Cogaidh na gComhaireachd

Blàr Inbhir Easg
Blàr air DiSathuirne Dubh
(10mh Sultain 1547):

Bha cath no blàr an-mhor agus an-fuilteach air Inbhir Easg san Albainn an Ear-Dheas air 10mh Sultaine 1547. Bh’ am blàr sin an-seo ri linn cogamh eile eadar na Gaedheil (Albainn ‘s Éireann ‘s Manainn – ach Albainn gu h-áiridh a-nis) agus na Gaill uabhasach (Sasuinn). Thosaidh an t-slighe chun am blàr seo nuair a thánaig feachd mór Gallda thairis na Crìochan a-staigh gu h-Albainn, agus rinn ead thairis Albainn an Ear-Dheas ann. Chuir ead an talamh thairis an cheanntar sin chun gu teine ‘s sgrios, agus rinn ead sin leis cruadhlachd an-mhor. Bha mu sè mìle dheug ‘s ochd ciad (16,800) saighdear leotha cuideachd, agus bha deich ‘s a fhichead (30) long-chogaidh aca, ‘gus bh’ ead taobh a-muigh an tráigh na h-áite. Thug ead cuidich an-mhor gu feachd Gallda ri linn an cath seo. Bha saighdearan as Eadailte, as Spàinnt’ agus as an Ghearmailt leis na feachd Gallda cuideachd agus bha mu sè mìle (6,000) saighdear aca ‘nn san feachd Gallda.

Thánaig Seumas mac Seumais mac Seumais mac Seumais mac Seumais mac Eoin Uí h-Amaltún gu h-Albainn an Ear-Deas do’n sabaid an aghaidh na Gaill agus do bhriseamh orra cuideachd. Chuir e Feachd Gáidhealach an-mhath ri chéile do shabaid na Gaill agus fhuair e eadar dà mìle ‘s fichead (22,000) gu trì mìle ‘s fichead (23,000) saighdear aige le ‘n cath sin an-seo. Chaidh e air an ionnsaigh an aghaidh na Gaill gun mhall. Bha dà mìle (2,000) saighdear marc-shluagh san Feachd Gáidhealach cuideachd. Thánaig saighdearan agus óglaich a-muigh as thairis na Gáidhealtachd agus thairis na h-Albainn do sabaid an aghaidh Sasuinn an-seo.

Rinn na marc-shluagh Gáidhealach ionnsaigh fuilteach an aghaidh campa mór na Gaill san oidhche roimhe cath mór air 9mh Sultain 1547, agus fhuair ead bhristeamh an-mhor le làmha Gaill le sin. Chaidh ead am blàr sin le h-aghaidh oidhche fada ‘nn, agus bha mun ochd ciad (800) saighdear marc-shluagh bàs as déidh sin. Chaidh Feachd Gáidhealach no h-Arm nan Gáidheal air an ionnsaigh gun mhall air 10mh Sultain, agus cha rabh marc-shluagh aca mar sin.

Thosaidh an cath a-mach sa madainn 10mh Sultain nuair a dh’ionnsaigh feachd Gallda chun gu h-Inbhir Easg, ach chonnaig na Gáidheal sin agus chaidh ead air an ionnsaigh do chur stad chun sin gun mhall. Dh’iarraidh Seumas mac Seumais mac Seumais mac Seumais mac Seumais mac Eoin do sabaid an aghaidh nan Gaill gun mhall roimh a chur ead na gunnaithe móra ‘n aghaidh na Gáidheal, agus chaidh ead air an ionnsaigh leis gasta mór gun mhall ann cuideachd. Bha fichead mìle (20,000) saighdear leotha ‘nis, agus thánaig ead gu na Gaill leis misneachd an-mhor aca. Bha pìcean, claidhimh, tuaghan agus armáilt’ eile aca leotha cuideachd. Bha na Gáidheal air slighe gu buadh gu ruige thosaidh na loinge-chogaidh Sasuinn teine mór air na Gáidheal. Thánaig an taobh clé (na Gáidheal) faoi teine sin, agus shiubhail ciadta ‘s mìltean ead gu bàs ann gun teagamh. Ach, chaidh ead air aghaidh leis an ionnsaigh. Ach, thánaig na Gáidheal faoi teine na gunnaithe Gall mór as trì taobh, agus chaidh ead air aghaidh leis na cath leis misneachd an-mhor. Ach, fhuair ead bhristeamh an-mhor as déidh latha fada le sin, agus shiubhail naoidh mìle (9,000) saighdear Gáidhealach bàs ri linn am blàr cuideachd. Ach, chuir ead eadar cúig mìle (5,000) gu sè mìle (6,000) Gall bàs cuideachd gun teagamh. Ach, bha sin bristeamh an-mhor le h-Albainn agus le na Gáidheal agus na Gáidhealtachd ri chéile. Ach, chaidh ead air aghaidh leis an cogamh an aghaidh Sasuinn gu ruige bha caithream leotha sa bhliadhain 1550.



Éirigh Amach Laighean:
Éirigh Amach na Laighean:
(Meitheamh 1580 go Nodlaig 1582):

D’éirigh na Gaedheil Laighean amach in aghaidh na Sasanaigh le linn an t-Samhruidh sa bhliadhain 1580. Bhí siad faoi cheannas Fiach mac Aodha Ó Broin, Féidhlim mac Briain Ó Tuathail agus taoisigh Fíor Gaedheal eile na Laighean. Thosaidh siad an chogadh seo le linn Dárna Cogadh Mór na n-Deas Mhumhain (1579 go 1589) agus ba cogadh seo cuid ‘s mó na Cogadh na gComhaireachd (1480 go 1776 in Éireann) agus (1475 go 1788 in Albainn) nuair a throid na Gaedheal i gcosanta na Gaedhealtachda leis crógacht an-mhor in aghaidh na Gaill.

D’éirigh na Gaedheil shuas amach faoi cheannas Fiach mac Aodha Ó Broin sa lár na Shamhruidh sa 1580 nuair a ruaig é ‘n aghaidh dúin Gallda trasna Laighean. Chuir na Gaedheil bailí Gallda chun go teine trasna Laighean gan sos agus gan truagh, agus fhuair mílte ‘s mílte Gall bás mar sin. D’ionnsaigh agus ruaig iad – na Gaedheil – amuigh as na sléibhte le cúpla ciad óglach acu leo, ‘gus chuaidh iad in aghaidh na Gaill le linn an lae ‘gus san oidhche freisin. Rinn iad ionnsaithe cuid ‘s mó ‘stigh go Bail’ Átha Cliath, agus chuir iad tithe chun go teine ‘nnsin freisin. Chuir siad – na Gaedheil Laighean – eagal an-mhor eadarthu na Gaill tar éis sin. Ba na Gaill ‘troid cogaidh sa Dheas Mhumhain, Ulaidh, nan Eileanan agus i lár tíre na h-Éireann agus cha fhacaidh iad an Éirigh Amach Laighean ar an t-slighe chucu.

Tháinig gach aon clann ‘s taoiseach trasna Laighean le chéile do throid le chéile ‘n aghaidh na Gaill fá ‘n chogadh seo, ‘gus ba sin dochreidte gan amhras. D’fhág iad fíochanna ‘muigh ar taobh agus chuir iad gach aon rud acu leo chun ‘buaidh an cogadh sin annseo. Bhuaidh na Gaedheal gach aon cath ‘s ruaig eadar Meitheamh go Iúil 1580, agus ghabháil iad dúin trasna Laighean freisin. Bhristeadh ‘s chuir na Gaedheil na sluaighte Gallda ‘muigh as lár Laighean agus chuir iad na Gaill faoi léigear istigh san Pháil thuas an tuaisceart agus chuaidh iad in aghaidh na Gaill thíos an deisceart go Loch Garman annsin freisin. Ba Fiach mac Aodha Ó Broin ‘s Géaróid Odhar mac Tadhg Ó Broin ‘s Féidhlim mac Briain Ó Tuathail an phríomh taoisigh ré cogadh seo gan amhras, agus ba siad an-dúnta chun go buaidh an-mhor le n-Iúil 1580. Tá fhios againne sin mar ba na Gaill an-dúnta chun go géill do na Gaedheil, agus rinn iad pleananna do chur Bail’ Átha Cliath chun go teine do chur stad na Gaedheal freisin.

Ach tháinig sluagh mór nuadh na Gall go h-Éireann (go Laighean go h-áiridhe) as Sasuinn ar 12adh Lughnasa 1580, agus ba n-eadar 4,500 go 6,200 saighdear acu leo b’fhéidir. Chuaidh na Gaedheil chun go Baile na Corra ‘gus Gleann Molúra nuair a d’fhoghluim siad faoi sluagh mór Gallda. Ach ba plean an-mhor ar Fiach mac Aodha le sin. Mháirseáil sluagh mór Gallda ‘muigh as Bail’ Átha Cliath gan sos i gcoinne na Gaedheal thuas eadar na sléibhe nuair a fhuair iad annseo. Chuir Fiach mac Aodha sluagh láidir le chéile leis 450 óglach acu, ‘gus chuaidh siad ar ruaig an aghaidh na Gaill gach aon lá ‘gus gach aon oidhche freisin. Chuir iad ciadta ‘s ciadta Gall chun bás ‘s gortaigh uafasach eadar 14adh Lughnasa go 22adh Lughnasa 1580. Agus d’éirigh saighdeara Gaedhealach amach in aghaidh na Gaill as eadar measg shluagh Gall ar an 19adh Lughnasa freisin, agus ruith iad go Fiach mac Aodha tar éis sin. Ach mháirseáil na Gaill ar aghaidh i gcoinne na Gaedheil istigh sna Sléibhte Laighean gan sos.

Mháirseáil na Gaill chun istigh go Gleann Molúra sa mhadainn 25adh Lughnasa 1580, agus ba eadar 4,300 go 5,200 saighdear acu san am sin gan amhras. Ba fhios na Gaedheil faoi sin, agus ba 600 go 700 go 900 saighdear acu freisin. Ba na Gaedheil faoi cheannas Fiach mac Aodha ‘mhain annseo ‘gus bhuaidh iad caithréim dochreidte sa Chath Ghleann Molúra (25adh Lughnasa 1580). Throid siad ann le linn lá fada. ‘Ach ba sin lá ró-fhada le h-aghaidh na Gaill freisin. Fhuair eadar 3,612 go 4,722 nó faoi 5,000 Gall bás ann b’fhéidir le linn an chath sin gan amhras. Bhuaidh Fiach mac Aodha ‘n chaithréim an-mhor seo leis faoi 600 go 700 nó faoi 900 saighdear aige, ‘gus bha sin dochreidte gan amhras.

Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh ana-mhor trasna Laighean tar éis an chath caithréim mór. Chuaidh sluagh Gaedhealach go Port Laoise do bhris na Gaill ann agus do tabhair cuidiú go na Gaedheil Laoighis ‘s na Gaedheil Uibh Fháilí. D’ionnsaigh 700 Gaedheal ar aghaidh go Bhail’ Átha Cliath sa Mheán Fómhair 1580, agus chuir iad na Gaill amuigh as an cheanntar Chill Dara ‘nnsin freisin. Agus ba cheart buaidh iad saoirse le h-Éireann má fhuair iad cuidiú mór nó cuidiú maith as Aodh Mór Ua Néill san am sin, ach cha fhuair iad cuidiú ‘gus chuaidh Aodh Mór chun go chuidiú na Gaill, agus shábháil é na h-áite Gallda le sin amhain nuair a rinn é sin! Agus ba mór an truagh sin gan amhras! Ghabháil Fiach mac Aodha Ráth Cúil ‘s Cúil Mhín amuigh as na Gaill ar 1adh Deireadh Fómhair 1580 agus chuir é dá bhaile chun go teine ‘s déidh sin. Thosaidh é treall-chogadh fíochmhar le linn Geimhreadh 1580 go 1581 agus fhuair uimhir an-mhor na Gaill bás mar sin gan amhras. Ba Cath Chill Mhantáin san Eanáir 1581 agus fhuair ciadta ‘s ciadta Gall bás ann, agus fhuair uimhir na Gaedheal bás ann freisin. Ach throid na Gaedheil ar aghaidh i gcoinne na Gaill gan sos ‘s gan truagh. Ghabháil na Gaill Baile na Corra san Aibreán 1581 (príomh bhaile na Branaigh ‘s Fiach mac Aodha) agus chuir iad an bhaile sin go teine tar éis sin, agus chuir iad ciadta ‘s ciadta Gaedheal neamh-chiontach bás leis cruadhlachd an-mhor ann. Ruaig Fiach mac Aodha ‘s Féidhlim mac Briain in aghaidh na Gaill i gCaisleán Chaoimhín, Ráth Druim, Cill Mhantáin, Cill Chomáin agus an t-Inbhear Mór le linn Samhruidh 1581 i n-díoghaltas an-mhor le h-aghaidh sgrios ‘s áir Bhaile na Corra ‘gus áir-sgrios eile freisin le na Gaill.

Ghéill Aodh Mór Ua Néill faoi na Gaill i lár Lughnasa 1581, agus ba Fiach mac Aodha ‘s Féidhlim mac Briain in aice le na Gaedheil Laighean ‘troid amháin i gcoinne na Gaill mar sin. Agus throid iad ar aghaidh amháin a dhéan iad! Agus rinn iad sin leis crógacht dochreidte gan amhras freisin! Chuir na Gaedheil Laighean eagal an-mhor eadar na Gaill gan amhras eadar 1580 go 1582 mar tháinig iad le chéil’ gcosanta na Gaedhealtachda ‘nn. Fhuair eadar 25 go 100 saighdear Gall bás i gach aon lá ‘mháin an chogadh annseo sa Laighean gan amhras, agus fhuair faoi 16,000 go 20,000 Gall – saighdear agus daoine – bás san am sin. Ach fhuair mílte ‘s mílte Gaedheil neamh-chiontach bás le lámha Gall freisin. Tháinig an cogadh seo chun deireadh sa Gheimhreadh 1582 mar cha rabh anonn na Gaill do throid ‘s do bhris na Gaedheil thuas na sléibhte. D’iarruidh na Gaedheil Laighean am don athbheochan na muinntear acu, ‘gus am do bhunaidh airm-shluagh míleata nuadh freisin, agus rinn siad sin le 1589 agus 1594 air aghaidh go 1606.

Bhuaidh Fiach mac Aodha Ó Broin ‘s Féidhlim mac Briain Ó Tuathail an chogadh seo ‘n aice le Fíor Gaedheil eile mar cha dhéan iad síocháin leis na Gaill, agus ba trean an-láidir acu freisin gan amhras.



Cath Ghleann Molúra:
(25adh Lughnasa 1580):

 

Bhuaidh na Gaedheil Laighean caithream an-mhor in aghaidh na Gaill i lár Sliabh Ruadh ar an 25adh Lughnasa 1580. Ba na Gaedheil faoi cheannas Fiach mac Aodha Ó Broin sa chath seo. Ba sin le linn Éirigh Amach Laighean freisin, agus chuir sin eagal an-mhor istigh i measg na Gaill agus na Sean Ghaill tar éis seo.

D’ionnsaigh ‘s d’ionnraidh na Gaill ‘s Sean Ghaill istigh go Ghleann Molúra sa mhadainn 25adh Lughnasa, ‘gus ba cinn an-mhor acu gan amhras mar chreid ead beadh siad bristeamh na Gaedheil ann. Rinn ead (na Gaill) sin mar d’iarr ead do ghabháil agus do’n bhris na Gaedheil Laighean nuair a bhí siad istigh sa cadail acu. Ach, bha fhios na Gaedheil gach aon coiscéim na Gaill. Ba faoi ceathair míle trí chiad (4,300) go cúig míle dá chiad (5,200) saighdear san shluagh Ghall ann. D’ionnraidh na Gaill istigh go Sliabh Ruadh seachtain amhain roimhe sin, ‘gus chuaidh ead faoi tamall ag lorg le Fiach mac Aodha ‘gus Fíor Gaedheil eile. Thosaidh an chath amach go luath sa mhadainn 25adh Lughnasa nuair thánaig ceathar ciad ‘s dá sgór deich (450) saighdear Gaedhealach a-muigh as an cheo, ‘gus rinn ead ionnsaigh fíochmhar in éadan ar na Gaill. Throid ead ann le cúpla h-uair leis musgaeid, tuaigh agus claidhimh leo, ‘gus d’éalaigh na Gaedheil a-muigh as na Gaill tar éis sin. Ba sin Cath Bhaile na Fuinseoige, ‘gus fhuair cúpla ciad Gall bás ann go dtí chuir na Gaedheil deireadh chun sin. Chuaidh ead amach as Baile na Fuinseoige tar éis sin, agus d’fhill ead chun go Ghleann Molúra ‘gus na Gaedheil eile ‘fanacht ann.

Mháirseáil na Gaill chun istigh go Gleann Molúra sa mhadainn tar éis bristeamh ar Baile na Fuinseoige. Ba faoi sé chiad (600) go naoi chiad (900) saighdear Gaedhealach ann. Thánaig na Gaedheil a-muigh as na coillte ‘gus as na aird thalamh na gleanna, ‘gus d’ionnsaigh ead ar na Gaill leis díoghaltas an-mhor. Throid ead le linn an lae ‘nn as madainn go h-oidhche, ‘gus chuir ead cuid ‘s mó na Gaill go bás ann gan amhras. Bhris ead eadar na Gaill, agus throid siad ann leis crógacht an-mhor leo freisin. Fhuair eadar trí míle sé chiad ‘s a dó dhéag (3,612) go ceathar míle seachd chiad ‘s fichead dó (4,722) go cúig míle (5,000) Gall bás ann le linn an chath seo.

D’éalaigh cúpla chiad Gall a-muigh as Gleann Molúra, ‘gus rith ead go Bhail’ Átha Cliath gan mhoill tar éis sin. Theith Gaill eile chun abhaile go Sasuinn mar sin freisin. Fhuair Fiach mac Aodha cóir ceartas agus díoghaltas in éadan na Gaill le h-Áir Mullach Maistean sa 1577 nuair a chuir na Gaill ciadta ‘s ciadta Gaedheal go bás le linn féile ‘s síochána. Fhuair gach aon Gall ag an Áir Mullach Maistean bás le lámha Fiach mac Aodha ‘nn. Fhuair cuid ‘s mó na Gaill bás ar Log Dhearg agus le taobh Abhainn Bheag i lár Gleann Molúra freisin.