Cogadh na Dhá Rígh

1688: Bliadhna Liam Buidhe:
Cogadh na Sasuinn (1688 gu 1689):
Cogadh nan Sasuinn (1688 gu 1689):

Dh’ionnsaigh Liam Buidhe chun gu Sasuinn air an 5mh Samhain 1688, agus bha 21,000 saighdear aige cuideachd. Bha Rìgh Seumas a Dhà (Seumas II) eadar 30,000 gu 34,000 saighdear aige. Ach, cha robh spiorad làidir aca. Tháinig sluagh Liam Buidhe gu ‘n Iarthar Deas Shasuinn, agus tháinig dhà sluagh eile air dhà h-áite tráigh Sasuinn a’ Deas. Chuaidh ead gu Lunnainn (am baile mór Sasuinn) as gach bealach agus fhuair ead ann ás déidh trì seachdain. Cha deunamh arm no sluagh Sasuinn troid agus cha chuir ead comhaireachd an aghaidh nan Gaill nuadh. Ach, chuir saighdearan nan Gaedheal comhaireachd an aghaidh an ionnsaigh thairis Sasuinn a’ Deas, Iarthar Deas na Sasuinn agus áite ceanntar eile cuideachd. Rith nan saighdearan Sasuinn a-mach as an ionnsaigh gun mhall.

Bha saighdearan as Lochlainn, as an Fhòlaind, as an Eilbheis, as Afraga, ‘s Gearmailt, as Danmhairg, as an Fionnlann san fheachd Liam Buidhe ‘gus as ceanntar eile thairis nan Eóraip cuideachd. Bha seann-shaighdearan ead fhé ‘gus fhuair airgid ead le trì mìos aca

Cha tháinig daoine Sasuinn a-mach do shabaid an aghaidh an ionnsaigh mhor agus bha sin an-uafasach. Ach shabaid na Gaedheil an aghaidh trì feachd Liam Buidhe ‘mháin gun cuidich as nan Sasannaich. Chuir ead comhaireachd leis misneachd an-mhor aca ‘gus fhuair ead bhriste ‘s déidh còig no sé seachdain. Bha na h-Albannaich Rìoghail sabaid an-mhor i Sasuinn an Ear-thuath an aghaidh saighdearan as an Fhòlaind, Danmhairg, agus as an Fionnlann agus fhuair ead bhriseadh agus bàs ás déidh ceithir seachdain mar cha fhuair ead cuidich as na daoine Sasuinn. Bha sin an sgeul leis Pádraig Sáirseál san Iarthar-dheas Sasuinn cuideachd agus is mór na trua sin. Bha Cogadh na Sasuinn (1688 gu 1689) a chall mar cha robh na Sasannaich aig sabaid le tìr dhùthchais aca san àm sin cuideachd.

Thòisich an Ciad Cogadh na Seumasaich (1689 gu 1694) in Albainn agus in Éireann (1688 gu 1691 no 1692) mar sin chall Sasuinn don Liam Buidh’ eadar Samhain 1688 gu Giblean 1689.



Ciad Aramach na Seumasaich (13mh Geiblean 1689):
Ciad Cogadh na Seumasaich (1689 gu 1694):
Cogadh nan Dhá Righ:

Air an 13mh latha míos Geiblean (Aibreán) sa bhliadhain 1689, dh’éirich bratach Seumas Stiúbhart thuas i n-Dún Deagh agas dh’éirich sé sin le Iain Dubh nan Cath.

Thoisich sin Ciad Cogadh na Seumasaich in Albainn agas bha sin an-fola trasna a’ tíre eadar 1689 go dtí 1694. Thoisich an ath-chogadh nó ar-amach i míos Mhárta sa bhliadhain 1689 faoi cheannas Clann Mhic Gill-Eathain agas bha sin san Iarthar nan Gaedhealtachd agas dh’éirich na Gaedheil in Éireann ar-amach ar an 9mh latha míos na Samhna nó Deichmhios sa bhliadhain 1688. Bha nan Gaedheil amach san armáil ar an thaobh Seumas Stiúbhart eadar blianta 1688 go trasna nan Gaedhealtachd!

Bha nan Cogadh na Dhá Rígh in Éireann eadar blianta 1688 go 1692 agas bh’ an chogadh na Seumasaich in Albainn eadar blianta 1689 go 1694.

Thoisich sin oifigeil in Albainn ar na 13mh latha míos Geiblean sa bhliadhain 1689 faoi cheannas Iain Dubh nan Cath.



Cóigeamh Séist Inbhir Nis
Cóigeamh Léigear Inbhear Nis
(1689)

As dhéidh thosaidh Cogamh na Dhà Rìgh a-mach san Albainn (13mh Giblean 1689), chaidh Clann Dòmhnaill na Ceapaich no Clann Mhic Raghnaill na Ceapaich air an ionnsaigh an aghaidh Baile Mór Inbhir Nis gun mhall! Bha mu’n eadar ochd ciad (800) gu naoidh ciad (900) òglach aca ‘nn. Thánaig ‘s chaidh ead chun gu h-Inbhir Nis mar dh’iarr ead dìoghaltas mór leotha mar thánaig ead faoi h-ionnsaigh uabhasach le làimh nan daoine ‘nn air 1665. Agus dh’fhill ead ann le dìoghaltas a-nis mar chunnaig Clann Dòmhnaill na Ceapaich bhith ead saor do chur ‘s do thóg dìoghaltas air nam muinntear Inbhir Nis mar an cogamh nuadh thairis nan Gàidhealtachd o Samhuinn 1688 agus o Giblean 1689.

Chaidh Clann Dòmhnaill na Ceapaich shuas gu h-Inbhir Nis, agus chuir ead am baile faoi séist gun mhall. Fhuair ead a-staigh am baile ‘s dheidh cúpla latha, ‘gus chaidh ead air an ionnsaigh an aghaidh gach aon daoine ‘s gach aon clann na h-àite a shabaid an aghaidh ortha sa 1665, agus rinn ead sin leis dìoghaltas an-mhor. Ghabháil Clann Mhic Raghnaill na Ceapaich biadh, deoch, airgid, saibhir, armáiltean, óir, eich, eallaich agus giallaich cuideachd.

Bhuaidh ead caithream an-mhor leotha gun teagamh, ach thánaig Iain Dubh nan Cath gu h-Inbhir Nis nuair a chualaidh e ‘n nuachd mu’n séist mór ann. Bha sin cómhradh an-fhada eadar Iain Dubh nan Cath ‘s Clann Dòmhnaill na Ceapaich, agus as dheidh sin fhuair na giallaich saorsa leotha air ais a-rithist agus chaidh Clann Dòmhnaill na Ceapaich chun gu sabaid an aghaidh nan Gaill sa Cogamh na Dhà Rìgh. Bha ead Réisimind na Ceapaich san Arm nan Gàidheal air Cath Raon Ruairidh leis Iain Dubh nan Cath, agus chaidh ead air aghaidh leis an cogamh gu bliadhain 1694 cuideachd.



Cath Raon Ruairidh:
(27mh Iuchair 1689):

Bhuaidh na Gaedheil caithream an-mhor ‘s dochreidsinn an aghaidh nan Gaill air Raon Ruairidh air Choille Chnagaidh san moraireachd an Pheairt, agus rinn ead sin air an 27mh Iuchair 1689. Bha mu 2,400 gu 2,500 saighdear san Arm nan Gáidheal, agus bh’ ead faoi cheannard Iain Dubh nan Cath no Iain Dubh Gruimeach. Tháinig 345 saighdear a-muigh as Éireann gu h-Albainn do shabaid leis na Gaedheil Albainn ri linn an Cogamh na Dhá Rígh an-seo cuideachd, agus bha saighdearan-eachraidh ead fhé. Bh’ ead air taobh clé nan Arm Gháidhealach ri linn an chath. Bha eadar mu 5,000 gu 9,400 saighdear leis arm Gallda, ‘gus bh’ Aodh mac Ùistean mhic Ùisdean Buidhe Mac Aoidh an ceannard nan Gaill. Bha Gáidheal as Albainn a’ Tuath e fhé, ‘gus bha saighdear san Arm Dùdaich le bliadhnichean fada leis Liam Buidhe.

Bha trì gunna mór aig nan Gaill, agus cha robh na Gáidheal gunna mór aca. Bha sluagh an-mhor air nan Gaill cuideachd, agus thosaidh an cath a-mach nuair a ghabhail na Fíor Gaedheil na h-áite Caisteal Ath Fhódhla ‘muigh as na Gaill roimhe cath seo. Ás déidh rinn na Gaedheil áite sin, chuir ead nuachdan le sàbhàilte chun gu Iain Dubh nan Cath le cuidich, agus tháinig Iain Dubh dhaibhe gun mhall. Chuir Iain Dubh nan Cath agus Eóghann Camshron Arm nan Gáidheal shuas air árd-thalamh shuas a-muigh as an rathad agus as an caisteal cuideachd, agus dh’fhan ead le nan Gaill ann.

Dh’iarruidh Mac Aoidh do ghabháil an caisteal a-muigh as na Fíor Gaedheil air ais a-rithist, ach bh’ Iain Dubh nan Cath shuas air árd-thalamh le taobh shuas rathad gu Caisteal Ath Fhódhla. Bha fhios Iain Dubh nan Cath gach aon rud obair ‘s siubhal a rinn le Mac Aoidh le ceithir ‘s cóig seachdain roimhe sin an-seo. Nuair a tháinig Mac Aoidh agus na Gaill a-staigh gu Coille Chnagaidh agus bh’ e shìos nan sliabh leis 5,000 gu 9,400 saighdear aige, chaidh Arm nan Gáidheal shìos sa chath-orduigh aca, chun nan Gaill. Dh’oscailte ‘s sgaoilteadh nan Gaill teine musgaeid agus teine gunna móra ‘n aghaidh air nan Gáidheal, ach chaidh na Gáidheal do fhaigh ‘s shiubhal ri taobh nan Gaill gun mhall. Tháinig eagal an-mhor air nan Gaill nuair a chonnaig ead sin. Fhuair sluagh saighdear raidhfil Gáidhealach a-staigh taigh amhain ri taobh nan Gaill agus thosaidh ead teine raidhfil orra. Dhèan ead sin le ceithir uair, agus shiubhal ciad Gall bàs le sin gun teagamh. Ri linn àm sin, chuir na Gáidheal eagal an-mhor eile ‘staigh nan Gaill leis na pìoba ‘gus ionnsaidh gunna cuideachd.

As déidh latha fada nan eagal (air nan Gaill), chuaidh Arm nan Gáidheal air an ionnsaigh an-mhor air aghaidh. Dh’ionnsaigh na Gáidheil shìos nan chnuic chun air nan Gaill. Ruith na Gáidheil ri taobh nan Gaill, agus thosaidh ead teine ghunna uabhasach an aghaidh orra nan Gaill, agus rinn ead sin leis musgaeid ‘s piostalan aca. As déidh sin, dh’ionnsaigh ead leis claidhimh dhà làimh agus rinn ead áir an-mhor uabhasach an aghaidh nan Gaill gun teagamh. Dh’ionnsaigh réisimeid Éireannach an aghaidh air dhà réisimeid Gallda ‘gus chuir ead gach aon Gall chun gu bàs ann.

Dh’ionnsaidh Arm nan Gáidheal an aghaidh air nan Gaill le taobh an raon agus chnuic gun teagamh, agus bhristeamh ead eadar nan Gaill leis áir an-mhor uabhasach. Shabaid na Gáidheal leis na claidhimh dhà làmha. Shabaid ead gun bristeamh le latha ‘s oidhche ‘n fada le sin an-seo. Ruith sluaghan Gallda ‘muigh as an chath as déidh dà h-uair, agus theich ead chun an abhainn. Shiubhal ead bàs ann nuair a léim ead a-staigh an abhainn. Shiubhal uiread an-mhor nan Gaill bàs le sin gun teagamh. Bhuaidh na Gáidheil an chath as déidh fichead bomaite gun teagamh agus shiubhal eadar 600 gu 700 Gáidheal bàs sa chath, ach shiubhal eadar 4,400 gu 9,000 Gall bàs cuideachd.

Shiubhal Iain Dubh nan Cath gu bàs an-seo cuideachd, agus bha an-mhor na truagh sin gun teagamh. Bha taoiseach mór dochreidsinn e fhé.

Chaidh Arm nan Gáidheal air aghaidh leis an chath as déidh nuair a shiubhal Iain Dubh bàs. Bhristeamh ead an aghaidh eadar nan Gaill air gach aon ceanntar ‘s áite sa chath. Shabaid ead air aghaidh ri linn an oidhche ‘gus chuir ead uireadan an-mhor nan Gaill gu bàs gun bristeamh ‘s gun tròcair gu lathan seachdain gun mhall an-seo. Theich Mac Aodh a-muigh as an chath as déidh an bristeamh mór agus ruith ‘s theich e gu Dún Éideann agus air aghaidh gu Sasuinn gun teagamh. Theich riaghaltas Gallda ‘muigh as Dún Éideann nuair a fhuair ead nuachd faoi Cath Raon Ruairidh. Chaidh ead a-staigh gu Sasuinn cuideachd agus bh’ ead ann gu 1694 mar bh’ eagal an-mhor orra nan Gáidheal.

Bha Cath Raon Ruairidh caithream an-mhor na Gáidheal gun teagamh agus tháinig gach aon Gáidheal ri chéile sa chath ‘s sa chogamh seo do shabaid an aghaidh nan Gaill le son saorsa na Gáidheal agus an Gáidhealtachd.



Blàr Dhùn Chailleann:
(21mh Lùnasdal 1689):

Ás déidh bhuaidh na Gáidheal aig Cath Raon Ruairidh sa moraireachd an Pheairt air an 27mh Iuchair 1689, chaidh Arm nan Gáidheal air an ionnsaigh mór an aghaidh air na Gaill thairis na h-Albainn gun sos ‘s gun bristeamh leotha. Theich riaghaltas Gallda ‘muigh as Dùn Éideann chun gu Sasuinn mar bh’ eagal an-mhor agu le dìoghaltas mór nan Gáidheal.

Bha baile Dùn Chailleann air an rathad no slighe gu h-Albainn a Deas, agus Sasuinn ás déidh sin. Bha baile Gáidhealach sin, agus thug na daoin’ áite cuidich an-mhor chun Arm nan Gáidheal ri linn gach aon comh-éirigh a-mach, cogamh agus éirigh a-mach beag san eachdraidh nan Gáidhealtachd. Nuair a thánaig rèisimeid Gall ann do sabaid an aghaidh na Gáidheal, dh’fhág muinntear áite ‘muigh as am baile, ‘gus chaidh ead gu h-Arm nan Gáidheal agus thug ead gach aon nuachd míleata chucu mu h-áite nan Gaill a-staigh sa bhaile.

Bha na Gáidheal faoi cheannard nan Alasdair Ó Ceanainn, agus bha ‘s Gall-Gháidhealaibh e fhé dhúthchais. Fhuair e ‘n obair seo nuair a fhuair Iain Dubh nan Cath bàs aig Cath Raon Ruairidh. Bha mu ceithir mìle cúig chiad (4,500) gu cúig mìle (5,000) saighdear aige le cath seo. Chuir e ach naoidh ciad (900) saighdear chun am blàr sin an-seo.

Chaidh na Gáidheal air an ionnsaigh sa mhadainn air an 21mh Lùnastal, agus chuir ead eagal an-mhor a-staigh eadar nan Gaill ann. Thánaig ead a-staigh am baile ‘s gach aon rathad ‘s slighe ‘nn. Cha rabh ballachan mór faoi cheanntar sin, agus theich na Gaill gu Cathair-Eaglais Dhùn Chaillinn gun mhall. Shabaid na Gáidheal leis dìoghaltas mór an aghaidh nan Gaill le siadh-diag (16) uair gun sos ‘s gun bristeamh, ach dh’fhan na Gaill a-staigh san Cathair-Eaglais agus a-staigh toighean eile ‘m bhaile, ‘gus chuir ead teine sgaoilteadh uabhasach an aghaidh air na Gáidheal as na musgaeid agu le sin. Bhuaidh na Gáidheal gach aon sabhaid le ciad ceithir uair, ach thóisich ead do chaill talamh ás déidh sin, mar cha fhuair ead cuidich as an saighdearan Gáidhealach eile. Shabaid ead air aghaidh amháin an aghaidh sluagh láidir Gallda.

Chaidh ‘s chuir na Gáidheal air an ionnsaigh le siadh-diag (16) uair gun bristeamh ‘s gun sos, agus shiubhail trì chiad (300) Gáidheal gu bàs ann ás déidh sin. Chaidh ead air ionnsaigh gus nuair a fhuair orduigh do’n fhill a-muigh as am baile gun mhall. Fhuair cúig chiad ‘s a caoga (550) Gall bàs ri blàr sin cuideachd. Thánaig cúpla saighdearan leis na Gaill bha Gáidheal ead fhé ‘s Fìobha, Dùthaich Mhic Aoidh agus as Anghas cuideachd. Bha Pròstanaich ead fhé, ‘gus bha mór an truagh sin ma bha ‘sabaid ead an aghaidh Gáidheal eile sa bhlàr seo.

Ach chaidh Arm nan Gáidheal air aghaidh leis an cogamh sin gu 1694 gun bhristeamh.

     



Ruaig Gleann Lìomhann
(Lùnastal gu Gearramh 1689)

As dhéidh am bhristeamh uabhasach sa Blàr Dhùn Chailleann
(21mh Lùnasdal 1689), thánaig saighdearan ‘s òglaich as Clann Iain Abrach ‘s Clann Dòmhnaill Ghlinne Garaidh a-staigh gu Gleann Lìomhann, sa Pheairt, mar dh’iarr ead dìoghaltas an-mhor an aghaidh Clann Caimbeul ann mar bh’ ead ‘sabaid air taobh nan Gaill ri linn Cogamh na Dhà Rìgh. Bha Raibeart mac Gilleasbuig mhic Dhonnchadh Caimbeul an taoiseach mór na Gleann Lìomhann san ám sin, agus bha saighdear e san arm nan Ghall cuideachd.

Thánaig ‘s ruaig Clann Dòmhnaill Ghlinne Garaidh ‘s Clann Iain Abrach a-staigh gu Ghleann Lìomhann as dhà no trì slighe, ‘gus rinn ead sgrios an-mhor uabhasach air am muinntear ann gun mhall ‘s gun teagamh. Dh’éalaich ead a-muigh leis treadan mór nam bà, treadan mhath nan caoraich, gabharan, eich ‘s gach aon ainmhith’ eile sa ghleann sin. Chuir ead gach aon toigh, both ‘s eaglais chun gu teine le dìoghaltas cuideachd. Thóg ead gach aon biadh as nam muinntear cuideachd agus chaidh ead air aghaidh leis an sgrios ‘s ruaig chun gu Gearramh 1689. Dh’fhág na Fíor Gáidheil a-muigh as Gleann Lìomhann annsein, agus bha sin cogamh agus bha nan daoin’ air taobh nan Gaill ann cuideachd, agus ‘s mór an truagh sin.

Bha taoiseach mór san àite – Raibeart mac Gilleasbuig mhic Dhonnchadh Caimbeul – sa Ghleann Comhann ri linn Murt Ghlinne Comhann air 13mh Gearran 1692. Ach cha robh e fhé ceannard mór na saighdearan Gallda ‘nn. Dubhairt daoin’ eile sgéaltan mí-cheart mu Raibeart mac Gilleasbuig mhic Dhonnchadh Caimbeul mar Murt Glinne Comhann agus dubhairt ead dh’iarr e dìoghaltas mór an aghaidh Clann Iain Abrach mar an Ruaig Gleann Lìomhann sa 1689, ach cha raobh sin cóir ‘s ceart. Bha Raibeart mac Gilleasbuig mhic Dhonnchadh Caimbeul na Gleann Lìomhann chairdean mór chun Clann Iain Abrach as dheidh an ruaig agus roimhe sin cuideachd. Bha fearg air chun gu Clann Dòmhnaill Ghlinne Garaidh le h-aghaidh an ruaig. Cha robh fearg aige chun gu Clann Iain Abrach mar bha clann beag ead fhé gun neart mór aca ‘gus bha fhios aige sin gun teagamh.