Cogaidhean nan Saorsa

Blàr Drochaid Shruighlea:

(11mh Sultain 1297):

Bhuaidh na Gáidheal caithream an-mhor an aghaidh na Gall-Shagsannaich air Sruighlea sa Meadhan Albainn, agus bha na Gáidheil faoi ceannard Uilleam Uallas (Uilleam Breatnach) agus Anndra Moireach. Bha mu cúig mìle trì ciad (5,300) gu sè mìle trì ciad (6,300) saighdear aca sa cath an-seo. Bha saighdearan Cuimbrich ann cuideachd mar dh’iarr ead dìoghaltas an-mhor an aghaidh Sasuinn agus na Sasannaich le ciadta ’s ciadta bliadhain cogaimh ’s dhíbir orra le nan Gaill ann. Bha Uilleam Uallas fear na Cuimbrich cuideachd gan teagamh.

Thánaig feachd an-mhor Sasuinn gu h-Albainn do bhristeamh air na h-Éirigh A-mach Mór sa bhliadhain sin, agus thánaig ead gu h-Albainn sa Fhoghmharamh na 1297, mar dh’fheumaidh ead do bhristeamh na Gáidheal roimh Gearramh. Bha mun eadar deich ’s a fichead mìle (30,000) gu dà fichead ’s deich mìle (50,000) saighdear agu ’nn.

Thánaig ’s fhuair feachd mór na Gaill gu Shruighlea gu luath sa mìos Sultaine sa 1297. Bha ’n drochaid slighe’mhain thairis an Abhainn Dubh ’s an Uisge For gu h-Albainn a’ Thuaidh. Bha drochaid an-bheag e sin gun teagamh agus thánaig gach aon saighdear ’s ridire na marc-shluagh thairis sin le dà ridire ri chéile, ‘gus bha sin ró-dheacair le na Gaill gun teagamh. bha mìle (1,000) saighdear ’s ridire marc-shluagh le nan Gaill agus dh’fhan Uilleam Uallas, Anndar Moireach agus na Gáidheil ’s na Cuimbrich shuas air an árd-thalamh ann os cionn an Abhainn Dubh ’s an Uisge For. Ás déidh uairean fada nuair a fhuair cúig mìle dheug (15,000) saighdear thairis an drochaid, chaidh na Gáidheal air an ionnsaigh dochreidsinn an-mhor gun mhall!

Dh’ionnsaigh na Gáidheil shìos an chnuic agus air aghaidh an aghaidh na Gaill ann faoi ’n drochaid. Bha na Gáidheal ’s na Cuimbrich sléighean ’s claidhimh ’s tuaghan aca leotha ri linn an cath seo, ‘gus bhris ead eadar na Gaill leis áir an-mhor air nan Gaill gun teagamh. Cha rabh ead (na Gaill) do’n ealaich a-muigh as na Ceiltich an-seo, ‘gus cha chuir ead stad chun an áir an-mhor mun drochaid agus an Abhainn Dubh. Chuir na Gáidheal ri chéile leis na Cuimbrich, agus chuir ead na Gaill a-staigh an Abhainn Dubh agus an Uisge For leis dìoghaltas mór, agus fhuair mìltean ’s mìltean móra gu bás ann san uisge. Shabaid Uilleam Uallas leis claidheamh Dà Làimh amháin, agus chuir e ciadta ’s ciadta Gall bás an-seo gun teagamh. Chaidh e shuas gu ceannaire Gallda ‘gus chuir e’m fear sin gu bás gu gasta. Rinn e (Uilleam Uallas) crios nuadh as craiceann na taoiseach Gallda ’s déidh an cath seo. Rinn e sin le crios na claidheamh aige.

Chuir na Gáidheal ’s na Cuimbrich cúig mìle dheug (15,000) Gall bás faoi ’n drochaid amhain. Agus ri linn an chath seo, chaidh ’s thánaig Feachd Gáidhealach eile thairis an Abhainn Dubh ’s fhuair ead air chùl na Gaill. Rinn na Ceiltich áir an-mhor eile ’n-seo cuideachd, agus chuir ead mu dà mìle dheug (12,000) Gall eile gu bás ann. Bha sin faoi seachd ’s a fichead (27,000) Gall bás ri linn an cath. Bha na Gaill bhristeamh shuas ás déidh sin an-seo, ‘gus ruith ead gu deas a-muigh as Albainn a’ Thuaidh mar sin. Dh’fhill ead abhaile go Sasuinn gu gasta.

Ás déidh an caithream mór an-seo, rinn na daoine h-uasail a Fear-Gléidhidh na h-Albainn air Uilleam Uallas agus air Anndra Moireach ri chéile. Shiubhail Anndra Moireach bàs cúpla seachdainn ás déidh an caithream mhor mar fhuair e gort ’sabaid sa cath.



 

Cath Fochairt:

Blàr Fhochaird:

(14adh Deireadh Fóghmhair 1318):

Bha cath an-mhor air an 14adh latha mí Dheireadh Fóghmhair sa bhliadhain 1318, agus bha sin eadar Arm nan Gaedheal faoi cheannas Edubhard a’ Briuis no Iomhair Bruis – Ard Righ na h-Éireann – agus bh’ ead in éadan arm mór Sasuinn. Bh’ Arm nan Gaedheal aig sabaid an aghaidh na Gaill no Sasanaich in Éireann mar dh’iarr ead ‘s chreid ead i Saor Ghaedhealtachd mhóir.

Tháinig cuid ‘s mó saighdearan Arm nan Gaedheal as Tír Eoghain, Connachta, nan Eileanan, A’ Charraig, Inbhir Áir agus Arra Ghaidheal, ach tháinig saighdearan, óglaigh ‘s fiann’ eile ‘s thairis Ulaidh agus Laighean a’ Tuath fosta. Ach tháinig cuid ‘s mó ‘s nan Eileanan, Arra Ghaidheal, A Charraig agus Tír Eoghain go h-áiridh. Bh’ eadar 2,000 go 3,000 saighdear san Arm nan Gaedheal san chath agus chuaidh ead chun cath in éadan 20,000 saighdear Sasuinn ar Fochairt taobh amuigh Dún Dealgan.

Chuaidh Edubhard a’ Briuis chun cath seo gan neart mhór aige. Throid agus bhuaidh é ochd cath dhéag (18) in éadan na Gaill ó nuair a tháinig sé go h-Éireann sa bhliadhain 1315. Bha sluagh eile Gaedhealach ar an bealach chun go Feachd Gaedhealach ar Fochaird. Bha 15,000 saighdear ar an bealach as Tír Chonaill faoi cheannas na Dálaigh agus bha 6,000 saighdear eile ‘r an turas as Albainn cuideachd. Ach, cha rabh Edubhard a’ Briuis ag fanacht air na saighdearan nuadh mar chreid é beadh sin caithream mhór nan Gaedheal an latha sin ann.

Mháirseáil ‘s chuaidh Arm nan Gaedheal thuas air ard talamh faoi Fochaird i n-Airgíalla ‘gus bha fhios aige faoi feachd an-mhor Sasuinn na 20,000 fir ‘s saighdear ar an bealach chun Arm nan Gaedheal san am sin, ach dh’iarr é do shabaid an aghaidh orthu cuideachd. Chuir é na Gaedheil áitiúil -na Niallaigh – thuas air Fochairt mar cha rabh ead sásta leis an phlean aige do shabaid in éadan sluagh an-mhor Sasuinn leis arm beag nan Gaedheal. Rinn é na Gaedheil Thír Eoghain ‘s Gaedheil Airgíalla cúltach an airm. Chuir é na Gaedheil A’ Charraig, Gaedheil Arra Ghaidheal agus Gaedheil nan Eileanan a-staigh sa lár nan Arm agus amach ar tosaidh san Arm cuideachd. Bha 2,000 san ciad sluagh agus bh’ ead ar bun na chnoic agus bha na dá sluagh eile i gcúl ead seo.

Nuair a tháinig feachd mhóir nan Gall san cheanntar ar an 14adh Deireadh Fóghmhair 1318, bh’ Edubhard agus taoisigh nan Gaedhealtachd i lár agus air tosaidh ann ag fanacht orthu – nan Gaill. Thosaidh na Gaill sgaoil mhór uafasach acu nuair a chuaidh na boghdóirí san chath roimhe saighdearan eile nan Gaill. Sgaoil ead rúisc ar rúisc nan saigheadaithe ‘n éadan ar na Gaedheil agus chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh mhór mar sin. Bha trí (3) rang no rannán san Arm nan Gaedheal agus Rinn Ciad Rannán an ciad ionnsaigh agus as Clann Dómhnaill agus Clann Ruaidhrí ead fhéin. Throid ead leis picí, claidhimh, sgian agus cath-tuaighean sa chath, agus throid ead le h-aghaidh uaireanta fada go dtí nuair a fhuair ead bhriste le na h-uimhreacha mhor nan Gaill. Ach, níor theith ‘s níor rith ead amach as an chath. Chuaidh siad thuas an chnoc chun Darna Rang no Darna Rannán agus chuaidh ead ar an ionnsaigh aríst le chéile thíos as an chnoc agus shabaid ead an aghaidh nan Gaill leis fíochmhar an-mhor, agus chuir ead sluagh an-mhor nan Gall chun bás fosta. Rinn Arm nan Gaedheal ár an-fhuilteach san dharna h-ionnsaigh agus fhuair ead – Ciad ‘s Darna Rang – bhriste san ionnsaigh a dhá fosta.

An déidh sin, tháinig gach aon rannán le chéile ‘gus rinn ead an ionnsaigh mhór a trí thíos an chnoc aríst, agus throid ead le h-aghaidh uaireanta fada eile ‘ríst fosta! Bha siad dochreidte ‘gus an-chrógacht san ionnsaigh a trí ‘gus chuir ead mílte ‘s mílte Gall eile chun bás san chath seo fosta. Bh’ Edubhard a’ Briuis ar thosaidh an ionnsaigh agus bha gach aon righ ‘s taoiseach leis ann. Ach, bhriseadh feachd Gall gach aon ionnsaigh Gaedhealach leis ár mhór fuilteach air nan Gaedheal gu h-áiridh cuideachd. Throid na Gaedheil air aghaidh nuair a fhuair ead bhriste san ionnsaigh deireannach, agus tháinig nan Gaill suas an chnoc leis neart agus uimhir ollmhór orthu ‘gus chuir ead briseadh agus bás ar nan Gaedheil le linn am sin. Níor chuir na Gaedheil stad an chath ann, agus throid ead leis crógacht antoisceacha nuair fhuair ead bhriseadh san phríomh chath. Fuair Edubhard a’ Briuis – Ard Righ na h-Éireann – bás deireannach an chath agus fhuair na Gaedheil díoltas mhór leis nuair a chuir ead na Gall amháin chun bás nuair i ndhiaidh mharbhadh é Edubhard ann.

Nuair a fhuair feachd mhór nan Gall thuas thar barr an chnoc – Fochairt – tháinig ‘s fhuair Gaedheil bhriste le chéile sna dioga rúnda ‘nn. Bha 500 gu 800 Gaedheal ann, agus thosaidh ead cath an-fola ‘gus an-fhíochmhar ar thar barr Fochaird. Throid na Gaedheil air aghaidh leis crógacht dochreidte ‘ch fhuair ead bhriste ‘s bás an déidh dhá latha. Fuair 2,000 Gall bás thar barr Fochaird agus bha sin mar na dioga Ghaedhealach ann. Ach fhuair gach aon Gaedheal bás ann eadar oidhche 14adh Deireadh Fóghmhair gu 16adh Deireadh Fóghmhair 1318. Bha sin bhriseadh an-mhór, an uafasach agus an-chruadh fá choinne nan Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.

Fhuair Mac Ruaidhrí – Righ nan Eileanan-, agus Mac Dómhnaill – Righ Arra Gháidheal – bás i gCath Fochairt le taobh in aice Edubhard a’ Briuis – Ard Righ na h-Éireann – cuideachd. Fhuair 2,800 Gaedheal bás san chath agus fhuair eadar 8,000 gu 9,000 Gall bás fosta. Agus bhí mílte níos mó siad gortaithe fosta. Tháinig na Gaedheil eile le chéile ‘gus thosaidh ead treall-chogadh in éadan Sasuinn i ndhiaidh an bhriseadh mhóir annseo. Chuir Edubhard a’ Briuis an stad mhór chun nan Gaill in Éireann leis Cogadh eadar 1315 gu 1318. Cha rabh na Gaill an neart aca do mháirseáil in éadan na Gaedheal in Éireann go dtí 1534 agus bha sin mar Edubhard a” Briuis. Thug Raibeart a’ Briuis – Ard Righ na h-Albainn – cuidiú chun nan Gaedheil in Éireann eadar blianta 1319 gu 1322 agus 1328 gu 1329 nuair a fhuair é bás cuideachd.

 



 

Cath nan Dòirneag:

(16mh Céitean 1334):

Ar-amach Féill Bhrianainn:

Dh’éirich nan Gaedheil a-mach an aghaidh nan arm agas sluagh Sasuinn air Eilean Bòdach air Féill Brianainn air an 16mh latha mìos Céitean sa bhliadhain 1334. Bha n-aramach ré Treas nó Treasamh Chogadh Saorsa na h-Albainn eadar bliadhnaichean 1332 go 1357. Thòisich nan duine ‘n chath nó ‘n ar-amach an aghaidh nan Sasanaich ar Féill Brianainn mar bha latha sònraichte sin fá nan duine Bòdach mar tháinig Naomh Brianainn ann gu Bòdach agas stéidhicht’ e cúpla chill-mhanaich ann air Eilean Bòdach cuideachd. Bha nan daoine na h-àite spéis an-làidir mhóir dha Naomh Brianainn mar sin.

Tháinig nan dhaoine Bòdach le chéile ar an 16mh Céitean sa bhliadhain 1334, agas dh’ionnsaigh nan Gaedheil an aghaidh ar nan Gaill leis allantas an-mhóir. Agas nuair a chuireadh Cath nan Dòirneag, dh’ionnsaigh nan Gaedheil leis dòirneagan agas clachan an aghaidh nan Gaill. Bha nan ar-amach an-fhraoich agas bhuaidh nan Gaedheil an aghaidh nan Gaill san ar-amach ás déidh an latha sin. Chuir iad gach saighdear Sasuinn agas chuir iad gach ionnsaigheach as Sasainn gu bàs san ar-amach, agas ás déidh ar-amach cuideachd. Bha na h-ar-amach caithream an-mhor do dhuine muinntir Bòdach agas cha tháinig nan Gaill gu Bòdach a-rithist ré chogadh sin – Treasamh Chogadh Saorsa na h-Albainn (1332 gu 1357).