Blàr Tiobar Mòr
(1mh Sultain 1644):
Cath Tiobar Mhór
Cath Tiobar Mòr
Air an 1mh latha mìos An t-Sultain sa bhliadhain 1644, buaidh Arm nan Gaedheal buadh an-mhor an aghaidh nan Gall san Albainn an Ear ré Cogadh Mhic Colla ‘n aghaidh na Gaill agas nan Cùmhnantaich eadar bliadhnaichean 1644 gu 1647.
Tháinig Arm nan Gaedheal thairis na h-Albainn as an iar do shabaid an aghaidh nan Gall mar bha fuath an-mhor aca le nan Gall mar dh’ionnsaigh agas rinn na Gaill an aghaidh air cànan, creideamh agas dualchas nan Gaedheal agas an Ghaedhealtachd ó bliadhnaichean 1057, 1068 agas 1493 d’aois Tiarna no faoi sin. Agas tháinig nan Gaedheil faoi n-ionnsaigh le lámha riaghaltas Gall in Albainn a-rithist sa 1583, 1598, 1600, 1603, 1605, 1609, 1616 agas 1631 cuideachd. Bha nan reachdachaidh an-ghábhaidh, mì-chneasta ‘gas an-chruadh an aghaidh nan Gaedheil agus an Ghaedhealtachd gu h-àraidh. Dh’iarraidh ead glé dìoghaltachd no glé dìoghaltas an aghaidh air nan Gaill agas tháinig siad gu chun Arm nan Gaedheal san uimhir mòr mar sin.
Bh’ eadar 2,500 gu 3,000 saighdear san Arm nan Gaedheal ré blàr, agas bha 1,600 gu 2,000 as Éireann agas bha saighdearan eile ‘s Áth Fhodhla (Athaill) agus Bàideanach. Agus tháinig Gaedheal amuigh as nan Eileanan agus an Iar cuideachd. Bha 6,800 gu 7,800 Gall san arm leo ‘gas bha 800 saighdear marc-shluagh agus eadar 6,000 gu 7,000 sa cois-shluagh leo. Bha na Gaedheil faoi cheannas Alasdair Mac Colla nan Clann Dòmhnaill agas Seumas Greumaich na Montròs. Bha nan Gaedheil air an t-slighe go baile Peairt mar beadh sin go math le bia, airm, airgead agas saighdearan nuadh cuideachd. Nuair a bh’ Arm nan Gaedheal gu Peairt, fhuair siad nuacht faoi sluagh mòr nan Gall an aghaidh aca ‘nn. Chruinnich arm nan Gall air an Tiobar Mòr do shabaid an aghaidh nan Gaedheil. Bha nan Gall gunnaí mòr aca cuideachd ré cath.
Bha Gaedheil Éireannach istigh san làr an t-Arm faoi cheannas Alasdair Mac Colla, ‘gas bha Gaedheil Bàideanach ‘s Gaedheil Áth Fhodhla (Athaill) air taobh deas faoi Seumas Greumaich agas bha Gaedheil Eileanan agas as ceanntar eile sa thaobh chlé faoi Iain Greumaich.
Thosaidh an blàr amach nuair dh’ionnsaigh sluagh an-bheag Gallda – faoi 160 saighdear – an aghaidh cuid Arm nan Gaedheal. Och, chuaidh 120 Gaedheal air aghaidh chun nan Gall agas chuir ead gach Gall chun gu bàs an-fola ‘nn ré sabaid an-ghearr agas an-gasta. As déidh sin, rith nan Gaedheil Éireannaich chun nan Gall gu gasta ‘gas nuair bha siad an-dhlùth aca, chuir ead teine-ghunna bàs mòr orthu – air nan Gaill – agas rinn siad ionnsaigh fola ‘n aghaidh nan Gaill leis claidheamh, sgian, gunnaí bheag agas muscaeid as déidh sin. Agas chuaidh gach sluagh eile san Arm an ionnsaigh as déidh sin agas rinn ead àr an-fola air nan Gall ann cuideachd. Fhuair eadar 600 gu 1,000 Gall bàs nuair a thug nan Gaedheil Éireannach teine ghunna orthu, ‘gas dh’ionnsaigh Gaedheil eile an aghaidh ead leis dìoghaltas an-mhor orthu. Ghlacaidh sluagh Éireannach amháin cúpla gunnaí mòr as nan Gall agas thionndaidh ead na gunnaí mòr air nan Gall agas chuir siad sluagh an-mhor ead chun bàs as déidh sin. Rith agas theich na Gaill a-muigh as am blàr mar tháinig eagla mòr aca gan mhoill ré blàr cuideachd. Fhuair eadar 5,000 gu 6,000 Gall bàs ré Blàr Tiobar Mòr air an 1mh Sultain 1644. Bha sin buadh an-mhor an aghaidh nan Gall san Albainn ó 1411 no faoi sin. Bha sin buadh glé mhath le na Gaedheal. Bha cuirp Gall faoi cheanntar le trì mìle gu baile Peairt.
As déidh sin, ghlacaidh Arm nan Gaedheal bail’ an Peairt agas fuair siad bia, eadaí, airgead agus airm le cogadh ann cuideachd.
Blàr Obar Dheathain
(13mh Sultain 1644):
Cath Obar Dheathain
An déidh buaidh Arm nan Gaedheal am Blàr Tiobar Mòr air 1mh Sultain 1644, bh’ ead a-staigh baile Peairt iomadh latha. An déidh sin, tháinig ead gu Dùn Déagh air an 6mh Sultain 1644. Chuir Seumas Greumaich an òrdugh chun am baile do thoir géill gu h-Arm nan Gaedheal. Och, cha robh ead sin. Chuaidh Arm nan Gaedheal air aghaidh chun gu n-Obar Dheathain mar fhuair ead nuacht faoi sluagh mòr nan Gall air an rathad do shabaid an aghaidh Arm nan Gaedheal. Bha sluagh an-mhor leo nan Gaill cuideachd.
Dh’iarr Montròs agas Mac Colla do ghabh baile mòr ann mar beidh sin chaithream an-mhor le ‘n cogadh agas na Gaedheil gu h-áiridh. Th’ Obar Dheathain treas bhaile na h-Albainn cuideachd, agas má beidh ead caithream ann agas beidh nan Gaedheil an-làidir san ath-chogadh agas cogadh Mhic Cholla cuideachd. Bh’ eadar 1,580 gu 1,600 saighdear san Arm nan Gaedheal leis bha 80 saighdear marc-shluagh agas bha saighdearan eile sa cois-shluagh. Agas bha faoi 3,300 gu 8,300 Gall san Blàr Obar Dheathain, agas bha 300 saighdear marc-shluagh leis bh’ eadar 3,000 gu 8,000 saighdear sa cois-shluagh leo. Bha sgéal an-chunnartach agas air leth cunnartach le nan Gaedheil Éireannach ré cogadh ann. Bha fuath an-mhor an aghaidh Gaedheil Éireannach san Albainn a’ Deas agas san Galltachd ré àm sin mar bha Caitlicigh nan Gaedheil Éireannach agas bha mòr-eagal aca – nan Gaill – agas bha nan Gaill ain-chinealtach an-mhor an aghaidh gach Gaedheal, och nan Gaedheil Éireannach gu h-áiridh!
Nuair a fhuair nan Gaill nuacht faoi n-Arm nan Gaedheil san àrainn Obar Dheathain, chruinnich ead a-mach as an baile do shabaid an aghaidh nan Gaedheil agus tháinig siad leis sluagh an-mhor aca cuideachd. Bha na Gaedheil faoi cheannas Alasdair Mac Colla nan Clann Dòmhnaill agas Seumas Greumaich na Montròs. Chruinnich nan Gaill taobh a-muigh bail’ Obar Dheathain agas chuaidh na Gaedheil ann do shabaid an aghaidh sluagh mòr nan Gall. Chuir ceannardan Gaedheil na Gaedheil Éireannach a-staigh làr na h-Arm agas bha Gaedheil Albannach air taobh chlé ‘gas air taobh deas cuideachd.
Roimhe ‘n blàr, chuir Seumas Greumaich an t-òrdugh chun sluagh Gall do thoir géill Obar Dheathain ‘s airm gu leis fhéin agas Arm nan Gaedheal. Chuir gille-fhidir drumadóir chun na Gaill leis an òrdugh. Thuirt na Gaill, beidh aig sabaid ead fhéin, agas nuair a chaidh gille-drumadóir air ais gu nan Gaedheil, rinn nan Gaill obair fallsachd an aghaidh nan Gaedheil nuair chuir ead na gille gu bàs nuair a bha e gu h-Arm nan Gaedheal leis an fhreagar. Fuair sé bàs le gunna musgaid nan Gall ann. An déidh sin tháinig frìth an-mhor eadar na Gaedheil agas dh’iarr ead blàr mar sin!
Thosaidh an blàr a-mach nuair dh’ionnsaigh marc-shluagh Gall air aghaidh làr Arm nan Gaedheal àm iomadh. Bha na h-Éireannaich ann, agas bh’ ead faoi cheannas Alasdair Mac Colla cuideachd. Rinn ead dà ionnsaigh air na Gaedheil Éireannach ann agas dh’fhosgailte na líne aca ‘gas bha marc-shluagh Gall fhuair siad faoi thart le nan Gaedheil! Chuir na Gaedheil teine-ghunna bàs an-mhor orthu ‘s dh’ionnsaigh ead leis claidhimh aca ‘s déidh sin. Fhuair gach saighdear marc-shluagh bàs ann. Bha còmhrag an-fola air taobh deas nuair dh’ionnsaigh dhà rèisimeid Gall an aghaidh air na Gaedheil ann, agas bha gailbheach ann sin. Rinne na Gaedheil àr an-fola ‘nn nuair bhris ead dhà ionnsaigh Gall ann leis àr an-mhor air nan Gall. Bha còmhrag an-gailbheach air taobh chlé, nuair a chuireadh sluagh nan ciad (100) musgadair faoi cheannas Eoin Ó Muircheartaigh sabaid mhor an aghaidh nan Gall ann. Chaidh marc-shluagh Gaedheal – 80 saighdear aca – a-staigh san shabaid ann le taobh leis ciad (100) musgadair eile ‘gas buaidh ead an aghaidh nan Gaill annseo gu h-áiridh leis àr fuilteach ann cuideachd. As déidh chuir e na marc-shluagh Gall chun bàs, dh’òrdugh Alasdair Mac Colla ‘n ionnsaigh mòr Gaedhealach air làr nan Gall. Dh’ionnsaigh rèisimeid amháin thuas an chnuic air nan Gall air thar barr an chnuic agas bha sabaid an-mhor agas an-fhuilteach ann agas bha sin do-chreidsinn. Sheas sluagh Gall an aghaidh na Gaedheil ann agas bha sabaid an-fuilteach ann mar sin. Och an déidh trì uair fhuair na Gaill bhrìste ‘gas bhriseadh agas rith ead chun am baile. Bh’ Arm nan Gaedheal aig sabaid ann le h-aghaidh uaireanta fada ‘gas fhuair 3,000 gu 5,000 Gall bàs ré ‘n blàr cuideachd. Bhuaidh nan Gaedheil caithream an-mhor a-rithist agas bha sin go h-ionntach mhath le gach Gaedheal thairis nan Gaedhealtachd.
An déidh an blàr chaidh Arm nan Gaedheal a-staigh bail’ Obar Dheathain agas chaidh ead fiadh ann cuideachd le trì latha. Chuir ead 96 daoine neoiciontach gu bàs ann cuideachd agas ‘s mòr an trua sin. Och, bhuaidh ead caithream an-mhor agas ghabh ead bia, airgead, airm agas armáil eile do shabaid an aghaidh nan Gall. Fhuair sluagh an-bheag Gaedheal bàs sa blàr agas fhuair eadar 3,000 gu 5,000 Gall bàs ann cuideachd.
Fear Thollaidh nan Tighean:
(13mh Dùbhlachd 1644 gu 25mh Faoilleach 1645):
As déidh bhuaidh ead dhá caithream an-mhor an aghaidh nan Gaill, dh’iarr Arm nan Gaedheal do’n mháirseáil a-staigh gu h-Arra Gháidheal mar dh’iarr ead dìoghaltas an-mhor air Clann Caimbeul agus air na cairdean Clann Caimbeul cuideachd.
Chruinnich na Fíor Ghaedheil le chéile san Blàr Ath Fhodhla sa Samhainn 1644 agus bha chruinniu mór ann air an 27mh Samhainn faoi do’n ‘ionnradh gu h-Arra Gháidheal do bhriste Clann Caimbeul agus nan Gaill ann. Bha Montròs an aghaidh an t-ionnradh air Arra Gháidheal mar bha tráigh ann briste ‘gus garbh ann. Ach, dh’iarr Alasdair Mac Colla fá nan ionnradh gu h-Arra Gháidheal do’n bhristeadh Clann Caimbeul agus do ghabháil ‘s do bhuaidh seann fhearainn Clann Dómhnaill chun gu Clann Eóin Mhóir ‘s na Dómhnallaich air ais a-rithist gun mhall. Bhuaidh Alasdair Mac Colla ‘s taoisich Clann Raghnaill an chainnt le h-aghaidh cogadh an aghaidh Arra Gháidheal agus thosaidh nó chuaidh Arm nan Gaedheal ‘máirseáil gu gasta ‘s Pheart an Ear gun mhall air an deireannach Samhainn 1644.
Fhuair Arm nan Gaedheal faoi tamall Druim Albainn gun doirbheachd agus dh’ionnraidh ead a-staigh gu h-Arra Gháidheal ás déidh sin gun mhall. Bha sin do-chreidsinn gun teagamh! Char chreid Clann Caimbeul nuair a fhuair Arm nan Gaedheal taobh eile na Druim Albainn gun sabaid agus gun aimsear cruadh, agus tháinig eagal an-mhor aca mar sin. Chuaidh Arm nan Gaedheal thairis Arra Gháidheal san trì sluagh agus chuaidh ead thairis an cheanntar seo san trì rathad eile cuideachd. Bha Ciad Sluagh faoi ceannard Alasdair Mac Colla ‘s bha Darna Sluagh faoi ceannard Clann Raghnaill agus bha Treasamh Sluagh faoi cheannas Montròs.
Thosaidh Arm nan Gaedheal an ionnradh gu h-Arra Gháidheal leis ruaig mór gu dìreach Strath Tatha ‘gus chuaidh ead sa trì sluagh as déidh fhuair ead gu Loch Tatha ‘s air aghaidh gu Loch Abair. Chuaidh sluagh Montròs shuas gu Gleann Dochard nuair a fhuair ghlac Darna Sluagh 1,000 mart as chairdean Clann Caimbeul ann le linn cúpla ruaig. Bha Treasamh Sluagh ‘ruaig ‘s ‘cuir tighean gu teine eadar Loch Tatha gu Cill Mhàrtann agus faoi ceanntar Ghlasraidh. Chuaidh sluagh amhain a-mach as A’ Chrìon Làraich gu Loch Laomainn agus air aghaidh gu Loch Fìne ‘gus chuir ead gach aon tigh, baile ‘gus foirgneamh chun gu teine gun teagamh agus gun eagal. Chuaidh sluagh eile chun gu Loch Obha ‘gus air aghaidh an aghaidh gu Inbhir Aora nuair a chuir ead an bhaile chun gu teine. Rith Gilleasbuig Gruamach Mac Cailein Mór – taoisich Clann Caimbeul – a-muigh as Inbhir Aora san long mór aige cuideachd.
Chuir Arm nan Gaedheal eadar 895 gu 960 fear óg agus óglach na Clann Caimbeul leis dìoghaltas an-mhor mar bha fuath leo Clann Caimbeul mar bh’ ead air taobh riaghaltas Gaill gach aon am agus bh’ ead an aghaidh Gaedheil eile cuideachd. Dh’iarr Arm nan Gaedheal do chuir eagal an-mhor aca ‘gus do bhrist’ ead gu brách air fad gun teagamh. Tháinig gach aon clann chun gu na Fíor Gaedheal ré ruaig ‘s ionnradh an-mhor gu h-Arra Gháidheal mar dh’iarr ead dìoghaltas an aghaidh air Clann Caimbeul agus fhuair ead sin. Dhubhairt na sagairt agus chuir Arm nan Gaedheal an Aifreann a-staigh lár Inbhir Aora ‘s déidh rith Mac Cailean Mór a-muigh gu muir don éalaich as nan Gaedheal ré ‘n ionnradh. Dh’ealaich shíos Loch Fìne air long e fhéin, mar bh’ eagal an-mhor aige le na Fíor Gaedheal agus Clann Dómhnaill gu h-áiridh.
Bhriseadh Arm nan Gaedheal air Mac Cailean Mór gu brách air fad as déidh sin gun teagamh agus bha sin do-chreidsinn. Fhuair clainn’ Arra Gháidheal saorsa ‘s Clann Caimbeul agus bha sin gu h-ionntach math cuideachd.
Blàr Inbhir Lochaidh:
Blàr Inbher Lochaidh:
Cath Inbhir Lochaidh:
(2mh Gearran 1645):
Chruinnich Mac Cailean Mór sluagh mór nuadh aige eadar Loch Linnhe ‘s Loch Eil le taobh le Baile Màiri ‘gus bh’ ead air an bhun talmhainn san àm sin. Rinn Arm nan Gaedheal turas caismeachd do-chreidsinn faoi tamall agus eadar na sléibhe garbh ann. Chuaidh ead gu Gleann Tarbh ‘s gu Gleann Ruaidh as déidh sin. Chuaidh ead thairis na sléibhe ‘nn, agus tháinig ead a-mach os cionn Inbhir Lochaidh.
Ré n-oidhche roimhe cath mór, rinn Arm nan Gaedheal campa shaus air an taobh Beinn Neibhis, agus chunnaig ead air leidean (teine campa) sluagh Gallda faoi ceannard Mac Cailean Mór. Ré turas nan Gaedheil gu cath mór air Inbhir Lochaidh, chuir Mac Colla ‘s Montròs saighdearan beachdadair gu tosaich príomh shluagh do chur eagal agus sgeulta mícheart chun na Gaill. Agus bha sin do-chreidsinn cuideachd gun teagamh.
Ach, sa mhadainn 2mh Gearran 1645, nuair a chruinnich nan Gaill le chéile roimhe cath mór, chualaidh agus chunnaic ead Arm nan Gaedheal shuas air na sléibh’ os cionn ead fhein. Chualaidh ead na píobaire le nan Gaedheal ann gu h-áiridh gun teagamh. Roimhe cath mór, fhuair saighdearan Gaedhealach Beannachd Naomhtha mór as na sagairt leo. Thosaidh ead do’n abair urnaighe chun gu Pádraig, Bríghde ‘s Colmcille roimhe cath mhór. As déidh sin, chuaidh ead air an cath-ionnsaigh.
Ré Cath Inbhir Lochaidh, bha Maghnus Ó Catháin air ceannard taobh clì leis saighdearan Ultach, Laigheannach, Connachtach ‘s Mumhannach aige. Bh’ Alasdair Mac Colla air an thaobh deas leis saighdearan Dál Riada aige. Bha Gaedheal Éireannach air dhá thaobh agus bha saighdearan Gaedheal áite lár an airm. A-staigh lár Arm nan Gaedheal, bha saighdearan Loch Abar, Apainn, Ath Fhódhla, nan Eileanan agus ceanntair eile ‘nn cuideachd.
Thosaidh sluaighe n-Éireannach an chath sin nuair a dh’ionnsaigh ead an aghaidh nan Gaill as dhá thaobh. Rith ead shuas gu nan Gaill air dhá taobh sluagh Mac Cailean Mór agus sgaoileadh ead teine-ghunna nas mhor a-staigh air nan Gaill, agus rith ead orthu ‘s déidh sin leis claidhimh ‘s sgian. Chuir na Gaedheil Éireannach mìltean air mìltean Gall chun gu bàs san àm sin agus bha sin an-fhuilteach gun teagamh.
As déidh sin, thosaidh saighdearan faoi ceannard Seumas Gruimeach na Montròs an ionnsaigh an aghaidh an lár shluagh Clann Caimbeul. Chuaidh ead shíos air Clann Caimbeul agus sgaoileadh ead teine-ghunna orthu cuideachd. As déidh sin dh’ionnsaigh ead leis claidheamh ‘s sgian air Clann Caimbeul gun mholl, agus bhristeadh ead orthu aca leis dìoghaltas an-mhor. Chuir na Gaedheil gach aon Gall agus Caimbeullach gu bàs ré cath mór. Chuaidh ‘s ruaigeadh ead an aghaidh nan Gaill ‘ na Caimbeullaich le h-ochd (8) no naoi (9) mìle ‘gus fhuair eadar 8,000 gu 9,000 Gall ‘s Caimbeullach chun gu bàs ré cath mór le chéile. Léim na Caimbeullaich shíos gu n-Abhainn Lochaidh agus fhuair sluagh an-mhor bàs mar bha uisge an-fhuar ann.
Ré cath mór, ghabhail sluagh Éireannaich na gùintean mhóra Gallda ‘gus dh’iompaigh ead faoi thart air nan Gaill agus chuir ead sluaighe móra chun gu bàs ann cuideachd. Agus bha sluagh eile na Gaedheal shuas gu Caisteal Inbhir Lochaidh ré cath agus chuir ead faoi 1,000 Caimbeullach gu bàs ann cuideachd gun mholl agus gun teagamh.
Ach, cha robh Mac Cailean Mór aig sabaid sa chath sin mar bha e a-muigh air an fharraige air birlinn aige. Fhuair é radharc mhath nan cath gun teagamh agus cha robh e ‘sabaid ann agus ‘s mór an truagh sin. Bha ceannaire Clann Camshrón leis agus dhubhairt e – Eóghann Camshrón – foirghill-facail an aghaidh Clann Caimbeul ré latha sin, ach char chreid Mac Cailean Mór sin mar chreid e ba cheart bhuaidh ead caithream mór an aghaidh Arm nan Gaedheal san latha sin agus cha robh e fhein gun teagamh faoi sin.
Dh’éalaigh Mac Cailean Mór a-muigh as an áir seo ‘gus ghabháil Alasdair Mac Colla ciomaich-cogaidh Clann Caimbeul agus chuir e fear amháin ead chun bàs agus bha sin Donnchadh Caimbeul nan Achadh nam Breac. Agus chuir Alasdair e chun gu bàs mar bha naimhead mór nan Gaedheal e ‘gus chaidh Donnchadh do chur Alasdair chun gu bàs in Éireann sa 1642.
Bha Cath Inbhir Lochaidh caithream do-chreidsinn an-mhor le na Gaedheal gun teagamh agus chaidh ead sa chath leis 1,500 saighdear aca ‘gus shabhaid ead an aghaidh eadar 8,000 gu 9,100 Gall ‘s Caimbeullach ann cuideachd. Fhuair eadar a h-aon (1) no ceathrar (4) Gaedheal bàs ré cath seo ‘gus fhuair eadar 8,000 gu 9,000 Gall bàs gun teagamh. D’fhuair faoi dhá scór ‘s a deich faoin chéad (50%) Clann Caimbeul bàs ré cath seo cuideachd.
Cath Allt Éireann:
Blàr Allt Éireann:
(9mh Céitean 1645):
Air 9mh Céitean 1645, bhuaidh na Gaedheil caithream dochreidsinn an-mhor an aghaidh air nan Gaill air Allt Éireann air Inbhir Narann. Rinn Arm nan Gaedheal campa ‘nn air 7mh Céitean no 8mh Céitean 1645. Bha na Gaedheil faoi ceannard Alasdair Mac Colla, Maghnus Ó Catháin agus Seumas Gruimeach nan Montròs. Bh’ eadar 1,400 gu 1,750 saighdear san Arm nan Gaedheal ré cath annseo, ‘gus bh’ eadar 4,000 gu 6,000 saighdear san arm nan Gaill.
Tháinig na Gaill a-muigh as Inbhir Nis san oidhche 8mh gu 9mh Céitean 1645 agus chuaidh ead chun gu campa nan Gaedheal. Bha na Gaill faoi ceannard Eathan h-Urraidh, agus dh’iarruidh e do bhris agus do sgrios air nan Gaedheal san ionnsaigh rúnda mar dh’fhoghluim e faoi campa Gaedhealach air Allt Éireann taobh a-muigh as nam baile seo. Bha sin 15 míle san ám sin, eadar Inbhir Nis gu h-Allt Éireann.
Dh’ionnsaigh sluagh nan Gaill as an iar-dheas an aghaidh air campa nan Gaedheal. Bha ‘n aimsir an-fhliuch san oidhche roimhe sin, agus chualaidh na Gaedheil an bragadaich a-muigh as gunnaithe Gall. Bha sin sa mhadainn gu luath na 9mh Céitean 1645 annsin. Rith sluagh beag Gaedhealach chun gu Alasdair leis nuachd ionnsaigh Gallda. Chruinnich Alasdair eadar trì ciad (300) gu ceathair ciad (400) saighdear aige, ‘gus chuaidh ead a-muigh as na baile gu gasta. Bha na talamh mónaidh ‘s garbh ann, agus phlean ead do chur stad chun nan Gaill ann. Shabaid ead – na Gaedheil – leis claidheamh, sgian, pìc agus gunna ‘gus chuir ead comhaireachd dochreidsinn an aghaidh nan Gaill gun teagamh. Chuir ead stad nan ionnsaigh le ceathair mìle (4,000) gu cóig mìle (5,000) Gall agus shabaid ead amháin sa chath sin annseo.
Ré cath taobh a-muigh nam baile, chruinnich Seumas Gruimeach ‘s Maghnus Ó Catháin do chur na rèisimeidean le chéile do shabaid an aghaidh nan Gaill. Bha saighdearan leis Alasdair ann le h-aghaidh uairean fada ‘sabaid ‘s ‘comhaireachd an aghaidh ionnsaigh Gallda. Rinn Alasdair dhá no trì ionnsaigh dochreidsinn air nan Gaill, agus bh’ ead shuas an aghaidh dhá rèisimeid Gallda ré n-ionnsaigh a trì. Chuir Alasdair dhá ciad ‘s dá fhichead sa deich (250) Gall bàs do fhéin amhain ré ‘shabaid annseo gun teagamh, mar bha saighdear dochreidsinn e fhein cuideachd. Ach gu h-obann, tháinig ciad (100) marc-shluagh Gaedhealach as Clann Gordan air taobh chlé nan Alasdair agus chuir ead briseadh ‘s bàs an aghaidh air marc-shluagh Gallda ‘nn. Ré ‘n àm sin air taobh dheas na Gaedheil, rinn marc-shluagh eile na Clann Gordan ionnsaigh mór an aghaidh nan Gaill, agus chuir ead ciadta ‘s ciadta marc-shluagh ‘s cois-shaighdear Ghall bàs ann cuideachd.
As déidh fhuair na marc-shluagh Gallda bristeadh ‘s bàs, fhuair Arm nan Gaedheal mun cuairt timeall na cois-shaighdearan Gallda. Bha na Gaedheil air gach aon taobh agus fhuair na Gaill uile-thimcheall le na Gaedheal. Dh’fhill marc-shluagh Clann Gordan gu cath seo ‘gus rinn na Gaedheil àr casgair an aghaidh nan Gaill, agus bha sin air aghaidh le latha fada ‘nn. Fhuair eadar trì mhìle (3,000) gu ceathair mhìle (4,000) Gall bàs ann as déidh sin gun teagamh. Fhuair eadar cóig mìle (5,000) gu cóig mìle ‘s ochd ciad (5,800) Ghall bàs ré cath annseo cuideachd gun teagamh. Bha na cuirp sluagh-uimhear nan Gaill bàs an áite le fichead sa trì (23) cilemeatair faoi tamall ann.
Bha Blàr Allt Éireann caithream dochreidsinn nan Gaedheal gun teagamh, agus chuir sin eagal a-mhor a-staigh na Gaill air ais a-rithist cuideachd. Agus shábháil Alasdair Mac Colla na h-Arm agus an cogadh sin ré ‘n chath gun teagamh.
Cath nan Àfard
(2mh Iuchar 1645):
Bha cath mór fola n-eadar nan Gaedheil agas nan Gaill san Àfard i n-Obar Dheathain air an mhìos Iuchar agas bha sin cath fola ‘s garg ann cuideachd. Bh’ Arm nan Gaedheal faoi cheannas Seumas Gruimeach nan Montròs mar chuaidh Alasdair Mac Colla gu n-Iarthair nan Gaedhealtachd do chéile saighdearan nuadh le ‘n cogadh san am sin. Thosaidh an chath nuair thàinig nan Gaedheal thìos as an ard thalún gu h-Abhainn Deathan sa sluagh mhór agas dh’fhan iad air nan ionnsaigh mhór nan Gaill ann.
Thàinig marc-shluagh Gallda thairis an t-abhainn agas thàinig marc-shluagh nan Gaedheal a-mach agas bha sin gearr fola chath bheag ann, chuaidh cois-shluagh Gaedheal san chath agas chuir Arm nan Gaedheal nan Gaill thairis na h-abhainn air ais a-rithist. Le linn san am sin, thàinig arm nan Gall le gach reisimind thairis an t-abhainn san uimhir an-mhor. Chuir cois-shluagh nan Gaedheal scaoileadh an-mhor orthu mar sin, agas dh’ionnsaigh siad air nan Gaill leis garg an-mhor a-nois agas bh’ an còmhlann fol’ an-mhor a-nois mar chuaidh nan Gaedheil leis claidhimh ‘s pìcean-catha. Bha cath aig sabaid le ceathar nó coig uair san am sin agas bhuaidh Arm nan Gaedheal an chath mar bha na Gaill ghlac le n-Abhainn Deathan agas bh’ eadar 2,000 gu 4,000 Gall bàs ann cuideachd mar sin. Fhuair ciadna Gaedheal bàs san chath ann cuideachd. Och, bha sin buadh an-mhor eile nan Gaedheal cuideachd.
Cath Cill Saidhe
(15mh Lùnastal 1645):
Bha cath an-fola mhor san Albainn a’ Deas eadar Arm nan Gaedheal agas arm nan Gall a-rithist. Bh’ eadar 5,000 gu 7,000 saighdear nan Gaedheal ann agas bha siad faoi cheannas Alasdair Mac Colla ‘s Seumas Gruimeach nan Montròs. Bha saighdearan as Éirinn agas Albainn an Iar ‘s Albainn a’ Tuath ann go h-àraidh. Bh’ eadar 5,000 gu 7,000 saighdearan Gall air an taobh eile cuideachd. Thosaidh an cath a-mach nuair chuaidh nan Gall do caismich air taobh nan Gaedheal agas dh’ionnsaigh Arm nan Gaedheal an aghaidh sin leis ais-imeachd ann.
Chuir Gaedheil Éireannaich scaoileadh an-mhor ‘s an-fola ‘r nan Gall agas fhuair siad – nan Gall – bás san àireamh an-mhor ann, agas bha cuirp nan Gall an-mhor ann cuideachd mar sin. Dh’orduigh Seumas Gruimeach ionnsaigh mór annsin leis nan marc-shluagh air ceann Arm nan Gaedheal. Tháinig cois-shluagh air an ionnsaigh an aghaidh nan Gaill an déidh sin agas chuaidh nan Gaedheil in aghaidh air nan Gall leis claidhimh ‘s pìcean-catha. Rinn siad àr fola cosgairt ann. Fhuair eadar 4,500 gu 7,000 Gall bás san cath agas bhuaidh Arm nan Gaedheal Alba leis an bhuaidh an-mhor annseo cuideachd. Bha Cath Cill Saidhe caithréim bhuaidh an-mhor le nan Gaedheal.
Cath Dail Filiop
Cath Filiopfach
(13mh Sultain 1645):
Ás déidh an caithream an-mhor aig Cath Cill Saidhe (15mh Lùnastal 1645), thug Iain Gruimeach na Montròs obair ‘s onóir air na Gaill, agus chaidh e ‘n aghaidh na saighdearan Arm nan Gáidheal agus an aghaidh Alasdair Mac Colla le sin. Bhuaidh agus ghabháil Arm nan Gáidheal tír na h-Albainn ás déidh Cath Cill Saidhe gun teagamh, agus dh’iarraidh na Gáidheal do’n ionnsaigh an aghaidh Glasachamh agus bailtean eile ‘s déidh sin mar bha na bailtean air taobh nan Gaill ri linn an cogamh ann, ach chaidh Montròs an aghaidh orra mar dh’iarraidh e do bhuaidh na daoine Gallda chun gu taobh leotha ‘nnsin.
Bha cúig mìle (5,000) gu seachd mìle (7,000) saighdear san Arm nan Gáidheal ás déidh Cath Cill Saidhe, ‘gus ás déidh dà (2) seachdainn, dh’fhàg cuid an-mhor ead a-muigh as an arm mar an obair Montròs, agus dh’fhill ead chun na dachaighean aca air ais a-rithist. Bha mun mìle (1,000) saighdear aige ‘nis mar sin.
Dh’fhàg Montròs a-muigh as Both Chluaidh air 4mh Sultain, agus chaidh e ‘gus Arm nan Gáidheal air slighe deas gu na Chrìochan agus chaidh Montròs a-muigh as na saighdearan aige, ‘gus fhuair e biadh ‘s cadal math sa Salgraig. Rinn na Gáidheal campa math air Dail Filiop no Filiopfach dà no ceithir mìle ‘s an campa. Cha rabh e ‘nn nuair a dh’ionnsaigh ocht mìle (8,000) Gall an aghaidh aca orra.
Thánaig Daigh Mac an Fhleisteir (ceannaire Gallda) an aghaidh an feachd beag Gáidhealach as Sasuinn eadar 12mh gu 13mh Sultain 1645, agus bha h-ocht mìle (8,000) saighdear aige. Bha mun eadar sè ciad (600) gu seachd ciad (700) saighdear san Arm Gáidhealach, agus thánaig cuid an-mhor aca ‘muigh as Éireann. Bha sè mìle (6,000) saighdear marc-shluagh le na Gaill cuideachd, agus bh’ ead cuid an-mhor nan arm Gallda gun teagamh.
Thánaig Arm na Gáidheal faoi h-ionnsaigh an-mhor Gallda sa mhadainn air 13mh Sultain. Bha na Gáidheal a-staigh an campa nuair a dh’ionnsaigh na Gaill aca. Chuir cúig gu seachd ciad (500 gu 700) Gáidheal cosanta dochreidsinn an aghaidh gach aon ionnsaigh Gallda le latha ró-fhada ‘nn. Rinn na Gaill ceithir ionnsaigh mór an aghaidh na Gáidheal ri linn an cath seo, ‘gus bhuaidh na Gáidheil an aghaidh orra gach aon ám. Shabaid na Marc-Shluagh Gáidhealach cúpla h-ionnsaigh dochreidsinn an aghaidh na Gaill, agus chuir ead ciadta ‘s ciadta Gall bàs le sin gun teagamh. Ás déidh uairean fada, chaidh na cois-saighdearan Gáidheal shuas air an chnoc na h-áite mar dh’fheumaidh ead talamh math eile le ‘n cath. Bha trì ciad (300) cois-shaighdear beó ‘nn air na Gáidheal. Ach, chaidh ead air aghaidh leis an cath, agus bha sin dochreidsinn. Rinn ead sabaid an-mhor air aghaidh shiubhail dà ciad ‘s dà fichead ‘s a deich (250) bàs ann. Fhuair eadar dà fhichead (40) gu dà fhichead ‘s a deich (50) ghabhail le na Gaill. Bha gach aon saighdear Gáidhealach air slighe gu bàs le làmha Gaill nuair a rinn ead ghéill chucu. Bhuaidh na Gaill an cath nuair a thánaig dà mìle (2,000) Gall eile mun cúlra nan Gáidheal, agus fhuair ead bhristeamh fuilteach orra le sin.
Ás déidh an cath seo, chuir na Gaill ciadta ‘s ciadta ‘s mìltean Ciomach-Cogaidh Gáidheal (saighdearan agus bean-chéile na saighdearan) gu bàs uabhasach thairis Albainn a’ Deas. Fhuair ceithir fhichead (80) bean Gháidheal bàs le taobh leis dà fhichead ‘s a deich (50) saighdear Gáidhealach air slighe gu Gleann Iucha ‘s déidh an cath seo cuideachd. Bha sin ciad ‘s fichead a deich (130) daoine ri chéile. Chuir na Gaill eadar trì ciad (300) gu cúig ciad (500) bean Gháidhealach bàs eadar Caisteal Mharbhamh (Nuadh Airc) cuideachd, agus shiubhail ead a-muigh as an domhain seo leis cruadhlachd an-mhor le làmha Gaill.
Murt Dhùn Omhain
Ár Dhùn Omhain
(3mh Òg-mhìos 1646)
Rinn Clann Caimbeul am murt garbh-uabhasach air Clann Laomainn air 3mh Òg-mhìos 1646, agus bha sin air Comhghall san Arra Gháidheal. Rinn ead sin air Clann Laomainn mar chuaidh ead leis na Fíor Gaedheil a-staigh Arm na Gaedheal agus bh’ ead faoi ceannard Alasdair Mac Colla ri linn Cogaimhean na Trí Ríoghalachd.
Dh’iarraidh na Caimbeullaich díoghaltas an-mhor leotha chun air gach aon clann a shabaid an aghaidh ortha ri linn Cogaimhean Mhic Cholla gu h-áiridh (1640, 1643 gu 1644 agus 1644 gu 1647). Fhuair ead bhristeamh air bhristeamh ortha gun stadamh eadar 1644 gu 1647, agus bhuaidh Alasdair Mac Colla gach aon cath an aghaidh na Caimbeullaich gun teagamh cuideachd agus rinn e sin aca ortha mar chuaidh ead air taobh nan Gaill an aghaidh nan Gáidheal agus an Gháidhealtachd o m bhliadhain 1519 agus 1563 air aghaidh.
Chuir Teàrlach Stiùbhart (rìgh Teàrlach I) an orduigh a-mach chun gach aon daoine ‘g sabaid air taobh leis fhé do chur stad an cogamh agus comhaireachd an aghaidh na Gaill, agus rinn e sin sa samhramh 1646. Agus chuaidh Seumas Laomainn (Taoiseach na Laomannaich) gu sluagh Ghallda ‘gus ghéill e chugu ‘nnsein. Bha chreid aige bithidh gach aon rudan gu math eadar e fhé, na Laomannaich agus na Caimbeullaich as dheidh sin agus thug e dhà caisteal làidir aca (Clann Laomainn). Bh’ ead Caisteal an Toll Áird taobh a-muigh Tollard agus Caisteal Àsgaig cuideachd. Th’ ead sa Chomhghall.
As dheidh sin, nuair a thug Seumas Laomainn an caistealan-móra gu na Caimbeullaich, dh’iompaich Clann Dhiarmaid an aghaidh ortha leis cruadhlachd ró-mhor! Bha sin brathachamh an-mhor gun teagamh. Chuir ead dhà caisteal gu teine gun mhall agus chuir ead luchdan mór na daoine neamh-chiontach chun gu teine ‘s bàs gharbh cuideachd. Chuir ead na ceannardan faoi ghabhail agus bha fichead a h-aon dhéag daoine uaisle (36) faoi gabháil a-staigh ceanntar Tollard, agus as dheidh chuir ead na caistealan-móra gu teine, chuaidh na Caimbeullaich trasna na h-uisge gu Dùn Omhain gun mhall. Nuair a fhuair ead ann, chuir na Caimbeullaich gach aon daoine uaisle na Laomannaich chun gu bàs a-staigh sa chill ann, agus rinn ead sin leis cruadhlachd ró-mhor gun teagamh. As dheidh a rinn ead sin, chuaidh na Caimbeullaich air aghaidh agus chuir ead mu dhà chiad, dhà fichead sa deich (250) daoine neamh-chiontach na Clann Laomainn no na Laomannaich gu bàs ann, agus rinn ead sin leis cruadhlachd ró-mhor aca cuideachd.
Chuir na Caimbeullaich Seumas Laomainn faoi gabhail sa cillín beag leis cruadhlachd an-mhor eadar 1646 gu 1651 nuair a fhuair saorsa aige air ais a-rithist mar dh’ionnsaigh Cromuil a-staigh gu h-Albainn agus dh’iarr riaghaltas Gall na h-Albainn agus Teàrlach Óg Stiùbhart (rìgh Teàrlach II) cuidich an-mhor as gach aon dhaoine sa tíre mar sin amháin.
As dheidh am murt mór seo, nuair a dh’fhoghluim Alasdair Mac Colla mu’n am murt seo chuaidh e air an ionnsaigh an-mhor an aghaidh na Caimbeullaich leis díoghaltas dhearg aige ‘nnsein mar sin! Shabaid e ‘gus Arm na Gáidheal air aghaidh an aghaidh nan Gaill gun sos ‘s gun stad eadar 1646 gu 1647, agus chuir e sgrios mór air na Caimbeullaich agus air nan Gaill eadar 5mh Òg-mhìos gu 20mh Iuchair 1646 san Albainn, agus eadar Iuchar 1646 gu Samhainn 1647 san Éireann.
Cath Cnocán Dos
(13adh Samhain 1647):
Blàr Chnocán Dos
Cath Chnoc na n-Os
Cath Chnoc nan Os
Blàr Chnoc nan Os
Bhí Cath Chnocán Dos ar an 13adh Samhain 1647, agus bhí sin san Thuadh Mumhain. Bhí ‘n chath sin eadar Arm nan Gaedheal faoi cheannas Tiobóid Táth agus Alasdair Mac Colla ‘gus bh’ eadar 7,000 gu 8,200 saighdear acu. Bhí siad in éadan arm nan Gall faoi cheannas Murchadh na dTóiteán Ua Briain, agus bha faoi 6,000 gu 7,000 saighdear aige freisin.
Tháinig Arm na Gaedheal gu Tuadh Mhumhain mar d’iarr iad do chur stad chun pleananna fola cruadh Murchadh na dTóiteán agus chuaidh siad ann mar bha fearg an-mhor ar Comhdháil Chill Chiannigh mar Ár Chaiseal air an 15adh Meán Fómhair 1647, nuair a fhuair 3,000 Gaedheal neamh-chiontach bás le lámha Gall faoi cheannas Murchadh na dTóiteán ann. Bhí sin ár an-chruadh agus an-uafasach freisin. Chuir Comhdháil Chill Chiannigh orduigh chun Tiobóid Táth ‘s Alasdair Mac Colla do throid agus do bhriste Murchadh na dTóiteán gan mhoill.
Bh’ Alasdair Mac Colla darna cheannaire nan Arm Mumhain nó Arm nan Gaedheal sa chath seo, ‘gus bha fíor óglach é fhé fosta gan amhras. Cha rabh Tiobóid Táth fíor óglach nó fíor saighdear mar cha rabh é láidir cuid ‘s mó sa chogadh roimhe. Ach, rinn Comhdháil Chill Chainnigh é ‘n Ciad Cheannaire san Arm nan Gaedheal le linn feachtas míleata ‘nnseo, ‘gus cha fhios againn cén fáth sin indiu.
Mháirseáil Arm nan Gaedheal chun gu deisceart do tabhair cath gu Murchadh na dTóiteán i mí Shamhain sa 1647. Fuair siad gu Ceann Torc ar an 12adh Samhain gan deacair. D’fhoghluim ead bhí na Gaill in aice Magh n-Ala ‘gus chuaidh siad ar an ionnsaigh chun in éadan na Gaill agus Murchadh na dTóiteán sa mhadainn na 13adh Samhain gan mhoill. Chunnaig Tiobóid Táth ar Chnocán Dos taobh amuigh as Ceann Torc agus fhuair sé na Gaedheal thuas ann agus d’fhan iad ar na Gaill i ndhiaidh sin.
Bhí Chnocán Dos áit maith le chath cosanta ‘gus bhí na Gaedheil san áite láidir ann mar sin. Bhí Táth i gceannas taobh chlé ‘gus bha na saighdearan aige ‘s Connacht ‘s Mumhain, agus bh’ ead saighdearan nuadh fosta. Cha rabh ead san aon cath roimhe. Bhí Mac Colla i gceannas taobh dheas agus bhí na saighdearan aige ‘s Ulaidh, Laighean agus Albainn agus bhí sean-shaighdearan iad fosta. Cha rabh fhacaigh anonn na dhá taobh na Gaedheal a chéile, ‘gus is mór an truagh sin.
Thosaidh an chath amach go luath san lae sin, nuair a chuaidh na Gaill air an ionnsaigh in éadan na Gaedheil thuas barr an chnocán. Sheas taobh chlé na Gaedheil láidir ag fanacht ar na Gaill, ach chuaidh sluaighte faoi cheannas Mac Colla air an ionnsaigh in éadan na Gaill gan mhoill.
D’oscail sluaighte Mac Colla teine beo uafasach air na Gaill láidir agus chuaidh ead – na Gaedheil ar dheas – ar an ionnsaigh i ndhiaidh sgaoileadh ead rois piléar leo ‘gus chuaidh ead air an ionnsaigh leis claidhimh, sgian agus pící ‘gus chuir ead eagal ollmhór orthu -nan Gaill – freisin. Chuir na Gaedheil le Mac Colla mílte ‘s mílte Gall chun bás leis díoltas mór gan amhras. Fhuair leath-shluagh leis Murchadh na dTóiteán bás le lámh Alasdair Mac Colla ‘nn. Theith ‘s rith na Gaill eile chun gu bhallaí Magh n-Ala mar bh’ eagal ollmhór aca mar ár mhór nan cath agus bh’ eagal an-mhor aca nan Alasdair Mac Colla gu h-áiridh! Ach, fhuair mílte ‘s mílte Gaedheal chun bás le lámha Murchadh na dTóiteán agus na Gaill air taobh chlé. Cha rabh ead sean-shaighdearan agus cha rabh ceannaire-ceart Táth fosta.
Thosaidh na Gaedheil Mhumhain ‘s Gaedheil Chonnacht do rith ‘s éalaigh amuigh as an áir. Fuair eadar 1,000 gu 1,200 chucu chun bás ann. Níor throid Tiobóid Táth do chur stad an rith, mar bha leis na Gaill é ‘gus fhuair airgead an-mhor é do’n ghoid nan Gaedheal gan amhras! Air an thaobh deas, bhuaidh Alasdair Mac Colla ‘n chath ann gan amhras. Ghabh ead musgaeid, gunnaí móra ‘gus rudaí sluagh eile ‘nn cuideachd. Chuir stad é ‘n ionnsaigh mar dh’iarr é ‘n sgeul leis taobh chlé. Cha rabh fhacaigh é gach aon rud air an chlé. Agus cha fhuair é sgeul nó nuacht astu fosta. Agus go tobann, tháinig Mac Colla ‘gus an sluaighte aige faoi h-ionnsaigh ollmhór as gach aon taobh le na Gaill. Fuair ead timpeallaigh le na Gaill. Chuir ead troid dochreidte ‘n-mhor in éadan gach aon ionnsaigh le uaireanta fada le linn an lá sin. Níor tháinig Táth nó saighdearan as an thaobh chlé mar fuair ead bhriste mar bhí Tiobóid Táth ar taobh nan Gaill ar rúnda. Fhuair airgead an-mhor é ‘s nan Gaill do chiall an chath agus níor tháinig é do thabhair cuidiú don Alasdair nuair a chunnaig é bha siad san deacair.
Fuair Alasdair Mac Colla bás sa chath sin aig sabaid chun gu bás in éadan na Gaill, agus aig sabaid gu bás fá choinne na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd. Fuair 4,000 Gaedheal bás in aice é air bun Chnocán Dos air an 13mh Samhain 1647. Bha Gaedheal as trasna nan Gaedhealtachd faoi cheannas Alasdair san chath annseo ‘gus bhí sin gu h-ionntach agus dochreidte fosta gan amhras!
I ndhiaidh an bhriseadh mhór, chuir daoine Gaedheal áitiúil an churp marbh nan Alasdair agus an Gaedheil eile bás an chath istigh san Reilig Cluain Mín cúpla lá tar éis an chath. Fuair faoi 5,200 gu 5,500 Gaedheal bás i gCath Chnocán Dos air an 13mh Samhain 1647. Ní bhfuair na saighdearan Gaedheal eile bás san chath seo faoi talamh le dhá scór bliadhain. Bhí sin mar bha n-eagal an-mhor ar na Gaedheil áitiúil do’n Gaill. Fhuair ead faoi talamh le linn Cogadh na Dhá Righ (1688 go 1692 in Éireann) agus eadar (1689 gu 1694 in Albainn). Bhí briseadh annseo ‘n briste an-mhor fá choinne an Gaedheil Mumhain gó h-áiridh mar chuaidh nan Gaill áitiúil ar an droch-chogadh aca as déidh an chath sin.
Cath Chnoic na n-Os
Do Fearadh an 13mhadh Lá De Mhí na Samhna, 1647.
“Do gheobhair cloidheamh Alastruim do threascair na treóin
I gCnoc na n-Os, mar ar throid an leomhan.”
– Eoghan Ruadh Ó Súilliobháin cct. san “Síothó! a thoil,” agus c.
“Ba bhinne leat í ag scolaireacht ‘ná conairt ghadhar ar bhruach cnuic,
‘Ná an ceól do sheinn Ó Conaill i Mucros go h-uasal,
‘Ná gol na mban ar Alastrom go h-atuirseach i n-duanaireacht
‘Ná an chuach i n-gróbh cois fairrge ‘s í ag calaireacht i n-uaigneas.”
– Sean-amhrán, .i. “An Chiúrach Mhallaithe”.
Feartlaoi Alastruim
“Trí h-Alastruim rug ceannus ar an t-saogal riú –
I n-armaibh, i n-gaisce mhir, ba laochda a n-dúil;
I n-aigne, i n-anamsprid, i n-déanamh clú
Gan amharus ba shamhalta le chéile an triúr.
“Alastrom on Macedon ba laochda ar dtúis;
An dara h-Alastrom an seabhac mear ón n-Gréig ar lúth,
An treas Alastrom an marbh so is déidheannaighe phúir,
‘S an ceathramhadh – ní fheadar-sa cá mb’fhéidir súd.”
– Mághnus Ó Domhnaill cct.
Atá an oiread san daoine i n-ár measc i ndiu atá dall ar inad Chnoic na n-Os, nár mhuar dam, b’éidir, beagán do rádh annso i dtosach bára mar ghioll ar an gceanntar i n-a bhfuil an ball san. Timcheall dá mhíle fearainn soir ó Cheann Tuirc atá sé, i bparóiste Chaisleán an Mhaingnéaraigh. Tá sé ocht míle ó Lios Chearbhaill is ó Chill na Mullach. Ag duine de threibh Chonaill atá sealbh an Chnoic fé láthair. Ní beag san mar chur síos anois; beidh a thuilleadh againn ar ball.
Agus, má’s beag a bhfuil d’eólus ag ár bhfurmhór i dtaebh inaid an chatha úd, is lugha ‘ná san a bhfuil d’fhios againn mar ghioll ar an mbualadh féinidh agus i dtaebh an mhéid ba bhun leis. Ní thagann liom insan n-gearra-thuairisc seo an scéal go léir do shiubhal den chor so; acht caithfead beagán d’innsin, chun an sgéal do chur ar a bhonnaibh, ionnus go dtuigfeadh an choitchianntacht é.
Ní mór dúinn tagairt don tráth úd, mí Lughnasa i mbliadhain a 1646. Le cúig nó sé de bhliadhntaibh, bhí Comhall Chaitlicí Éireann ar marthain, agus a lán cathanna buailte aca ar fuaid na dúithche. Ba liosta le luadhadh a raibh de aighneas annso is annsúd, i bhfus is tall, ar thalamh na h-Éireann; acht, fé Lughnasa, 1646, bhí an lámh uachtair san Chomhall ag an mBuiltéarach, Iarla h-Urmhumhan, tré lúbaireacht is tré chama-chlis. Do rinn seiseanclé-chonnradh tar ceann Ríogh Shasana le n-a dhream féin san Chomhall, ó badh aca a bhí an barr an tráth san. Níor thaithn anclé-chonnradh san le h-éinne acht leo féin amháin. Bhí Rinuccini, teachta an Phápa, go tréan i n-a aghaidh, agus b’é an sgéal céadna é ag easpoig is ag sagairt is ag tuaith na h-Éireann uile, acht amháin an praisimín de mhaithibh is de mhór-uaislibh ba bhun leis an lúbaireacht, .i. cáirde an Iarla h-Urmhumhan.Bhí coinghíoll de choinghíollachaibh an chlé-chonnartha úd, agus is é a bhí ann ‘ná ceannus arm is sluagh an Chomhaill do bheith ag Iarla h-Urmhumhan feasta. Níor bheag san, go mór-mhór an uair ná dearnadh socrughadh ar bith chun éin-réim ná saoirse ná cead do thabhairt do Chaitlicíbh na h-Éireann i gcúrsaibh creidimh, ná chun éin-deimhin d’fhagháil i dtaobh cirt is comhthrom do sna seana-Ghaedhlaibh a bhí inadaithe fós i n-áitreabhaibh a sean is a sínsear. Do bhí Iarla h-Urmhumhan is a chomh-lúbairí tar éis rí-rá a dhéanamhden sgéal: do loiteadar gach nídh. Bhí taoisigh Ghaedhal ar dhearg-bhuile, nídh nár bh’iongnadh. D’aithnighdar do sna daoinibh, féibh mar do rinn Rinuccini féinidh, gan éan-bhaint a bheith aca leis an Árd-Chomhairle, ó ba rud é gur fheall lucht na h-Árd-Chomhairle sin ortha. Nuair do chuir teachta an Phápa gairm-sgoile amach ag iarraidh ar gach oifigeach diúltadh don Árd-Chomhairle láithreach bonn, do ghaibh muíntir Phórtláirge, muíntir Chluainmeala, muíntir Luimnigh, agus a lán eile leis. D’fhógair is do chairéal sé báthadh na h-Árd-Chomhairle, agus do chuir ar bun Mór-Chomhairle. Acht, tar éis gach éin-scéal, b’é an cleas céadna ag an Mór-Chomhairle – do shleamhnuigh camthaí an Bhuil-téaraigh isteach arís. Bhí n-Iarla h-Urmhumhan féin i n-a chomhnuidhe i gCill Choinnigh, mar a mbíodh an cruinniughadh – bhíodh a lán dá fhuirinn ar a chomhgar; acht níor mhar sin do theachtairibh Uladh is do theachtairibh Chonnachta is do theachtairibh Iarthair Mumhan – níor fhéadadar-san teacht i n-dáil acht go fánach, agus, dá bhrigh sin, badh ghearr gurab é an sean-sgéal do bhí aca arís. An Chomhairle nuadh so, de rinneadar gach nídh ar tuathal: I n-inad Eoghan Ruadh Ó Néill do thabhairt anuas agus é do chur i gceannus mhór-shluaigh, is é rinneadar ‘ná é sheoladh go Cúige Chonnacht, ar eagla go mbeadh éan-chur-isteach aige ar na suaracháin do chuireadar féin os cionn Arm na n-Gaedhal i Laighnibh is san Mhumhan, .i. Preston is Táth. Bhí an Niallach tar éis árd-scriosadh a thabhairt ar na Gallaibh ag an mBinn Bhoirb tamaillín roimhe sin .i. an cúigmhadh lá de Mheitheamh, 1646.
I n-deireadh mí Iúil, 1647, do thréig Iarla h-Urmhumhan is a shluaighte Cathair Átha Cliath ar fad, agus thugadar saor-chead do shlógh Pharlimint Shasana chun áitighthe innti. Ó’n ló san, do chuaidh neart Gall i dtreise, go dtí gur bhuadhadar caoch ar Ghaedhil Laighean ag Cnoc Dhungáin an sémhadh lá de Lughnasa, 1647. Dá dheascaibh san, do tugadh Eoghan Ruadh tar n-ais ó Chúige Chonnacht, agus do chuir seisean is a shluagh fútha i n-aice Áth Truim ar feadh mí is ráithe – rud a chuir scannradh go leór ar Ghallaibh, mar ní leogfadh eagla dhóibh a n-arm i gCúige Laighean do lagh-dughadh, ná éan-chuid de do sheoladh go Cúige Mumhan chun cabh-ruighthe le Gall-t-sluagh an Deiscirt. Ní beag linn de chomhartha ar uamhan Ghalla-fhóirne Átha Cliath roimh Eoghan Ruadh an tráth úd, an cur-síos do rinn duine aca féin an uair a bhí Eoghan chuca bliadhain roimhe sin. Seo aistriughadh ar leitir do sgríobhadh i n-Áth Cliath an trímhadh lá de Mhéadhoin Fhoghmhair, 1646:
“Tá an áit seo níos contabharthaighe anois ioná mar a bhí éantráth is cuimhin liom-sa ó 23 Méadhoin Fóghmhair 1641, aleith, mar atá Eoghan Ó Néill agus sé mhíle fear de mhór-shluagh aige ag Fiodh an Átha, mar seo, agus a dtreó chughainn-na. Ní cabhair dúinn, mura gcasaidh láithreach ár sluagh-na atá imthighthe le seachtmhain fí dhéin Chill Choinnigh chun luighe i gcoinne teachtaire an Phápa.”
An lá i n-a dhiaidh san do scríbh an lámh chéadna leitir eile, agus seo mar adubhairt:
“Tá Eoghan Ruadh agus líon a h-ocht míle aige, idir marcra ‘s coisidhthe, ag Fíodh an Átha ón Mhárt so d’imthigh thorainn, agus a dtreó annso. Agus ag Dia atá a fhios ná faighmís-na seasamh i n-a gcoinne ar feadh ceithre h-uaire fichead dá mbeadh gan bheith aca acht dhá mhíle; act, thairis sin féin, tá dhá mhíle eile de mhuíntir Chill Mhanntáin ag bogadh chun cabhruighthe leó.”
Ní beag soin mar dheimhin ar an scannradh croidhe a bhí ortha roimh Eoghan Ruadh Ó Néill, agus nár bh’é an truagh é gur bh’é siúd an t-aon-taoiseach amháin nár theastuigh ón lúbaire sin, Iarla Ur-mhumhan, é chur i n-árd-cheannus ar Arm na n-Gaedheal? Agus bhí meas mór sa Mhumhain ar Eoghan – rud is léir ó’n rann so ó láimh an Chaptaein sin, Piaras Feiritéir:
“Má’s é leóghan cródha Gaedheal i gceart
Do bhéarfas fód glan Fódla fé n-a smacht,
A bhfaice-si, a stócaigh chróin, noch téidh thar lear,
Beir chum Eóghan Mór Ó Néill an ghlac.”
Ní bhfaghadh éan-seana-Ghaedhal, dá mhéid cáil, cae ón mBuiltéarach ná ó n-a chó-lúbairíbh, Iarla Chlann Riocaird (Búrcach) is an t-Iarla Diolún. Do chuireadar san go léir i bhfad níos mó suime i gcúrsaí Ríogh Shasana ioná mar do chuireadar i gcúrsaíbh Gaedheal ná i gcúrsaibh na h-Éireann. Normánach gan mhaith, dar bh’ainm is sloinne Tiobóid Táth, ó Chonnachtaibh, do chuireadar mar cheann ar shluaightibh na Mumhan, agus chífam ar ball cad a fríth de dheascaibh an droch-thoghtha san.
Do b’éigean dam an méid sin do chur síos chun go dtuigthí an chuid eile dhem chunntus i gceart.
Seo sinn anois sa Mhumhain i mbl. (mbliadhoin) a 1647. Murchadh Ó Briain, Iarla Inse Uí Chuinn, .i. Murchadh na n-Dóighteán, a bhí i gceannus Gall san chúige an tráth san. Bhí sé tar éis creachadh is milleadh is réabadh a dhéanamh i gcondatethibh an Chláir, Luimnigh, is Thiobrad Áran, agus do bhí a shluagh tar éis scór sagart do dhúnmharbhadh i gCaiseal na Rígh. Do b’éigean do Tháth bogadh i n-a choinne fé dheire, agus b’in é thug an scéal chum críche i mí na Samhna, 1647.
I gCeann Tuirc do chuir sluaighte an Chomhaill fútha le h-aghaidh an bhuailte. Do ghluais Murchadh is a shluagh ó Chorcaigh go Malla an trímhadh lá de mhí na Samhna: ní raibh de rogha ná de mhalairt aige acht troid nó gorta. Do bhogadar chum róid ó Mhalla an dara lá déag den mhí, agus ní hé an bóthar mór réidh (dá n-gairmthear anois “An Loingseoireacht”) do ghabhadar, acht bóthar aimhréidh curaiceach cumhang .i. trí Chill Mhaclainín, nó trí chonair Bhaile na gCloch; acht is deimhin gur ghabhadar tré Baile Áithín, agus tá éan-rud amháin eile dearbh .i. gur chaitheadar an oidhche sin i gcoill ar an n-Garra Dhubh, i dtreo go dtiocfaidís adtuaidh ar Chnoc na n-Os. Cheithre míle ceithearnach coise agus dhá chéad marcra a líon – sin é a n-áireamh féin.
Maidir le Táth is a shluagh: do shuidheadar gach nídh i dtreó ar thaobh Chnoic na nOs, nó treasna an chnoic ar an dtaobh thuaidh is ar an dtaobh thiar; acht nár bhacadar i n-éan-chor le duine do chur ar an gcúinne ab aoirde – ní raibh gádh leis, mar ní bhfaghadh sluagh Mhurchaidh teacht annsúd, bhí an fánadh chomh mór is comh doimhinn sin. Seacht míle, cheithre chéad, seascad is a ceathair (7,464) ceithearnach coise a bhí ag Táth, agus míle sé is seacht-mhoghadh (1,076) de mharcra. De Chonnachtaibh ab eadh dhá dhíorna (reisimintí) dhíobh san, agus Albanaigh is Ultaigh dhá dhíorma eile a bhí fé cheannus Alastruim Mac Domhnaill, mac Colla Chiotaigh. Dhá mhíle slíghe a bhí idir an dá shluagh an oidhche roimh ré. Do chuir Murchadh scéal ag triall ar Tháth ag baint le cúrsáibh cogaidh; acht do rinn seisean moill éigin gan freagra do chur chuige ar an leitir rin, de dheascaibh gan a chuid ordnáis a bheith ullamh aige. Do chuir sé an freagra chuige, ámhthach, an tráthnóna céadna go dtí an Garra Dubh, agus do scríbh Murchadh ath-fhreagra chuige gan mhoill, dá rádh leis do gcuirfidís socrughadh gach aighnis ar cáirde go ló. ‘Sé theastuig ó Mhurchadh ná Táth is a shluagh do theacht leath-shlighe fé n-a dhéin agus Cnoc na n-Os do thréigean! Acht, cé go raibh Táth baoth go leór, dom thuairm-se, ní raibh sé chomh aimideach agus an tairiscint sin go ghlacadh ó n-a dhearg-namhaid. B’in é an connradh leanbhaidhe do cheap mo Mhurchadh shímplídhe do dhéanamh maidean an bhuailte .i. Dia Sathairn, an 13° lá de Samhna, 1647; acht níor chuir Táth de fhreagra uaidh acht freagra béil leis an n-giolla, dá chur i n-iúl ná raibh sé chomh éigcialldha san agus an méid sin a dhéanamh air, gur ro-shuarach an saighdiúir ná déanfadh áis d’éinleath-chuma a rángóghadh aige ar namhaid, agus ná raibh amhrus aige ná gur mar sin a dhéanfadh Murchadh dá mbadh aige a bheadh an chae.
Dá dheascaibh san, bhí ar Mhurchadh is a shluagh teacht dhá mhíle shlíghe chun an chnuic fé n-a n-déin. Gearra-ghunnaí nó gunnaí glaice (muscaedaí) an t-arm a bhí ag dhá dtrian a lín choise. Trí chuid do rinn sé dá shluagh ag dul ag triall ar an gcnoc dó. Chuir Murchadh sé dhreamanna de mharcra i bhfochair a chlé-roinne agus seacht n-dreamanna marcra mar theannta leis an n-deas-roinn, agus tacaí le gach roinn díobh. Ní féidir innsint go cinnte cad é líon láir a bhí aca, acht is eól dúinn go dian-mhaith gur bh’é Lt.-Col. Crispe bhí mar cheann ar an bhfórsa coise a bhí ag Murchadh mar chúl báire. Col. Sior Uilleim Bridges an ceann urraidh ar an n-géig chlí – cloisfeam tuilleadh i n-a thaobh ar ball. I lár baill a shluagh a bhí Murchadh féin, agus ar an n-deas-roinn bhí Col. Temple mar cheann. B’in é an córughadh a bhí ar shluagh na Parliminte ag Cnoc na n-Os.
Níor mhar a chéile – ná i n-éin-ghoireacht dó – suidheamh ná socrughadh arm an chomhaill ar fhíoghar is ar thaobh an chnuic.
Bhí naoi mion-roinnte aca, maidir le n-a gcuid coisidhthe – foirne na Mumhan féinidh i lár baill, fí stiúir Iarla Chaisleán Ó gConaing; ar a dtaobh deas san bhí Alastrom mac Colla Chiotaigh Mac Domhnaill agus a thrí dhíormaí (3,000) d’fhearaibh a chine ó Ultaibh is ó Albain, agus taobh leo san, mar chúl báire, bhí an Puirséalach (captaein) is a dhó nó trí de dhíormaíbh dhe mharcra aige. Ar aghaidh sluagh Sior Uilleim Bridges a bhíodar an fhuireann so Alastruim, .i. an deas-roinn de chabhair na n-Gaedhal, agus clé-roinn Gall i n-a gcoinnibh. Ar an gceann eile den gcnoc, i gcoinne Temple is a fhoirne, bhí suas le cheithre mhíle coisidhthe ó Chonnachtaibh, fé cheannus Táth, agus bhí cúl dhá dhíorma de mharc-shluagh aige.
B’in é riar an dá thaobh i gcomhar an chatha, agus ba dheacair thar barr an cruinn-eoluis d’fhagháil ó sna cunntuisíbh atá sgríobh-tha annso is annsúd. B’é an trímhadh lá déag de mhí na Samhna é, agus tá sé ráidhte nár theastuigh ó Alastrom tosnughadh ar an n-gléo an lá san, mar nár bh’ádhmharach aige riamh an reann úd Saturn – b’éidir gur thug sé géilleadh do phiseógaibh. Ní fios dam fé láthair an raibh piseógacht an “trí déag” i bhfeidhm i n-Éirinn an tráth san, acht is dócha go raibh.
“Dia is Pádraig” an focal faire bhí ag Gaedhlaibh; “Caithréim / Bhiotóraibh” bhí ag na Gallaibh.
Bhí socair ag Tháth fanamhaint i seilbh an chnoic, mar a raibh aige; bhí an ghaoth féin go taithneamhach. Bhí áis gach nídh aige, acht amháin cródhacht ionn féin agus i gcuid dá shluagh.
Thug Murchadh fé n-deara go luaith go raibh na Gaedhil ró líonmhar dó fé fhearaibh, cé gur lucht pící a lán díobh-súd, agus chonnaic sé go cruinn go raibh togha inaid aca. Dá bhrígh sin, d’órduigh dá chlé-roinnt (an dream bhí ar aghaidh Alastruim) gabháil beagán chum tuathail, isteach i dtalamh branair a bhí ann dá leogaint air go raibh sé ar aigne casadh ar chúlaibh dheas-roinne na n-Gaedheal, agus thug órdughadh dá chlé-roinnt gluaiseacht chum tuathail, amhail is dá dteastóghadh uaidh na Gaedhil d’ionnsuidhe annsúd amháin le lán a shluaigh. Ar eagla an bhuailte ar a gcúlaibh, nó go mbriseadh an trom-shluagh isteach ortha i n-aon inad amháin, d’aistrigh foirne Gaedhal ó sna h-inadaibh a bhí ceapaithe i n-a gcomhair, agus, nuair d’iompuigheadar chum deisil i gcabhair dá gcáirdibh, bhí an leath-chuma nach mór imthighthe gan éifeacht; ba mhar a chéile annsan é ag gach taobh maidir leis an n-gaoith, agus do b’usaide do Ghallaibh an cnoc do chur díobh.
Do chuir Murchadh dhá gunna móra ag caitheamh pléar i gcoinne Alastruim is a bhuidhne, ionnus go ritheadh Gaill – idir mharcra is coisidhthibh – ortha isteach, dá rángóghadh éin-iomrall do Ghaedhlaibh dá dheascaibh. Nuair a bhreathain na Gaedhil go rabhthasag dul go géar ortha ar gach taobh, do luigheadar chun an bhuailte i n-dáríribh.
Do chrom Alastrom is a shluagh ar an léasadh, agus níor léasadh go dtí é – sin é an innsint do rinn na Gaill féin ar an scéal an lá céadna, agus i gcur-síos eile dá n-dearnadar trí lá i n-a dhiaidh san. Do ghaibh Alastrom agus a chuid fear tré chlé-roinn na Gallafoirne féibh mar a gheobhadh seabhac tré scata míon-éan; do rinneadar neimh-nidh dhíobh, is do threascradar ar an láthair sin na cinn urraid bhí i n-a n-aghaidh, .i. Sior Uilleim Bridges, Col. Gráigh, Maor Broune, Sior Robert Trabhers agus c. Do chuir Alastrom an ruaig glan ar an namhaid a bhí os a chomhair, agus do mhairbh tuairm míle duine aca le faobhar claidheamh, mar ní túisce a chaith fuireann Alastruim urchar nó dhó an duine ná mar do theilgeadar uatha a n-gunnaí glaice is ghabhadar pící ‘s cleath. Ní’l éanamhrus ná gur theich na Gaill le n-a n-anam rómpa; tá an méid sin admhuighthe aca féin go doiléir, agus i n-a theannta san, gur sháruigh Alastrom dhá ghunna dá n-gunnaí móra. Acht is deacair a chreideamhain nár chaill Alastrom acht cúigear fear san bhfoghadh úd, go mór mhór má lean sé an namhaid trí mhíle do shlighe ón láthair sin. Ní misde a rádh, amthach, ná go n-deárna sé éirleach thar barr ortha is gur chuir sé scannradh an bháis ar an méid den chlé roinnt do rug a n-anam slán leó. Do shaoghail sé, nídh nach iongna, go raibh an lá le Gaedhlaibh, acht caithfeam an chuid eile dhen gcluiche do shiubhal, féachaint cionnus a dh’éirigh leis an gcuid eile, agus casfam arís ar Alastrom.
Nuair thug Murchadh fé’n dream láir so na n-Gaedhal – Muimhnig ab eadh iad uile, agus Iarla Chaisleán Ó gConaing mar cheann ortha – ní dheárnadar acht urchar nó dho an duine do chaitheamh, agus as go bráth leo, fí dhéin na mbailte sin Ceann Tuirc, Áth Treasna ‘s Lios Cearbhaill. Bhí Táth féin chomh deithsionach le cách ag fágaint an inaid, agus Lt. Gen. Puirséal is Col. Ó Gráda le n-a chois. Níor dheachaidh Murchadh ná puinn dá shluagh i n-diaidh an dreama san na droch-mheanman, agus ní dócha gur cailleadh thar cúpla céad aca ar fad ó thúis go deireadh. ‘Sé an tuairisc atá amuigh ortha ná gur gaibh a marcra tosach ar a gcoisidhthe ag triall dóibh i gcoinne na n-Gall agus gur caitheadh na ceathanna mion-philéar leis an marc-shluagh sin ó chloidhe mar a raibh dream de Ghallaibh fé scáth, i slíghe gur shatail na capaill ar na coisidhthibh a bhí dtaobh thiar díobh. Do chuir an tiubaist sin amugha an cliathán clé, ionnus gur theicheadar uile idir choisidhthibh is mharcra .i. a raibh de choisidhthibh san roinn chlé is san roinn láir agus a raibh de mharcra ar an roinn chlé, (fé cheannus an Phuirséalaigh?). Níor lean san tóir iad acht fíor-bheagán de mharcra Mhurchaidh.
B’in dá dtrian de sluagh na n-Gaedhal imthighthe, ruaighthe, scáinte, gan éin-dhíthcheall do dhéanamh. B’é tuairim a lán gur bh’amhlaidh do rinn Táth agus na chomh-chinn a bhí aige i lár buill an chatha, agus san sciathán clé, an feall-bheart i n-glan dáiríríbh .i. teicheadh leo féin gan fáth, agus Alastrom Mac Domhnaill is a thrí dhíorma do leogaint annsúd sa chliathán deas, chum seasaimh i n-a n-aonar i gcoinne lán-t-shluagh Mhurchaidh na n-Gall. Fillfeam ar an gcúrsa san arís má bhíonn an chae is an uain againn.
D’éis an ruagtha úd an láir is chlé-chliatháin Ghaedhal, do chas Murchadh go sásta chun tuaithil, acht cad é mar scéal é! Bhí an roinnt sin dá shluagh scaipthe, brúighte, briste, míle duine aca treascartha ag fuirinn Alastruim, agus Mac Domhnaill féin agus mórán dá chuid fear ag tóruidheacht an t-sluaigh Galla bhí tar éis teicheadh.
Féibh mar adubhart cheana, do cheap Alastrom go raibh an lá le Gaedhlaibh – gur éirghidh le n-a cháirdibh chomh geal is mar d’éirghidhleis féin, mar ba cheart dóibh dá n-déinidís an iarracht. Acht, mo chreach chráidhte! ní mar sin do bhí an scéal, acht gach duine riamh aca tar éis teichthe. Tá sé ráidhte gur thug Táth féin iarracht chum a chuid fear do stuanadh ar láthair an bhuailte, agus gur mhairbh sé roinnt éigin aca le n-a chloidheamh; acht is deacair an scéal san a chreideáil, ós rud é gur ghread sé an bóthar chomh dian is a bhí ann a dhéanamh go dtí gur shrois sé cathair Luimnigh, agus adharca is stuic aige ‘á séideadh, díreach mar a bheadh ag taoiseach a bhí tar éis gaisce an domhain do dhéanamh!
Ar filleadh do Alastrom is a laochradh chum an inaid i n-a rabhadar i dtosach, tar éis dóibh ceann na láimhe clí den namhaid do ruagadh is do lán-chloidhe, d’ionnsuidh furmhór shluagh Mhurchaidh é, mar níor fhiadhachadar na teichmhaigh san tóir. De réir mar fhéadaim déanamh amach, trí mhíle fear líon Alastruim ag tionnscaint an bhuailte ar maidin an lae ghil sin. Annsan do thárla an chuid ba dhéine den n-gleó. Do thug Murchadh anuas an sluagh coise a bhí i dtaisce aige san roinn láir agus ar an gceann deas, agus marcra mar an gcéadna ná raibh éan-bhaint aca leis an gcoimheascar go dtí san. Is ar éigin do deargadh ar Alastrom is ar a bhuidhin chródha go dtí an tráth san – bhí an lá leo i gcoinnibh Gallafoirne na láimhe clí a bhí i n-a gcomhair; ar admhughadh na n-Gall féinidh, bhí na gunnaí móra i seilbh Alastruim ar feadh abhfad – ar feadh uaire chluig adeir ughdar áirithe. De réir gach deallramh, bhí beirt ag Murchadh i n-aghaidh an duine ag Alastrum san choimhghleic deiridh seo. Ní raibh uain ag fuirinn na n-Gaedhal a n-gunnaí móra do líonadh ath-uair, bhíodar chomh deimhinitheach san go raibh Murchadh ruagtha, nuair do ling an mór-shluagh ar mullach cinn ortha. ‘Sé deir gach cunntus is tuairisc ‘ná go n-déarna Alastrom árd-thuargain is treascairt ar an machaire sin, mar bhí sé “chomh groidhe láidir d’fhear is d’iomchur cloidheamh clais-leathan san ré úd, agus bhí an oiread san de ghaisce ann i dtorann treathan-gharbh na troda is gur bh’ionáirithe é ar mhor thaoiseachaibh na h-Eórpa dá mbeadh a ghliocas is a ghaisce de réir a chéile.”
Bhí ár is éirleach ar an bpaiste sin; is beag tuairisc againn ó éan-taobh ar an dtreascairt, acht chuaidh an lá ar an iarmhar san de Chlannaibh Gaedhal bhí fé cheannus Alastruim, agus do marbhuigheadh é féin chomh maith, cé nach ró-chruinn atá sgéal a mharbhtha againn sna tuairiscí, rud a thráchtfam ar ball. Do cailleadh timcheall dhá mhíle de shluagh an Chomhaill i gCnoc na n-Os, cé gur áirmhigh Murchadh féin níos mó, ag sgríobh’ dó ag triall ar Lenthall, Spéicéir na Parliminte, ar an 18° de mhí na Samhna, 1647, chúig lá tar éis an bhuailte, ó áit dar b’ainm Gort na Tiobrad. Sidí a chaint:
“Ní dóigh liom gur chailleadar os cionn trí mhíle, mar níor sheasaimh an troid éan-fhaid; agus muna dtráchtainn ar na trí díormaí de shluagh coise a bhí i gceannus Sior Alastrom Mac Domhnaill, an chuid eile aca chuireadar díobh chomh mear agus bhí i n-a gcosaibh, tré choilltibh is tré churraighthibh fé dhéin Cheann Tuirc, Áth Treasna is Lios Cearbhaill.”
Cé go n-abraid na tuairiscí Gallda gur bheag an easnamh fear do thárla do shluagh Mhurchaidh de dheascaibh oibre an lae sin, ní dócha go n-deachadar as gan míle duine ar a laighead, do chailleamhaint. Do síneadh deichneabhar nó dosaein dá dtaoisigh de réir a gcunntus féinidh, agus do goineadh is do leónadh tuille aca: Gabhadh bheirt oifigeach eile i n-a bpríosún aighibh, agus ó ba rud é gur ghaibh na Gaedhil príosúnaigh mar sin, ní fuláir nó go raibh bail éigin ortha san bhualadh agus i n-deireadh na dála féin. Bhí raith go leor ar Alastrom is ar a shluagh sa chéad dul, fí chomhair na láimhe clí de shluagh Mhurchaidh.
Tá sé dearbhuighthe san scríbhinn go raibh Alastrom ar thulaigh bhig i leath-taoibh ó n-a fhuirinn (tar éis dó marbhadh tiugh do dhéanamh ar Ghallaibh agus an ghlan-ruaig do chur ortha), d’fhéachaint cionnus mar a bhí an scéal ag Gaedhlaibh ar an taobh eile de mhachaire; go dteagmhuig cheithre dhuine dhéag de mharcra an namha air, ar a chasadh dhó; gur dhiúltuigheadar san taise dhó; gur mairbh sé ceathrar aca ar an láthair sin, agus gur sháith duine eile aca é i bhfeall-bheart an fhaid is bhí Alastrom ag plámás leis an gcaptaein a bhí ortha, gur thuit an tréan-taoiseach i n-a chnap, marbh. Ní mór ná gur mar a chéile an innsint sin agus seana-chuimhne na n-daoine, mar adeir go raibh Alastrom ag filleadh ar a shluagh nuair a rug cúigear de mharcra an namhad air is gur ghabhadar i n-a chime é, go raibh sé ag gabháilt thar sruthán ag Áth an Taoisigh ar dtaobh thiar den mhachaire, gur chrom a chapall a cheann chun ólta, agus gur sháith duine den n-gárda san an treón nuair a fuair an lom air tré bheárnain a chonnaic sé san lúireach. ‘Sé deirid na daoine ná gur “Samuels” sloinne achladhaire bheitheamhnaigh do rinn an feall san, agus go raibh an sémhadh glún uaidh fear dar bh’ainm is sloinne Tadhg Ó Ceallacháin (Tadhg Chinn Tuirc a leas-ainm) i n-a sclábhuidhe i gceanntar Dún ar Aill, dathadh bliadhain óchoin. Dubarthas, leis, go raibh stáit bheag ag Samuels is ag a shliocht i n-a dhiaidh, i n-aice Rátha Luirc, acht gur chailleadar í, is go bhfuil a shliocht san dúthaigh sin indiu.
Tá seana-rádh san n-Gaedhilg go mbíonn dhá innsint ar scéal, acht sáruigheann scéal mharbhtha Alastruim an méid sin mar tá dhá innsint eile i n-a theannta san air! Is é adeir innsint díobh san ná gur ghéill Alastrom dá namhad é ghabháili n-a ghéill, mar gur léir dó a líon fear ag dul i bhfánaigheacht sa choimeascar le neart tuargain is éirligh, agus gur ghaibh captaein sa mharcra (Purdon a shloinne) i dtaobh thiar de ‘s gur sháith cloidheamh tré chorp an mhear-laoich – beart a bhí bun-os-cionn le ceart-riaghlachaibh cogaidh is cinidheacha. Deir tuarasgabháil do scribh oifigeach do bhí i n-arm na n-Gall go bhfuair Alastrum agus ar ghaibh leis anacal ó Choronet (? Ó Gráda) de mharcra Mhurcaidh, acht go dtáinig ar an bhfód ar an nóimeant déair Maor Purdon is gur fhiosruigh den gCoronet cé dhó gur thug sé taise, agus ar fhagháil an chunntuis gur ghaibh fearg buile é is gur chuir sé piléar láithreach bonn tré cheann Alastruim, fear a bhí fí chúram is choimirce an Ghrádaigh, agus gur mar sin a cailleadh Alastrom mac Cholla Chiotaigh Mic Domhnaill. Deir an finné céadna go bhfuair Purdon tuilleadh gradaim de bharr na gráin-bheirte sin mar go n-deárnadh Baronet de, gur throid an Coronet úd leis gach bliadhain ar feadh seacht mbliadhna d’fhonn díoghail, acht gur theip air gach uair, agus gur mhóide an truagh san.
An Abha Bheag ainm an t-srotha i n-a bhfil Áth an Taoisigh, acht Abha Átha Soluis an ainm choitcheann atá air indiu. Cé gur “Cnoc na n-Os” a thugtar ar inad an chatha, is dearbh gur ar an mbaile fearainn sin “Leaca Liath” a fríth furmhór an ghliadh, agus tá n-ainmneacha fé leith ar bhallaibh áirithe, mar atá Clais an Chogaidh, Páirc na h-Eachraidhe agus c., agus tá Páirc an Chamtha ceathramhadh míle shlighe i dtaobh thoir-theas de Chill Bhroin, mar ar shuidh Murchadh a chamtha d’éis an bhuailte, ar feadh lae nó dhó.
Taobh thall d’Abha Bhig do cuireadh corp Alastruim i n-úir, ag an gcúinne thiar-theas de gháirdín a ghaibh le gabháltus an Phuirséalagh, fear ag a raibh sealbh na h-áite úd, .i. Ráth Meachair. Tá crann mór fuinseóige ag fás indiu os cionn an bhaill i n-ar leagadh an corp agus i n-ar fhágadh é ar feadh trí lá is trí oidhche, go dtí gur beireadh é go Reilig Chluainmhín fén mhór-urraim badh dhual dá chrú is dá chlú. Do leagadh an corp fé dheóidh i dtuamba na gCeallachánach mór. Donnchadh Ó Ceallacháin na Cluana Míne fé n-dear an nidh sin. An chuid eile do treascradh sa ghléo do rinneadh iad d’adhlacadh mar ar thuiteadar agus do nochtadh roinnt cloidhmhte, spor, etc., ar an láthair ó am go h-am. An Maolánach, an té bhí i seilbh na h-áite tamall óchoin, thárla dá chuid fear, uair agus iad ag rómhar, cnámha corp daonna, acht stadadh den obair, láithreach.
Mairfidh cáil Alastruim sa Mhumhain. Badh mhór an náire ‘s an truagh dá dtéidheadh a chuimhne ar ceal. Is maith is cuimhin liom féin an port úd “Máirseáil Alastruim” do chlos ag na seandaoinibh agus ní dócha go rabhas os cionn trí bliadhna dh’aos nuair a chonnac fear de sna comhursnaibh ag déanamh an rinnce a ghabhann leis an gceol. Badh mhór le rádh ag ár sinnsear “Cloidheamh Alastruim”: féach i mbrollach an aiste seo, an leath-rann sin Eoghain Ruadh Ó Súilleabháin ag geallamhain don leanbh go bhfaghadh sé an t-arm meillteach san.
Ba liosta le luadhadh a n-deárna Alastrom de ghaisce i n-a dhútha féin .i. Alba. De shliocht Iarlaí Aontroma ab eadh é.
Nuair ná géillfeadh sé don gConnradh (nó Cobhanant) do b’éigin dó teicheadh ó sna h-Oileáin go h-Éire, mar a ráinig sé i mbl. a 1639, ag Aontruim. Dhá bhliadhain i n-a dhiaidh san, do chlaoidh sé le sluagh an Chomhaill, acht ní chualathas puinn i n-a thaobh go dtí gur ghaibh sé cuan Phortláirge amach (ón bPasáiste) an 27° lá de Mheitheamh 1644, le trí cinn d’árthaighibh is pinnace, le sé-chead déag fear. Do ghabhadar tír i dtráth ag Rinn Áird na Murdhúchán i n-Albain. Rugadar buadh i dteannta Mhontrós ag Tobar Muire, agus do bhuaileadar cathanna i gcoinne lucht an Chonnartha ag Abar Dheathain, Inbher-locha, Cillsioth, agus c., agus c. Tá a lán scríobhtha ag Scott agus ag Napier i dtaobh a n-deárna sé i n-Albain ar feadh trí bliadhna, acht bíodh san mar atá. Do chas ar Aontruim i samhraidh na bliadhna 1647 is do rinneadh leas-thaoiseach de ar shluagh an Chomhaill.
Badh mhór an chailleamhaint é thuitim i gCnoc na n-Os, creach do thárla dhúinn tré mheaithteacht Táth. Dá n-déineadh Táth agus a shluagh seasamh dána, ‘gus cuidiughadh le h-Alastrom bhí an lá le Gaedhlaíbh agus Cúige Mumhan ar fad fé n-a gcoimirce is fé n-a dtearmoinn. Admhughadh na n-Gall féinidh atá againn leis an méid sin. Acht bhí i n-dán dúinn an lá do chailleamhaint is ní maitheas a bheith dá chaoineadh indiu.
Bhronn an Pharlimint míle púnt ar Mhurchadh agus deich míle púnt ar an arm. Acht níor bh’fhada i n-a dhiaidh san gur ghaibh Murchadh atharrach bóthair – chuaidh sé ar thaobh na Coróineach, i gcoinne na Parliminte! Cladhaire críochnuighthe bitheamhnaigh ab eadh é, cé gur dhe shliocht Bhriain é agus dhe chreideamh na n-Gaedhal.
D’fhéadfaí a lán do rádh i dtaobh an chatha seochas a bhfuil ráidhte ins an aiste seo, acht, don chor so, is leór a shuidheamh gur thinn dubhach dubh dolásach an lá d’Éirinn é.
AGUISÍN.
Sid iad na gaeallamhna do thóg Murchadh:
Co. Raghnall Mac Domhnaill; Lt. – Col. Mac Con Mara;
Maor Seán Ó Faoláin.
Captaein:
Gearóid Mac Muiris, An Puirséalach, Aedh Ó Ceallaigh, Éamonn de Búrc,
Piarus Breathnach, Roibeárd Suipéal, Giolla Riabhach Ó Briain, Mac Con Mara,
Donnchadh Ó Briain, Domhnall Mac Con Mara, Finghín Mac Carrthaigh, Donnchadh
Mac Carrthaigh, Seán Mac Con Mara, Risteárd Feiritéir, Liam Builtéar,
Tiobóid Builtéar, Roibeárd Mac Murchadha, Alastrum Mac Siacuis, Mac
Lochlainn, Liam Ó Dúbhda, Farriah Ó Domhnaill, Aonghus Ó Domhnaill, Seán
Ó Domhnaill, Art O Luingsigh, Marcus Mac an Astair, Aedh Ó Connchubhair,
Domhnall Ó Súilleabháin.
Táinistearan:
Tomás Hellihed, Pádraig Ó h-Ógáin, Conn. Mac Con Mara, Conn. Ó Briain,
Éamonn Mac Suibhne, Maghnus Mac Donnchaidh, Seán de Búrc, Olibher Dignum,
Tomás Builtéar, Liam Ó Ceallaigh, Aengheas Ó Dúbhlaigh, Tadhg Ó Donnchadha,
Ó Duibhir, Daltún, Ionnsadún, Mac Stiabhna, Cinnéide Ó Briain, Brian Mac Craith.
Fir nam Brataich:
Tomás Mac Muiris, O h-Annracháin, Lillis, Proinsias Gordon, Éamonn Ó Gráda, Donn. Mac Mathghamhna, Domhnall O Nialláin, Domhnall Mac Coda, Lochlan O Ceallaigh, Liam Hodnae, Donn. O Brughadha, An Baróideach, Seán mac Domhnaill Mac Carrthaigh, Domhnall de Búrc, Seán O Corcraigh, De Léis, Seán de Búrc, Éamonn de Búrc.
Fir Buabhall:
Seán Mac Gearailt, An Puirséalach.
Maighstir nan Cairteal-Feachda:
Risteárd Mac Síoghradha.
D’uaislibh na Dúithche:
An Puirséalach, Criostóir Puirséal, Stiabhna Brúin, Seán Nobhaidh.
“Síoghra Dubh.”
Tá ar gcara Tomás Ó Rathaille ar a laethibh saoire fé láthair, agus fágann soin sinn gan aon chuid de “Shíoghra Dubh” san uimhir seo. Leanfar dhe an mhí seo chughainn.
Le Risteárd Ó Foghludha
1909
