1632: Díbirt go h-Oileán Griain nan Gaedheal:
Chuir ceannairí Sasuinn faoi 2,000 Gaedheal go n-Oileán Montserrat (i gCatalóinis) amach as Oileán nó Talamh Saibhir (Oileán Naomh GilleChríost) mar bhí cathanna fola ‘nn eadar na Gaedheil agus na Gaill. Bhí fuath an-mhór ar na Gaill nó Sasanaich le h-aghaidh Creidimh Caitliceach agus bhí sin creidimh na Gaedheal ann.
Fhuair na Gaedheil díbirt chun go nan Eileanan Gréine ó 1625 mar rinn Seumas Stìubhart – rígh Sasuinn – an t-orduigh fá choinne díbirt Gaedheil amach as Éireann ‘s Albainn, ach as Éireann go h-áirithe mar dh’iarr é do ghlac ‘s ghabháil tíre eile ‘mach as na Gaedheal fá choinne na plandóirí Gallda ‘gus níor iarraidh é Fíor Gaedheil ann mar bh’ eagal ollmhór aige faoi h-éirí amach nuadh nan Gaedheal. Bh’ eagal an-mhor aige faoi bunaigh na Fíor Gaedheil an rioghachd aontaithe le chéile trasna nan Gaedhealtachd gan mhoill. Bhí sin ás déidh Éirí Amach nan Caitlicigh san Albainn le linn bliadhain 1625. Níor éirigh na Gaedheil Éireann amach san chogadh sin agus throid Gaedheil Albainn ar aghaidh amháin agus ‘s mór an truagh sin fosta.
As déidh fhuair ead bhriste, chuir na Sasanaigh mílte Gaedheal air loinge chun go Dùthaich nan Craobh agus nan Eileanan Gréine. Phleanaidh na Gaill do chur ead chun go sclábhaíochd air nan Eileanan faoi maistrí Sasuinn, ach bhí plean eile ar nan Gaedheil!
Throid na Gaedheal in éadan na Gaill gan mhoill gach aon lá gan stad ó 1630 i gcosaint acu ‘gus i gcosaint Creidimh acu freisin. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh fíochmhar ó 1631 gan stad go h-áirithe. D’éirigh ead amach sa 1629 nuair a tháinig na Spáinnigh chun go nan Eileanan Gréine ar an 7adh Meán Fómhair 1629. Chuir ead faoi 700 Sasanach chun go bás i ndhiaidh sin. Chuir ead na baile Gallda chun go teine. Fhuair na Sasanaigh an cheanntar ar ais aríst sa 1630 agus thosaidh na Gaedheil an treall-chogadh in éadan aca gan mhoill. Bhí cathanna fíochmhar eadar na Gaedheil agus na Gaill eadar 1630 go 1632 agus bhuaidh na Gaedheil cuid ‘s mó na cathanna ‘gus fhuair faoi 3,000 Gaill go bás mar sin.
Chruinnigh Gobharnóir Bharnáir cuid ‘s mó na Gaedheal le chéile faoi ghabháil ar loinge míleata sa 1632, agus dhíbirt é – na Gaedheal – chun go n-Oileán Griain nó Montserrat gan mhoill leis gasta dochreidte mar bh’ eagal an-mhor aige ‘s Sasanaigh eile na Gaedheal mar bha Caitlicigh ead agus bha fuath an-mhor chun go Sasuinn agus na Sasanaigh freisin. Bhí n-Oileán Montsearrat faoi riaghaltas Sasuinn agus bhí sluagh mór na Gaedheal ann. Bhí Oileán Montsearrat cuid mór na Gaedhealtachd ó shoin.
Beidh ead amach san achan éirí amach in éadan nan Gaill gan mhoill as 1650idí leis crógacht mór nuair tháinig sluaite Gaedheal nuadh ann le lámha Cromáil ó 1652 air aghaidh.
Darna Léigear agus Ár Droichead Átha:
(3adh go 11adh Meán Fómhair 1649):
D’ionnraidh Oilibhir Cromáil go h-Éireann ar an 15adh Lughnasa 1649 do bhris agus do bhriseadh na Gaedheal ar ais aríst le Sasuinn. Tháinig sé trasna na Muir Éireann leis 18,000 saighdear aige fhéin agus chuaidh sé go Baile Átha Cliath i ndhiaidh fuair siad ar an talamh. I ndhiaidh cúpla lá ‘nn, mháirseáil arm Sasuinn go Droichead Átha leis 12,000 saighdear agus chuir siad an bhaile faoi léigear agus ionnsaí ghunna mhór eadar 3adh go 11adh Meán Fómhair 1649. Throid na Gaedheil in éadan an léigear leis crógacht láidir agus níor ghéill iad chun na Gaill taobh amuigh na baile. D’ionnsaigh na Gaill i gcoinne Droichead Átha le seachtain fada ‘mháin mar bhí ballaí an mhór ann, ach ní raibh siad láidir mar chuir Gaill eile na ballaí thuas sna 1230idí agus sna 1470idí aríst fosta. Scaoil na Gaill nuadh leis gunnaí mhór ar na bhallaí leis fíochmhar mhór agus throid na cosantóirí ‘r aghaidh in éadan na Gaill mar chreid siad ar saoirse na Gaedheal ‘s an Ghaedhealtachd. Thosaidh Cromáil an ionnsaí ‘r 3adh Meán Fómhair agus bhí sé ‘g lorg le áit lag le taobh na bhallaí. Rinne siad bearna mór sa bhallaí a’ dheas agus rinne siad bearn’ eile san oirthear bhallaí fosta. Dhéan siad sin ar an 11adh Meán Fómhair 1649.
Sgríobh agus thug Cromáil an t-ordagh chun na cosantóirí do ghéill Droichead Átha go Sasuinn agus na Gaill ar an 10adh Meán Fómhair agus bhí sin an lae roimh ár fola mór. Ach, níor ghéill na Gaedheil agus na cosantóirí eile chun go Cromáil, mar ní raibh iad amháin ag troid in éadan arm Gallda nuadh agus chuir siad nuacht faoi léigear ann agus chuir siad ceist faoi cuidiu leo fosta. Bha 2,550 saighdear Gaedheal san bhaile Droichead Átha le linn an léigear agus bhí siad san áite láidir ann. Chreid siad bhí sluagh cuidigh ar an bealach chucu. Ach ní raibh sin fíor, agus is mór an trua sin.
Tháinig Cromáil agus na Sasanaich go Droichead Átha mar d’iarr siad go bhris nan Cónaidhm eadar na Gaedheil agus na Gaill Caitliceach ann, agus d’iarr é bóthar saor oscail go h-Ulaidh, agus d’iarraidh iad do ghabh tráigh oirthear na h-Éireann mar bh’ eagla mhór acu na Cabhlach na n-Gaedheal fosta.
Thug Cromáil an t-orduigh d’ionnsaigh in éadan an bhaile ‘r a cúig a’ chlog san tráthnóna. Chuaidh sé (6) reisimind Gall ar an ionnsaí go dhá bearna ‘nn agus throid siad leis gunnaí, picí, claidhimh gearr agus gunna mór acu. Ach, d’fhan na Gaedheil ar taobh eile na mbearnaí ‘gus chuir iad scaoileadh an-mhor dochreidte ‘r na Gall ann! Fuair eadar 1,500 go 2,000 Gall bás san am sin agus bhriseadh na gcosantóirí dhá n-ionnsaí Gall leis ár fola mór. Tháinig eagla mór faoi Cromáil mar sin agus thug sé ordagh eile le n-ionnsaí a trí ‘n éadan an bhallaí ar ais aríst. Tháinig na Sasanaich ar aghaidh na mbearnaí ‘r ais aríst agus bhríste siad sa bhaile san am sin. Rith cuid ‘s mó na cosantóirí ‘mach as na Gaill le linn treas ionnsaí ‘gus thosaidh siad ag rith chun taobh thuaisceart na mbaile ‘nn i ndhiaidh sin fosta. Rinne ‘gus chuaidh na Sasanaich ar an sgrios in éadan na daoine neamhchiontach istigh sa bhaile. Chuir siad céadta ‘s céadta nó mílte ‘s mílte chun bás ann leis muscaed, claidheamh gearr agus armáil eile. Chuir siad cuid mór na mbaile chun dóiteán agus fuair 1,000 daoine bás istigh san Eaglais Naomh Peadar amháin. Rith nan daoine ‘nn nuair a fhuair na Gaill istigh san bhaile. D’ionnsaigh na Gaill ar an eaglais agus dhruid siad doras mhór ann agus chuir siad an eaglais chun dóiteán leis na daoine neamhchiontach istigh ann fosta. D’ionnraidh iad istigh gach tigh eile sa bhaile ‘gus chuir iad mílte ‘r mílte daoine neamhchiontach chun bás ‘nn leis crualacht mór an-uafasach.
Le linn an t-am sin, theith eadar 200 go 250 saighdear Gaedhealach eile go dún mór ar Chnocán an Mhuilinn. Rinne siad cosaint láidir ann le cúpla lá ‘gus bhris ead in éadan gach ionnsaí nan Gall fosta. I ndhiaidh cúpla lá ghéill siad go na Sasanaich, ach chuir na Sasanaich iad chun bás agus bhí sin an-uafasach in éadan Sasuinn agus Cromáil mar sin an sgéal.
Fuair cuid ‘s mó na cosantóirí bás le linn Darna Léigear Dhroichead Átha sa 1649 agus fuair 4,500 daoine neamhchiontach bás ann fosta mar bha na Sasanaich an-chrualacht, an fola ‘s an uafasach in éadan na Gaedheal san achan cogadh sa stair.
Ár Loch Garman:
(11adh Deireadh Fómhair 1649):
I ndhiaidh sgrios siad baile Droichead Átha ‘gus i ndhiaidh chuir siad 4,500 daoine neamhchiontach chun bás ann, mháirseáil arm Sasuinn deisceart chun go Loch Garman agus bhí siad faoi cheannas Oilibhir Cromáil ann freisin.
Tháinig Cromáil go Loch Garman ar an 2adh lá mí Dheireadh Fómhair agus bhí 6,000 go 9,000 saighdear Sasuinn aige. Thosaidh é ‘n léigear na bhaile ‘nnsin agus chuir orduigh é chun go ceannasaíochd na Gaedheal istigh sa bhaile do chur síos armáil agus do ghéill an bhaile chuige gan mhoill. Ach, bhí gach aon Gaedheal trasna nan Gaedhealtachd fearg an-mhór acu ‘n éadan Cromáil mar Ár Droichead Átha eadar 3adh go 11adh Meán Fómhair 1649 – mí ‘mháin ó shin! D’iarraidh na Gaedheil Loch Garman nó na Garmanaigh do chur troid mhór in éadan na Gaill mar sin agus dúirt iad sin chun na ceannairí Gaedhealach sa bhaile fosta.
Bha 1,000 go 1,500 saighdear Gaedhealach ag cosaint Loch Garman nuair a thosaidh na Gaill dubh an léigear, agus bha siad in éadan 6,000 go 9,000 Gall taobh amuigh sa bhallaí. Fuair 1,500 saighdear eile chucu sa bhaile Loch Garman ar an 5adh Deireadh Fómhair in aice leis 600 saighdear nuadh aríst ar an 6adh Deireadh Fómhair. Tháinig ‘s fuair na saighdeara Gaedhealach sa bhaile ‘s na fharraige faoi cheannas Cabhlach Gaedhealach. Bha Loch Garman campa míleata mhóir le h-aghaidh Cabhlach Gaedhealach fosta. Bha faoi 3,100 go 3,600 saighdear Gaedheal ag cosaint an bhaile tar éis sin, ach bh’ ead in éadan eadar 6,000 go 9,000 sean shaighdear as Sasuinn agus bha gunnaí mhóir acu fosta. Phleanaigh ceannairí Gaedhealach do bhris na Gaill leis léigear fada ‘gus bha siad ag fanacht le sin ann. Bhí Geimhreadh ar an bealach annsin agus bha tinneas istigh san champa Ghall, agus thosaidh sin do chur saighdear Sasuinn chun bás fosta.
Ach níor fhan Cromáil le sin, agus thosaidh na Gaill tuargaint an-mhór ar baile ‘s ballaí Loch Garman sa mhaidin ar an 10adh Deireadh Fómhair 1649. Bhí sin an fíochmhar agus an uafasach le na daoine ‘stigh sa bhaile.
Thosaidh ceannasaíochd Gaedhealach an cainnteanna síochána leis Cromáil agus na Gaill i ndhiaidh thosaidh tuargaint Gall amach. Bhí siad ag cainnt leis Cromáil eadar 10adh go 11adh Deireadh Fómhair agus thosaidh na Gaill tuargaint gunnaí mhór ar ais aríst sa mhaidin 11adh Deireadh Fómhair. I ndhiaidh trí nó ceathair uair, rinn gunnaí mhór na Gall dá poll bhriste sa bhallaí. Agus i ndhiaidh sin, thosaidh siad – na Gaill – an ionnsaí mhór in éadan an bhaile. Chuir ceannaire ‘mháin an stad chun an throid i ndhiaidh cúpla bomaite nuair a thosaidh an ionnsaigh, ach chuaidh na Gaill ar aghaidh gan stad agus chuir siad eadar 2,000 go 3,000 daoine neamhchiontach chun go bás istigh i mbaile Loch Garman. Ghabh na Gaill na gunnaí móra Gaedheal agus d’iompaigh iad ar na baile ‘gus in éadan na daoine ‘stigh ann. Rith saighdeara Gaedhealach istigh sa bhaile ‘muigh as na Gaill agus chuaidh na Gaill ar thóir acu – na Gaedheil – leis crualacht ró-mhór. Chuir siad 200 bean chun bás san Chearnóg Mhargaidh agus chuir siad eadar 300 go 400 daoine chun bás le taobh Abhainn na Sláine fosta.
Chuir na Gaill eadar 2,000 go 3,000 daoine chun bás i mbaile Loch Garman agus chuir iad 3,000 daoin’ eile faoi ghabháil agus chuir riaghaltas Sasuinn iad ar loinge sclábhaithe le turas an-chrualacht go na h-Oileáin Ghrianán (na h-Indiacha Thiar). Chuir siad ar an loinge sclábhaithe ‘n aice leis daoine ghabhála ‘s Droichead Átha fosta. Ghabh na Gaill eadar 1,100 go 2,200 Gaedheal bochd tar éis Ár Dhroichead Átha ‘gus rinn na Gaill sclábhaithe iad fosta. Bha siad na ciad sclábhaithe Gaedhealach ar Oileáin Ghrianán agus i n-Dùthaich nan Craobh. Fuair siad ann eadar blianta 1649 go 1650 ar aghaidh.
Siubhail-Bhàis gu Dùraim:
(Sultain gu Nodlaig 1650):
As déidh Cath Dùn Bàrr air an 3mh Sultaine 1650, ghabháil nan Gaill eadar ceithir mìle (4,000) gu sè mìle (6,000) saighdear Albainn ann. Chuir na Sasannaich na Ciomaich-Cogaidh Gáidhealach air siubhail-bhàis gu Dùraim (sa Shasuinn Meadhan) mar bh’ eagal agu mu na Ciomaich-Cogaidh ‘siubhail gu h-Éirinn no gu h-Eóraip do shabaid an aghaidh Sasuinn ann, agus dh’iarraidh ead na Ciomaich-Cogaidh a-muigh ‘s a-mach as an tìr seo (an Ghaidhealtachd) gun mhall. Bha ‘n turas ró-chruadh gu Dùraim gun teagamh, agus shiubhail mìltean ‘s mìltean Ciomach-Cogaidh gu bàis ri turas uabhasach mar sin. Bha na Ciomaich-Cogaidh gun biadh, gun deoch, gun còmhdaich ‘s gun socrach, agus shiubhail ead gu bàis cuid ‘s mór mar sin.
4mh Sultaine 1650: Rinn ead siubhail-bhàis le h-ochd ‘s a fichead mìle (28) gun socrach gu Bearraic san Albainn a’ Deas.
5mh gu 10mh Sultaine 1650: Bha turas fuilteach air aghaidh gu Dùraim sa Shasuinn Meadhan, agus chuir na Gaill na Ciomaich-Cogaidh a-staigh Ard-Eaglais Dùraim cuideachd. Bha sin gainntir na Ciomaich-Cogaidh gu Samhainn 1650.
12mh Sultaine gu 31mh Dàmhair 1650: Bha na Ciomaich-Cogaidh a-staigh an Ard-Eaglais gun soluis, gun glan, gun glan-uisge agus gun biadh mhath ann. Shiubhail mìltean ‘s mìltean eadarthu gu marbhadh annseo mar sin.
1mh Samhainn gu 10mh Samhainn 1650: Chruinnich riaghaltas Gallda na Ciomaich-Cogaidh Gáidhealach ri chéile air tráigh Sasuinn an Ear agus chuir ead na Ciomaich air long-turas gu Lunnainn, Sasainn.
Féill Màrtainn gu Nodlaig 1650: Rinn na Ciomaich-Cogaidh turas thairis nan Farraige Mhór a-muigh as Lunnainn, Sasuinn gu Dùthaich nan Craobh. Chaidh ead air aghaidh gu tràilleachd faoi riaghaltas Sasuinn ann le bliadhnaichean beó agu. Bha ciad ‘s a dà fichead a deich (150) gu ciad ‘s ceithir fichead (180) saighdear beo nuair a shroich ead talamh air nan Eileanan Gréine, san Achadh an Iubhair agus air Talamh na Ghlaise (Dùthaich nan Craobh). Bha sin a-muigh eadar ceithir mìle (4,000) gu sè mìle (6,000) roimh an turas air 4mh Sultaine 1650.
Siubhail-Bhàis gu Lunnainn
(Sultain 1651 gu Céitean 1652):
As déidh bhristeamh na Gaill an aghaidh na Gáidheal sa Chath Ceithir Airm no Cath Bhocheastair air an 3mh Sultaine 1651, ghabháil na Gaill mu deich mìle (10,000) saighdear Gáidhealach agu. Bha na Gaill ró-chruaidh an aghaidh air na Ciomaich-Cogaidh Gáidhealach ann gun teagamh.
Chuir ead mìle (1,000) Ciomach-Cogadh gu tràilleachd aig obair uabhasach air nan frògagaiche san Shasuinn an Ear, agus chuir ead mìle cúig ciad (1,500) Ciomach-Cogadh chun aig obair uabhasach san tobraichean òir sa Gini. Chuir riaghaltas Gallda seachd mìle cúig ciad (7,500) saighdear eile chun gu tràilleachd air nan Eileanan Gréine ‘gus air Dùthaich nan Craobh cuideachd. Fhuair na Ciomaich-Cogaidh gu Talamh na Ghlaise, Achaidh an Iubhair agus nan Eileanan Gréin’ eadar Samhainn 1651 gu Céitean 1652. Cha rabh ead abálta do’n fhill abhaile gu h-Albainn agus an Gáidhealtachd air ais a-rithist.
