Cogadh nan Trí Aoidh

Cath Bhéal Átha na mBriosgaidhe
(6adh go 7adh Lughnasa 1594):

 

Throid agus bhuaidh na Gaedheal caithream an-mhor in éadan na Gall Shagsannaigh san Ulaidh a’ Deas ar an teorann eadar Ulaidh agus Bréifne Thoir le linn dá lae seo. Thosaidh na Gaedheil an t-slighe go chath seo nuair a thánaig Aodh Mag Uidhir le chéile le Clann Chonaill i dTír Chonaill faoi cheannas Aodh Ruadh II (Ua Domhnaill), agus chuaidh ead ar an ionnsuigh in éadan na Gall Shagsannaigh trasna Cúige Chonnacht mar d’iarr ead do chuir na Gaill ar an bealach ann (go Chonnacht) nuair a d’ionnsuigh ead in éadan Caisleán Inis Ceithleann. Ba siad an-caithream le plean sin, agus chuaidh sluaighte mór na Gall Shagsannaigh go Connacht mar sin. Ba na Gaedheil saor do’n ionnsuigh in éadan Inis Ceithleann le sin gan amhras, agus chuaidh Aodh Mag Uidhir agus Aodh Ruadh II ar an ionnsuigh go Caisleán Inis Ceithleann agus chuir ead Inis Ceithleann faoi léigear mór i mBealtaine 1594.

Ba trí chéad (300) Gallóglach agus céad (100) marc-shluagh Gaedhealach leo fosta. Ba Cormac mac Barúin Ua Néill leo fosta ‘gus ba h-Arm Mhig Uidhir nó Arm Fhear Mhanach faoi cheannas é fhéin. Thánaig Dómhnall Ghuirm Mac Dhómhnaill agus Dómhnall Tuath Mac Leóid a-muigh as Ára go Dárna Léigear Inis Ceithleann agus ba siad an taoisigh na Gallóglaigh annseo. Thánaig eadar trí chéad (300) go sé chéad (600) Gallóglach eile ‘gus thánaig céad (100) go dárna chéad (200) marc-shluagh eile ‘nn eadar Bealtaine go Lughnasa 1594. Chuaidh dhá (2) arm Ghaedhealach le chéile do throid an aghaidh na Gaill annseo fosta.

D’fhoghluim na Gall Shagsannaigh ( i mBail’ Átha Cliath) faoi Dárna Léigear Inis Ceithleann, agus thánaig sluagh Ghallda mór go Ulaidh a Deas mar sin. Rinn na Gaill campa mór ar taobh deas na h-Arna (abhainn áitiúil) ar an 5adh nó 6adh Lughnasa. Ba tuirseach an-mhor acu gan amhras, agus d’ionnsuigh na Gaedheil in éadan na gcampa Gallda san oidhche 6adh Lughnasa, ‘gus rinn ead an ionnsuigh fhuil sin le linn oidhche fada ‘nn le na Gaill. Fhuair míle (1,000) Gall bás mar an ionnsuigh sin annseo. I ndhiaidh sin, d’fhill na Gaedheil thairis an Arna do fhan le h-aghaidh ar na Gaill le 7adh Lughnasa.

Thánaig na sluagh Gallda mór chun go ‘n Arna sa mhadainn 7adh Lughnasa 1594, agus d’fhan na Gaedheil ann leo. Thánaig na Gaill faoi h-ionnsuigh fhuil os comhair nuair a d’ionnsuigh na Gaedheil in éadan orthu ‘nn i lár an bhóthar. Chuir ead teine mhusgaeid uabhasach ar an chéad shluagh na Gaill le cúpla h-uair, agus fhuair céadta ‘s mílte Gall bás sa lár na bhóthair le sin. I ndhiaidh cúpla uair, d’ionnsuigh na Gallóglaigh agus na saighdeara Gaedhealach eile ‘n éadan ar na Gaill as gach aon taobh. D’ionnsuigh ead as an chlé ‘s as an dheas le chéile, ‘gus bhristeamh ead eadar measg na Gaill leis áir fhuil freisin. Fhuair mílte ‘s mílte Gall bás i dhiaidh sin agus rith ‘s theith ead gach aon áit do’n éalaigh amuigh as na Gaedheil.

Fhuair dhá míle cúig chéad (2,500) Gall bás faoi tamall an droichead an Arna ‘mhain, agus fhuair faoi sé míle cúig chéad (6,500) Gall bás sa chath le linn an lae sin gan amhras. Ghabháil na Gaedheal mílte Gall eile sna Cluainín Dhearg, agus chuir ead gach aon Gall go bás ann gan mhoill. Fhuair an chath seo ‘n t-ainm – Cath Bhéal Átha na mBriosgaidhe – mar chaill na Gall Shagsannaigh carr mór na mbriosgaidhe le sluagh Gallda san uisge ‘n Arna. Ghabháil na Gaedheil Caisleán Inis Ceithleann cúpla lae tar éis an chath seo. Ba sin caithream an-mhor gan amhras.

 



Cath Béal Átha Buidhe
(14adh Lughnasa 1598):

Bhuaidh na Gaedheil caithréim dochreidte sa lár Ulaidh le taobh an Abhainn Mhóir ar an lae seo. Chuir na Gaedheil áitiúil dún Gallda faoi léigear cruaidh láidir le cúpla seachdain ann, agus cha rabh na Gaill istigh ann do mháirseáil nó do shiubhail amuigh as an dún mar sin. D’iarruidh Aodh Mór Ó Néill, Aodh Ruadh Ó Domhnaill agus Aodh Mag Uidhir do bhristeadh na Gaill ann, mar d’iarruidh iad gach aon saighdear ‘s dún Gallda ‘muigh as Ulaidh gan mhoill.

Thosaidh na Gaedheil an léigear i Samhruidh 1598, agus d’fhoghluim na Gaill sa Pháil agus sa Shasuinn faoi sin san Iúil 1598. Chruinnigh na Gaill arm-shluagh an-mhor le chéile do shábháil na Gaill faoi léigear le taobh Abhainn Mhóir. Tháinig mílte ‘s deich mílte Gall amuigh as Sasuinn, agus amuigh as an Isíl-tír, agus as an Bhriotán chun go h-Éireann do bhristeamh ‘s do sgriosadh in éadan na Fíor Gaedheil annseo. Chuaidh deich mílte ‘s deich mílte na Sean Gaill san airm Gallda fosta mar bha fhuath an-mhor acu le na Gaedheal agus le na Gaedheil Ulaidh go h-áirithe. Ba faoi 10,000 go 20,000 nó 22,300 Gall (san taifeadaí eile) sa shluagh an-mhór Gallda le linn an mháirseáil go h-Ard Mhacha ‘gus le linn Cath Beal Átha Buidhe fosta. Ba faoi 12,000 go 16,000 nó 22,000 saighdear Gaedhealach san Arm na Gaedheal fosta, ‘gus tháinig ead as trasna na tíre ‘s trasna nan Gaedhealtachd. Ba cuid ‘s mó ‘s Connacht agus as Ulaidh, agus tháinig sluagh mór as nan Eileanan, Arra Gháidheal, Inbhir Áir, Gall-Ghaedhealaibh agus tháinig sluaighte beag as Laighean, an Midhe, Mannainn, Mumhain agus Albainn a’ Deas ‘s Albainn a’ Tuath fosta.

Shroich sluagh mór na Gaill go h-Ard Mhacha san oidhche 13adh Lughnasa 1598, agus rinn ead plean mór do mháirseáil thuas go dún Gallda le taobh Abhainn Mhóir (ag Port Mór) agus i ndhiaidh sin, d’iarr Baigeanal (ceannaire nan Gaill) don ionnsaigh air aghaidh go Dhún Geanainn agus do chur sgriosadh ‘s ár uafasach trasna h-Ulaidh annsin.

Dh’fhág na Gaill amuigh as Ard Mhacha gu luath sa mhadainn ar 14adh Lughnasa 1598, agus rinn ead plean amháin do mháirseáil le taobh an bóthair ann le ceithir (4) míle go dtí daingean Gallda. Ach cha fhuair ead ach deich-fichead (30) míle astu le linn an lae seo. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh in éadan na Gaill nuair a thosaidh ead an mháirseáil go daingean Gallda nó ‘n Port Mór. Sgaoilteadh eadar 4,500 go 5,000 Gaedheal teine musgaeid in éadan na ciad shluagh Gall nuair a tháinig siad amuigh as Ard Mhacha. Ba sin ró-uabhasach le na Gaill, agus fhuair cúpla ciad go cúig ciad (500) Gall bás mar sin. D’iompaigh na Gaill go díreach chun an iar as déidh sin, mar d’iarruidh ead don éalaigh amuigh as na Gaedheil ann.

Rith na Gaill chun go ‘n Challainn (abhainn áitiúil), ach chuir na Gaedheil ead fhé h-os comhair na Gaill gach aon ám nuair a d’iompaigh ead díreach. Agus chuir na Gaedheil uimhir an-mhor Gaill go bás le linn an lae mar sin. Nuair a shroich na Gaill an Challainn, tháinig ead faoin ionnsaigh amuigh as gach aon áit ann. Fhuair mílte ‘s mílte Gall bás ann gan amhras, agus chuaidh ead ar aghaidh trasna ‘n Challainn chun an daingean. Bha siad gunnaithe móra linn fosta, ‘gus chuaidh ead ró-mhall mar sin. Dh’ionnsaigh na Gaedheil in éadan gach aon sluagh na Gaill leis díoghaltas an-mhór, agus rinn ead ár mór astu fosta. Throid na Gaedheil leis musgaeid, pící, claidhimh agus tuath, agus chuir ead an sluagh mór Sasuinn chun na díogacha Gaedhealach ar aghaidh shuas an bóthair sin. Ba na díogacha le linn trí míle nó faoi sin, agus cha rabh fhuair na Gaill do bhristeamh istigh ead. Fhuair ciadta ‘s ciadta nó milte ‘s mílte (b’fhéidir) Gall bás nuair a shroich ead na díogacha le musgaeidí Gaedhealach. Rith na Gaill a-muigh as an bóthair go h-ard thalamh mar ionnsaighe fíochmhar, mar d’iarr ead don éalaigh amuigh as an chath fola. Ach, tháinig ead faoin ionnsaighe ró-mhór as déidh sin mar chuaidh ‘s tháinig na Gaedheil faoi tamall bun na h-ard thalamh agus an chnoiceann agus sgaoilteadh ead teine musgaeid agus teine gunnaithe móra shuas ar na Gaill ann le h-aghaidh uaireanta fada gan sos.

Fhuair ciadta ‘s mílte Gall eile bás shuas ar na chnoiceann agus ar ard thalamh ann. Fhuair na Gaedheil roinnt eadar gach aon sluagh Gallda le linn an t-ám sin, agus dh’ionnsaigh marc-shluagh Gaedhealach le taobh píce-shaighdearan Gaedhealach in éadan orthu nuair a chonnaig ead sin. Fhuair trí rannán Gallda bás leis gach aon saighdear in aice na díogacha, ‘gus bha mílte nó deich mílte Gall acu ‘nn. Tháinig Baigeanal shíos as an ard thalamh do chur ionnsaigh nuadh mór in éadan na díogacha, ach fhuair é bás le linn an turas gearr ann. Ag áit eile san chath, rith saighdear amhain Gallda chun go carr-ghunna le piúdar ghunn’ úr air. Ach fhuair é teine chun sin, agus bha pléasc an-mhor le sin. Fhuair 1,400 saighdear Gall bás sa soicind amhain ann, agus chuaidh na Gaedheal ar an ionnsaigh gan stad ‘s gan sos as déidh a’ chonnaig siad sin. Bhristeadh na Gaedheil eadar measg na Gaill i ndhiaidh sin agus bha pléascanna mór eile mar sin fosta, ‘gus bhuaidh na Gaedheil an chath go gasta mar sin.

Rith sluaighte beaga chun go h-Ard Mhacha mar sin, agus shroich ead Ard Mhacha mar cha rabh fhuair sluagh Thír Chonaill piúdar ghunna don ionnsaigh in éadan acu mar an chath sin. Ghéill an Port Mór agus Ard Mhacha chun go h-Arm na Gaedheal cúpla lae tar éis an caithream an-mhor.

Fhuair eadar ochd míle (8,000) nó deich míle (10,000) go fichead míle (20,000) Gall bás faoi cheanntar deich-fichead (30) míle trasna lár Ulaidh ré Cath Beal Átha Bhuidhe. Fuair faoi dá ciad (200) Gaedheal bás fosta. Ach bhuaidh iad caithream dochreidte gan amhras. Thosaidh éirigh a-mach mór trasna nan Gaedhealtachd in éadan na Gaill nuair a dh’fhoghluim ead faoi caithream mór ag Beal Átha Bhuidhe ‘r 14adh Lughnasa 1598.



Cath Bealach Buidhe
(15adh Lughnasa 1599):

Bhuaidh na Gaedheal caithream an-mhor sa Chonnacht an Ear in éadan sluagh láidir mór na Gaill. Ba na Gaedheal faoi cheannas Aodh Ruadh II nó Aodh Ruadh Ó Domhnaill le linn a chath seo. Ba Fíor Caitliceach an-láidir Aodh Ruadh fosta, ‘gus rinn é paidreacha móra chun go Dia ‘gus chun go Mhaighdine Mhuire roimhe ‘n chath sin annseo. Ba saighdear na Croise ‘gus saighdear na Gaedheal le chéil’ é fhé gan amhras.

I ndhiaidh an caithream mór ar Cath Beal Átha Buidhe (14adh Lughnasa 1598) sa bhliadhain roimhe sin, d’éirigh na Gaedheil shuas a-mach in éadan Sasuinn trasna thairis nan Gaedhealtachd gan mhoill, agus ba sin an sgéal as Leòdhais (thar barr nan Eileanan) sa thuaisceart go Deas Mhumhain sa deisceart. Bha na Gaill gan cairdean eadar na taoisigh Gaedhealach as déidh sin, ach bha cúpla fealltóir leo ‘nn gan amhras, agus ba fealltóir mór amhain i gConnacht – Donnchadh Ua Conchubhair Shligighe – ‘gus cha fhuil fhios againne dh’fhan sé leis na Gaill tar éis Cath Beal Átha Buidhe. Fhuair Ua Conchubhair Shligighe faoi léigear fola ‘stigh Caisleán Cúil Mhuine ‘nn eadar 1598 go 1599, agus chuir é nuachd chun na Gaill faoi léigear faoi.

Chuaidh sluagh mór mu dá míle sé ciad (2,600) go ceithir míle cúig ciad (4,500) Gall ar an bealach do chuidich Ua Conchubhair Shligigh’ ann. Mháirseáil na Gaill a-muigh as an Pháil go Mainistir na Búille sa Chonnacht an Ear. Rinn na Gaill an turas sin eadar Iúil go Lughnasa 1599. Ach bha fhios na Gaedheil faoi plean rúnda Sasuinn, agus bha fhios acu bha na Gaill ar an bealach go Caisleán Cúil Mhuine.

Thánaig sluagh Gallda le taobh Bearna nó Bealach Buidhe go luath sa mhadainn ar 15adh Lughnasa. Bha trí rannán saighdear acu. Ba ceithir ciad (400) saighdear Gaedhealach ag cosaint an bealach as na Gaill agus ba siad as Clann Suibhne ‘s Clann Gallchobhair ead fhé cuid ‘s mó. D’fhan na Fíor Gaedheil ar na Gaill agus rinn ead ionnsaigh fíochmhar fola mór acu. Chuir ead eagal an-mhor eadar na Gaill le sin, agus thosaidh cath fada ‘muigh san am sin. Ba h-Aodh Ruadh cúpla míle ‘muigh as an cheanntar seo ‘fan ar na Gaill do thar chuige ‘nn. Ach ba ‘n príomh-chath annseo ‘nois. Chuir na Gaedheal troid dochreidte ‘n éadan na Gaill agus fhuair eadar míle trí ciad (1,300) go míle sé ciad (1,600) Gall bás ann le láimh an Fíor Gaedheil sa Bealach Buidhe.

Thánaig Briain Óg Ua Ruairc agus Aodh Ruadh Ua Domhnaill chun go Bealach Buidhe gan mhall nuair a chualaidh ead an chath ann. Rinn Aodh Ruadh ionnsaigh an-mhor dochreidte ‘n éadan na Gaill leis na marc-shluagh Gaedhealach aige ‘n aice leis an Gallóglaigh leis Briain Óg nó Briain II.

Bhristeamh ead eadar na Gaill gan sos, agus rinn ead ár uabhasach eadarthu fosta. Fhuair gach aon ceannaire Gallda bás sa chath seo, ‘gus chuaidh an chath áir ar aghaidh eadar Bealach Buidhe go Mainistir na Búille. Cha rabh Arm na Gaedheal stad an áir go dtí fhuair gach aon Gall mór go bás. Bha caithream dochreidte mhór air ais aríst le na Gaedheal. Ghlac Briain II an ceann as gach aon ceannaire Gallda ‘gus thug sé fhé go h-Aodh Ruadh. Thug Aodh Ruadh an cinn go Donnchadh Ua Conchubhair Shligighe, ‘gus ghéill Donnchadh chun go na Fíor Gaedheil agus Arm na Gaedheal tar éis sin. Fhuair eadar dá míle seachd ciad (2,700) go trí míle ceithir ciad (3,400) Gall bás ri linn an chath seo.



Léigear Chionn t-Sáile
(21adh Meadhan Fóghmhair 1601 go 16adh Márta 1602)

Nuair a thánaig na Spáinnigh go tráigh Iar Mhumhain sa Mheadhan Fóghmhair 1601 do chuidiú na Gaedheil agus do throid in éadan na Gaill le saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd, d’fhág gach aon arm Gallda ‘muigh an cogadh in éadan na Gaedheal agus thosaidh siad an Léigear mór in éadan na Spáinnigh i gCionn t-Sáile ar 21adh Meadhan Fóghmhair 1601. Thosaidh siad sin leis cúig míle dhéag (15,000) saighdear agu fosta. Bha eadar trí mhíle, cearthair ciad (3,400) go ceathar mhíle (4,000) saighdear ag na Spáinnigh, agus bhí siad go h-ionntach mhaith agus sásta do fhan ann le h-aghaidh Arm na Gaedheal do’n ionnsaigh in éadan na Sasannaigh ann.

Ghabhail na Spáinnigh baile Cionn t-Sáile ‘gus caisleáin ‘s bail’ eile le taobh an tráigh sin nuair a thánaig iad ann, agus rinn ead ionnsaigh in éadan na Gaill gach aon oidhche ‘s lá ó thosaidh na léigear fosta. Bh’ eagal an-mhor ag na Gaill na Spáinnigh mar bha siad arm nas láidire sa domhain san am sin gan amhras! Rinn sluaghan beag na Spáinnigh amuigh as na bailí agu, ‘gus chuir ead ciadta ‘s mílte na Gaill go bás eadar Meadhan Fóghmhair go Nodlaig 1601. Fhuair eadar sé míle (6,000) go seachd míle (7,000) Gall bás le lámha Spáinnigh ‘s Gaedheil le linn an léigear agus fhuair dá míle dhéag, ocht ciad (12,800) Gall bás le chéile le linn an léigear fosta gan amhras.

Thánaig Arm na Gaedheal leis sé míle, cúig ciad (6,500) saighdear agu go Cionn t-Sáile sa Shamhuinn 1601, agus bha na h-árd-thalamh agu leo fosta. Thosaidh na Gaedheil ‘s na Spáinnigh do’n ionnsaigh in éadan na Gaill as dá taobh tar éis sin, agus bhuaidh iad caithréanna cuid ‘s mó le linn an léigear, agus bhí sin go maith do dtí Briseadh Chionn t-Sáile ar 3adh Eanáir 1602, nuair a fhuair míle trí ciad (1,300) Gaedheal bás ann. Tar éis sin chuaidh Aodh Ruadh Ó Dómhnaill go Spáinn do fhaigh arm mór nuadh agus chuaidh na Gaedheil eile chun abhaile ‘gus ba mór an truagh sin!

Throid na Spáinnigh ar aghaidh in éadan na Gaill gan sos agus gan stad leis crógacht an-mhor ‘s dochreidte go dtí 16adh Márta 1602 nuair a d’ealaigh ead amuigh ar an fharraige chun abhaile go Spáinn. Dh’fhan Spáinnigh eile ‘nn do throid in aice na Gaedheil sa chogadh agus fhuair an Gaedheil agus na Spáinnigh bhriseadh sa Léigear Cionn t-Sáile mar an aimsir an-fhuar agus gan biadh fosta ‘gus ba mór an truagh sin.



Máirseáil Mór go Chionn t-Sáile
(Samhuinn 1601)

Nuair a dh’fhoghluim Aodh Mór Ó Néill, Aodh Ruadh Ó Domhnaill agus na taoisigh Fíor Gaedheal eile faoi thánaig na Spáinnigh sa Mumhain faoi cheanntar Cionn t-Sáile ‘s tráigh Iar Mhumhain sa Mheadhan Fóghmhair 1601, thosaidh iad do’n obair chun pleananna dochreidte do mháirseáil amuigh as thar barr na tíre go Cionn t-Sáile sa thar bún na tíre. Bha siad ‘troid cogadh na saoirse le na Gaedheal agus na Gaedhealtachd, agus an cogadh catharra ‘n éadan Niall Garbh i dTír Chonaill agus namhaidí eile. Chuaidh Cónaidhm Mór na n-Gaedheal agus rinn iad an mháirseáil fada mór go Cionn t-Sáile do nasg shuas le chéile leis na Spáinnigh mar dh’iarr iad do bhris agus do chur na Gaill amuigh as an Ghaedhealtachd go brách air fad.

Thosaidh Aodh Ruadh an mháirseáil geimhreadh ar 2adh Samhuinn 1602, agus rinn sé sin leis crógacht an-mhor aige gan amhras, mar bha cogadh catharra fola ‘nn sa Thír Chonaill le linn an t-ám sin. Bha faoi míle, dá ciad saighdear (1,200) leis Aodh Ruadh amháin agus bha cúig ciad, dhá fichead (540) saighdear leis Briain Óg Ua Ruairc agus bha ceathar ciad, dá fhichead (440) leis Risteard Tirial agus bha sin dá mhíle, ciad, ceathar fichead le chéile (2,180). Mháirseáil ead dá fhichead (40) gach aon lá agu ‘gus rinn ead sin le linn geimhreadh an-chruadh fosta. Throid Arm Thír Chonaill nó Arm Iar nan Gaedheal shíos na tíre ‘n éadan aimsir cruadh agus in éadan na Gaill, na Seann Gaill agus fealltóirí fosta. Bhuaidh siad in éadan orthu gach aon am. Rinn Aodh Ruadh an mháirseáil dochreidte trasna Sléibhe Féidhlim nuair a bha nan oighir an-mhor ann.

Thosaidh Aodh Mór Ó Néill an mháirseáil go Cionn t-Sáile ar 9adh Samhuinn 1602, agus bha faoi trí míle, ceathar ciad (3,400) saighdear aige. Bhriseadh sé n éadan sluaghan Gallda fosta leis díoghaltas an-mhor gan amhras. Thánaig ead as Oirghialla go ‘n Midhe ar aghaidh go Laoighis, Oir Mhumhain agus ar aghaidh go Cionn t-Sáile tar éis sin. Thánaig Arm na Gaedheal le chéil’ air aríst iar as Bandan tar éis trí seachtainne. Bha na árd-thalamh agu, ‘gus bha na Sasannaich san áite ró-ró-dheacair mar bha siad eadar na Spáinnigh le taobh an tráigh sa dheisceart agus na Gaedheil shuas na cnocán ‘s sléibhe sa thuaisceart. Bh’ eadar cúig míle, cúig ciad, ceathar fichead (5,580) go sé míle, cúig ciad (6,500) saighdear san Arm nan Gaedheal anois gan amhras, agus rug na Sasannaich istigh sa ghaiste mór fosta.

Shábháilte Cónaidhm Gaedhealach na Spáinnigh leis na mháirseáil fada sa gheimhreadh 1601 gan amhras.



Briseadh Cionn t-Sáile
Briseadh Ceann t-Sáile
(3adh Eanáir 1602)

Le linn Léigear Chionn t-Sáile (21adh Meadhan Fóghmhair 1601 go 16adh Márta 1602), rinn Arm na Gaedheal an ionnsaigh mór in éadan na Gall-Shasanaigh go luath sa mhadainn ar 3adh Eanáir 1602. Mháirseáil na Gaedheil amuigh as an champa sa trí rannán acu. Bha Ciad Rannán as Tír Eoghain cuid ‘s mó ‘gus thánaig Darna Rannán as Lár na Tíre ‘gus thánaig Treasamh Rannán as Tír Chonaill, Íochtar Chonnacht, Dál Riada ‘gus nan Eileanan. Bha eadar dá míle (2,000) go ceathar míle (4,000) san ionnsaigh ionntas in éadan na campa Gallda sa mhadainn sin.

Ach, chonnaig na Gaill na teine ‘s na musgaeid Gaedhealach nuair a thánaig iad le chéile ‘máirseáil chucu leis dá mhíle saighdear acu sa Chiad Rannán. Nuair a chonnaig iad sin, chuaidh siad réidh le cath. D’fhan na Gaill go dtí thánaig na Gaedheil in aice na bruaich leo. D’oscailte na Gaill teine-sgaoilteach an-mhor ar na Gaedheil, ach sheas na Gaedheil an talamh acu ‘gus thosaidh iad do throid ar aghaidh in éadan na Gaill. Thánaig na Gaill amuigh as do champa ‘gus rinn ead cúpla ionnsaigh mór in éadan na Gaedheil sa Chiad Rannán. Thánaig na Ciad Rannán faoi teine na gunnaí móra, musgaeid agus as na marc-shluagh Gallda fosta, ‘gus rinn ead sin amhain mar fhuair na trí rannán sgoite ‘muigh as trí chéile ‘gus ba mór an truagh sin!

Bhristeadh an Chiad Rannán gach aon ionnsaigh mór le na Gaill, agus thánaig an Dárna Rannán shuas do shábháil an Chiad Rannán. Bha Ciad Rannán ar taobh deas Arm na Gaedheal leis Dárna Rannán sa lár agus bha Treasamh Rannán ar do chlé. Chuaidh Dárna Rannán ar an ionnsaigh an-mhor in éadan na Gaill do chosaint an Chiad Rannán agus fhuair sluagh an-mhor agu bás mar sin, bha sin crógacht dochreidte gan amhras. Thánaig na marc-shluagh Gallda ‘muigh as campa Gall agus bhuaidh ead an chath in éadan na Gaedheil gan amhras, agus rinn ead ár mór uabhasach ar na saighdearan Gaedhealach leis cruadhlachd an-mhor fosta. Fhuair eadar míle dá cead go míle trí cead (1,200 go 1,300) saighdear Gaedhealach bás annseo.

Fuair eadar trí céad (300) go míle (1,000) Sasannach bás sa Briseadh Cionn t-Sáile. D’iarraidh Arm na Gaedheal do bhris go na Spáinnigh istigh an bhaile Cionn t-Sáile ‘gus bailí eile le taobh tráigh Mumhain fosta. Ach cha rabh sin caithream le na Gaedheal. Má dhéan na trí rannán ionnsaigh ionntas mór le chéile beadh siad caithream sa chath gan amhras. Tar éis an chath seo d’iarraidh Aodh Ruadh Ó Domhnaill go cruinniú leis rígh na Spáinne le sluagh mór nuadh go nan Gaedhealtachd do bhristeadh na Gaill amuigh go brách ar fad. Ba cheart má d’fhan ead air aghaidh leis na léigear beadh na Gaill bás ‘s briseadh i gcúpla seachtainne. Ach, chuaidh Aodh Ruadh go Spáinn agus dh’fhill Aodh Mór Ó Néill abhaile go h-Ulaidh ar ais aríst.



Máirseáil Chúlaigh chun Abhaile
(Eanáir go Márta 1602)

I ndhiaidh an Bhriseadh Cionn t-Sáile ar an 3adh Eanáir 1602, d’fhan Arm na Gaedheal faoi tamall an cheanntar ann le cúpla lá mar bha fearg an-mhor ag Aodh Ruadh Ó Domhnaill. Ba sé gan codladh le trí lá ‘gus chuaidh sé ar turas trasna na fharraige go Spáinne tar éis sin mar d’iarraidh e cuidiú do bhuaidh an cogadh catharra sa Thír Chonaill in éadan Niall Garbh Ó Domhnaill (bhí sé ar taobh nan Gaill ó Fóghmhair 1600), agus cha rabh Aodh Ruadh sa cheart-smaoinigh san am sin fosta. Agus ‘s mór an truagh sin!

Tar éis chuaidh Aodh Ruadh ar turas go Spáinn, fhuair Aodh Mór Ó Néill agus na taoisigh Gaedhealach an t-Arm le chéile ‘gus rinn iad máirseáil fada chun abhaile gan mhoill. Ach ba cheart fanaidh iad ann beadh iad caithream sa léigear agus beadh stair Gaedhealach difiriúil mar sin. Ach, chuaidh na Gaedheil ar aghaidh leis an mháirseáil chun abhaile ‘gus ba mór na truagh sin gan amhras fosta.

Thánaig Arm na Gaedheal faoin ionnsaigh fola trasna na tíre ‘s clainn Gaedhealach eile mar dh’iarr iad do bhith ar taobh nan Gaill tar éis a d’fhoghluim ead acu na nuachd faoi Briseadh Cionn t-Sáile. Throid Arm na Gaedheal in éadan na Sean Gaill go h-áiridh, agus in éadan saighdeara Shasuinn agus in éadan fealltóirí dúthchais (Gaedheil ar taobh Gallda) le trí chiad míle trasna na tíre ó an dheas go na tuaisceart. Fhuair dá chiad (200) Gaedheal bás ar tráigh na t-Sionann sa Mhainistir Eóinidh nuair a rinn iad an bhealach trasna na h-abhainn. Chuaidh iad air aghaidh go dtí shroich iad Ulaidh, Bréifne, Oirghialla ‘s Connacht Thuaidh air ais aríst agus chuaidh siad lean ar aghaidh leis an cogadh in éadan nan Gaill le saoirse na Gaedheil agus nan Gaedhealtachd gan sos ‘s gan stad. Ach fhuair mílte ‘s mílte Fíor Gaedheal bás le linn an mháirseáil chun abhaile ‘gus fhuair iad bás mar an mháirseáil chun abhaile ‘mháin.

Thánaig an cogadh istigh Cúige Ulaidh tar éis sin ó 1602 air aghaidh go dtí ‘n bhriseadh mór ar 30adh Márta 1603 (i dTír Eoghain), go dtí 16adh Meitheamh 1603 (i dTír Chonaill), go dtí Feabhra 1604 (i mBhréifne) agus go dtí Nodlaic 1606 (sa Laighean).