1848 agus ‘s mór an trua sin. Agus thosaidh siad an t-éirí amach le linn Ár Mhór na n-Gaedheal agus ba cheart do throid agus ba cheart bha siad ceannairceacht in éadan na turas bhia ‘muigh as an Ghaedhealtachd ar loinge Sasuinn san ath-chogadh agus ba cheart go h-ionntach le na daoine bhochd. Ach ‘s amlán mhór dochreidte Liam mac Gabhann Ó Briain agus ceannairí eile na h-Éireannaigh Óga fosta.