Dùthaich nan Craobh

Cath Sliabh an Rígh:
(7adh Deireadh Fóghmhair 1780):

Bhuaidh na Gaedheil caithream an-mhor in éadan na Gaill-Shagsannaich air Sliabh an Rígh i gCaraliana Deas ar an 7adh Deireadh Fóghmhair 1780. Ba míle, ceathair ciad óglach (1,400) leis na Gaedheil nó Tírghráthóirí, ‘gus ba míle ciad (1,100) saighdear leis arm nan Gaill fosta. Ba sin cath ’s caithream an-mhor le h-aghaidh na Tírghráthóirí na Deisceart na Stáit Aontaithe nuadh.

Ba na Gaill faoi cheannas Pádraig Mac Fhearghuis, agus ba saighdear mór e fhé san arm Ghallda fosta. Chuaidh é go Caraliana Deas mar dh’iarr e do bristeadh na Tírghráthóirí ’nn go bráth ar fad. Ba Gaedheal e fosta, ‘gus thánaig as Pit Fheoir, Bùchainn, Obar Dheathain san Albainn an Ear ó dhúthchais. Chuaidh e ’stigh go sluagh Gallda nuair a bha sé óg, agus throid e cúpla cogadh le na Gaill le sin. Ba Gaedheil ar gach taobh an chath seo, ‘gus ’s mór an truagh sin gan amhras!

Ba na Tírghráthóirí faoi cheannas ocht ceannaire, ‘gus bha cuid ’s mó Gaedheil ead fhé fosta. Bha cuid ’s mó na h-óglaigh as ceanntair Gaedhealach ann sa Caraliana Deas, Caraliana Tuath, Dùthaich Mhic a’ Tòisich ‘gus Tír na h-Óglaigh ann fosta. Chuir taoisigh na Tírghráthóirí na h-óglaigh acu san ocht saor-shluagh do throid in éadan na Gaill sa chath seo.

Thosaidh Pádraig Mac Fhearghuis an obair míleata ’n éadan na Tírghráthóirí sa Meán Fóghmhair 1780, agus rinn e forógraí ’n éadan ead fhé san ám sin fosta. Dubhairt e ba cheart beadh gach aon Gaedheal san shluagh na Tírghráthóirí cur chun go bás le lámha leis, agus thánaig sluagh an-mhor ead a-muigh do throid in éadan e fhé mar sin amháin! Thánaig míle ceathair ciad óglaigh le chéile do throid in éadan Pádraig Mac Fhearghuis eadar Meán Fóghmhair go Deireadh Fóghmhair gan mhoill.

Rinn Pádraig Ceann-Mór campa míleata shuas air Sliabh an Rígh san Caraliana Deas, agus thánaig mílte ’s mílte saighdear chuige ’nn. Mháirseáil na Tírghráthóirí trasna na sléibhte chun Sliabh an Rígh nuair a dh’fhoghluim ead faoi sin. Cha chreid Pádraig Ceann-Mór beadh na Tírghráthóirí shuas in éadan acu ’nn. Ach, dhéan ead sin gan amhras! Shroich na Tírghráthóirí ’n cheanntar sa mhadainn 6adh Deireadh Fóghmhair agus chuaidh iad ar an ionnsaigh sa mhadainn ar 7adh Deireadh Fóghmhair gan mhoill fosta.

Ba h-ochd sluagh ag na Tírghráthóirí, ‘gus ba eadar ciad go dá ciad óglach istigh gach aon sluagh freisin. Fhuair ead faoi timpeall bun an t-sliabh, agus rinn ead gach aon ionnsaigh as ann. D’ionnsaigh ead shuas an t-sliabh le linn an chath in éadan na Gaill ann. Thánaig ead as gach aon taobh, agus throid ead shuas an t-sliabh leis fíochmhar mór acu. Bha crann ’s craobh san áite ‘us bha sin go h-ionntach le na Tírghráthóirí an amhras, mar ba siad cosaint in éadan na Gaill. Throid ead leis raidhfilí ’s musgaeid agus chuir ead bás ’s bás ar na Gaill ann. Rinn na Gaill seachd ionnsaigh mór in éadan na Tírghráthóirí, ach rith na Tírghráthóirí’muigh astu ’nn, agus dh’fhill ead go troid nuair a dh’fhill na Gaill shuas an t-sliabh ar ais aríst.

Bhristeamh na Tírghráthóirí ’stigh eadar na Gaill as déidh uair amháin ’s fichead deich sa cúig (35) bomaite ‘troid ann. Fhuair Pádraig Ceann-Mór bás leis builead musgaeid, agus fhuair e faoi thalamh ann fosta. Fhuair eadar fichead an ochd (28) no fichead a naoidh (29) Tírghráthóir bás. agus fhuair dá ciad, ceathair fichead a deich (290) Gall bás agus fhuair ciad trí fichead a trí (163) ead ghorta fosta. Fhuair sé ciad, trí fichead an ochd (668) Gall ghabháil fosta.

Bha cath seo caithream an-mhor le h-aghaidh Aimearaga ‘gus le h-aghaidh na Gaedheil fosta. Ba sluagh na-mhor Gaedhealach istigh sluagh Tírghráthóir le linn an chath. Bha na Tírghráthóirí faoi cheannas Seumas mac Éinrí Mac Eóin, Liam Caimbeul, Dómhnull Ó Néill, Séamus mac Séamus Ruadh Ó Connghaile, Cathal Mac Dhubhghaill, Cathal Mór Mac Dhubhghaill, Seosamh Mac Dhubhghaill ’s Seosamh Ó Néill fosta. Bha daoine seo cuid ’s mó na muinntear Gaedhealach ann na h-Àpalaid san ám sin. Chuir ead na Gaill air slighe chun bristeamh mór san Aimearaga Thuaidh ar an lá sin annseo. D’iompaigh na chath seo ’n chogadh chun go buadh le h-aghaidh na Tírghráthóirí san Aimearaga Deas.



Caithream Mór ag Bail’ Eachraic:
(19adh Deireadh Fóghmhair 1781):

Bhuaidh na Tírghráthóirí na h-Aimearaga, na Franncaigh agus na Gaedheil caithream dochreidsinn sa Bhail’ Eachraic, Achadh an Iubhair air an lá sin annseo. Ba Briogáid na Gaedheal ann, agus bha siad cuid s mó na Sluagh Fhraing ann fosta. Ba na Gaedheil cuid an-mhor Sluagh Aimearaga le linn an chath seo, mar dh’iarr ead díoghaltas ar na Gall-Shagsannaich le dhéan ’s déanann na Gaill obair uabhasach abhaile sa seann Gaedhealtachd (Albainn, Éireann ’s Manainn).

Thánaig na Tírghráthóirí ’s na Franncaigh amuigh as Stát Nuadh Eachraic agus ba seachd míle (7,000) saighdear acu. Thánaig saighdearan eile as an deisceart agus as an iarthar chun go h-Achadh an Iubhair mar rith na Sasannaich ann san Earramh 1781 mar bh’ ead gan biadh ’s gunnaithe. Thánaig naoi míle cúig ciad (9,500) saighdear Franngach agus bh’ eadar fichead míle (20,000) go fichead a dó míle (22,000) mairnéalach ’s saighdear Cabhlach an Fhraing fosta.

Bha ceathair míle dhéag (14,000) go fichead míle (20,000) saighdear ag na Sasannaich san am sin fosta. Chuaidh ead go tráigh Achadh an Iubhair mar d’fhan ead le sluagh nuadh Ghallda’muigh as Baile Nuadh Eachraic, ach cha robh ead air an t-slighe, ‘gus ba na Gaill amháin ‘troideadh in éadan Sluagh Mór na h-Aimearaga, na Gaedheil agus na Fhraing.

Rinn na Tírghráthóirí h-ionnsaigh mór in éadan na Gaill eadar 14adh go 20adh Meán Fóghmhair, agus chuaidh na Gaill istigh Bail’ Eachraic as déidh sin. Thánaig Sluagh Mór ann ar 28adh Meán Fóghmhair agus thosaidh ead an léigear annsin. Chuir ead cuitheagan faoi tamall an cheanntar agus fhuair ead gunnaithe móra ‘gus chuir ead tein’ uabhasach an-mhor air na Gall-Shagsannaich gan bris ’s an sos eadar 28adh Meán Fóghmhair go 17adh Deireadh Fóghmhair. Rinn ead ionnsaigh-ruaigean an aghaidh na saighdearan dhearga fosta ‘gus fhuair uimhir an-mhor ead go bás mar sin. Le linn an am sin, thánaig na saighdearan dhearga faoi h-ionnsaigh fíochmhar le Cabhlach an Fhraing, mar bh’ ead a-muigh as an tráigh agus chuir ead teine mór orthu ’s ann fosta. Fhuair mílte ’s mílte na Gall-Shagsannaich bás le linn Léigear Bail’ Eachraic eadar Meán Fóghmhair go Deireadh Fóghmhair 1781.

Rinn na Gaill do ghéill an chath eadar 17adh go 19adh Deireadh Fóghmhair, agus cha thánaig ceannaire Gallda’muigh do ghéill do chlaidheamh aige chun na h-Aimearagaich. Chuir e dárna cheannaire chun sin, agus chuaidh an dárna cheannaire do thug an claidheamh go na Franncaigh, ach d’iompaigh e’mach as na Gall agus chuir e chun Seoirse Bhasantúin. D’iompaigh Bhasantúin amach as an Gall fosta ‘gus ghéill na Gall an claidheamh go dárna-cheannaire na h-Aimearagaich ann mar sin.

Bha Caithream Mór ag Bail’ Eachraic go h-ionntach deas mhath le na Gaedheil abhaile ‘gus trasna na dtonnta fosta. Bha sin go h-ionntach le gach aon daoine ‘troid in éadan Sasuinn agus in éadan gach aon ain-tighearna fosta gan amhras.



Dú-shlán agus Éirí Amach Micheál Ó Corcráin:

(11adh Deireadh Fómhair 1860):

Ar an 11adh Deireadh Fómhair sa bhliadhain 1860, thosaidh Micheál Ó Corcráin an éirghe amach beag in éadan na Sasanaigh agus na riaghaltas Stáit Aontaithe nuair dhúshlán é a dhéanamh in éadan iad nuair níor tháinig é ‘gus an reisimind aige – 69ú Reisimint Gaedhealach – ar paráid mhóir ann i mbaile Nua Eachraic.

Bh’ an paráid in onóir na prionnsa beag Sasuinn agus chuir riaghaltas Mheiriceá ‘n paráid mór ann mar tháinig prionnsa beag go Nua Eachraic do chúirt an bhaile mhóir. Fuair na reisimintí Nua Eachraic an t-orduighe do chur amach san pharáid mór mar an chúirt prionnsa Sasuinn, ach níor tháinig reisimintí Ghaedhealach amach le paráid sin. Dúirt Micheál Ó Corcráin:

“Ní bheadh muid ar paráid le h-aghaidh ciad mac bean-righean Sasuinn! Chuir iad sluaighte mhór na Gaedheal chun bás le linn sé ‘gus seachd céad bliadhna gan amhras! Ní bheadh muid ar paráid eile le h-aghaidh air mar ‘s fear ramhar mhaoil é ‘n mhac bean-righean Sasuinn agus is ead namhaid mhór na Gaedheal!”

I ndhiaidh a dúirt sé sin, fuair Micheál Ó Corcráin faoi gabháil le riaghaltas ‘s airm Stáit Aontaithe mar níor tháinig é ‘gus an reisimint aige ‘mach i bparáid mór ann. Fuair na Gaedheil an-fhearg mar sin agus bhí fearg an-mhor acu trasna Dùthaich nan Craobh nuair a fhoghluim iad faoi Micheál Ó Corcráin, agus bhí gaisgeach mór na Gaedheal é fhéin. Rinn riaghaltas Stáit Aontaithe pleananna mhór chun triail airm-chúirte le Micheál Ó Corcráin. Ach, thosaidh an Cogadh Mór na Mheiriceá san mí Aibreán sa bhliadhain 1861 nuair a fanacht é ar airm-chúirte, ‘gus chuir Abrám Linconn an stad chun sin mar d’iarraidh iad gach aon saighdear le ‘n cogadh ann anois. Bhuaidh na Gaedheil an caithream mhór le sin annseo, ‘gus thug sluagh mhór Gaedhealach an bhratach nuadh go Micheál Ó Corcráin mar sin freisin. Thug é sin – an bhratach – an t-ainm Bratach Prionnsa Sasuinn.



Ruaig ar Sean Dhún Éirigh:

(31adh Bealtaine 1866):

Tháinig sluagh beag na Gaedheal trasna Loch Éirigh amuigh as Cóigeamh Nuadh Eachraic san oidhche 31adh Bealtaine 1866. Bhí siad as Seachtú Reisimint Déag (17ú) na Ceann Túcaigh na h-Arm na Gaedheal. Chuaidh ead trasna na h-Abhainn Niagara ’s Loch Éirigh agus ghabháil ead an t-sean Dún Éirigh amuigh as na Gaill áitiúil ann. Char fhios acu – na Gaill – faoi sin le cúpla lá eile. Rinn 17ú Reisimint (Seachtú Reisimint Déag) sin, mar d’iarruidh Arm na Gaedheal do ghabháil an bhóthair faoi tamall an cheanntar sin le h-aghaidh an t-ionnradh mór go luath. Ghabháil ead an t-sean dún gan troid agus gan fhios an Gaill fosta. D’éirigh siad na bratach reisimint thuas ar barr an dún nuair a ghabháil ead sin. Tháinig siad amuigh as Cóigeamh Nuadh Eachraic (Stáit Aontaithe) go h-Ontario (Ceanada Shasuinn nó Dúthaich nan Craobh faoi riaghaltas Shasuinn).

Bha ruaig seo caithréim mhaith le na Gaedheal agus bha sin rúnda fosta.



Ciad Cath Dhún Éirigh:

(1adh Meitheamh 1866):

Tháinig Arm na Gaedheal trasna na h-Abhainn Niagara san oidhche 1adh Meitheamh 1866 agus ghabháil ead baile Dhún Éirigh ar tráigh Ontario ’nn. Bha 1,500 saighdear acu leo. Bhuaidh na Gaedheil an chath sin ann go gasta ‘gus ní bhfuair Gaedheal amhain bás le linn an chath fosta. Bhí sin an ciad cath istigh sa bhaile san Ontario ‘gus throid na Gaedheil in éadan na Gaill eadar measg na tighe ‘gus na siopaí ’nn. Bha na ‘troideadh an-fhíochmhar agus bhuaidh na Gaedheil an chath sin i ndhiaidh trí uair. Fhuair ciadta ’s ciadta Gall bás sa chath sin gan amhras.

As déidh sin, mháirseáil Arm na Gaedheal amuigh as baile Dún Éirigh i lár na h-oidhche ‘gus ghabháil ead gach aon bóthar, bóthar iarann, droichead agus tigh mór sa cheanntar Niagara. Rinn na Gaedheil sin gan cath, gan troid agus go h-an gasta mar bha fhios acu gach aon bóthar ’s ceanntar ’s gort trasna Ontario Deas mar phleanaigh ead an t-ionnradh seo ó 1862. Rinn ead campa míleata le taobh le Sruthán Dhubha ‘gus d’fhan siad ar na Gaill as déidh sin.



Cath Bealach Droma:

Cath Bealach Dhroim:

2adh Meitheamh 1866:

Throid agus bhuaidh na Gaedheil caithréim an-mhór in éadan Sasuinn ar an 2adh lá mí Mheitheamh sa bhliadhain 1866 ar an Bhealach Droma i n-Ontario i gCeanada. D’ionnraidh iad go n-Ontario do bhris agus do bhriseadh arm Sasuinn ar an 31adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1866 mar phleanaigh Comhdháil Phoblacht na h-Éireann (i Nua Eachraic) do throid agus do bhris an t-impireacht Sasuinn sa Mheiriceá Thuaidh mar d’iarraidh siad do chuidiú na Gaedheil abhaile in Éireann leis an t-éirí amach ann, ach níor éirigh na Gaedheil abhaile ‘mach mar ceannasaíocht an-lag ann. Throid Arm Phoblacht na h-Éireann ceathair (4) cath in éadan na Sasanaich sa trí lá eadar 1adh Meitheamh go 3adh Meitheamh agus bha na Gaedheil caithréim in éadan na Gaill san achan cath ann fosta.

I ndhiaidh chuala na Sasanaich an nuacht faoi Arm Phoblacht na h-Éireann nó Arm na Gaedheal i n-Ontario ‘gus nuair a’ chuala siad bhuaidh na Gaedheil trí chaithréim in éadan arm Sasuinn, bhí an eagla ollmhór orthu acu mar sin. Chuir siad arm mhór láidir le chéile do throid in éadan na Gaedheil aríst mar d’iarr siad do chur bás ar na Gaedheil mar na trí bhriseadh mhór sa laethanta roimh’ ann. Mháirseáil na cótaí dhearga le míle an-fada as campa Sasuinn cúpla lá roimhe ‘gus bhí uimhir níos mó acu fosta. Ach, bhí na Gaedheil eolas an-mhór aca mar throid siad sa Cogadh na Stáit i Mheiriceá eadar 1861 go 1865. Bha eadar 1,000 go 1,350 go b’fhéidir 1,500 Gaedheil ann agus bhí eadar 7,000 go 9,000 Gaill ar an bealach chucu ann. D’fhan na Gaedheil le na cótaí dhearga sa cheanntar Bealach Dhroim nó Bealach Droma. Bha siad láidir agus fuair siad arm an-mhaith leo fosta.

Thosaidh an chath leis an throid eadar 200 go 400 Gaedheal agus 850 Gall. Bha na dhá taobh ag scaoileadh in éadan acu ar a chéile le h-aghaidh uair amháin agus bhuaidh na Gaedheil an throid ann. Rith na cótaí dhearga chun arm mhór Sasuinn agus tháinig na Gaill eile sa chath i ndhiaidh sin. Chuaidh fórsa faoi 450 Gaedheal ar an ionnsaí arm mhór Sasuinn i ndhiaidh sin agus thosaidh cath fíochmhar fola san cheanntar ann. Bha na Gaedheil ag scaoileadh ar na Gaill agus thit scaifte mhór na Gaill bás ann roimh fuair siad do throid. Go tobann, thosaidh na Gaill ag máirseáil chun na Gaedheil agus throid na Gaedheil ar aghaidh sin agus bha ‘gus chuir siad ag scaoileadh an-mhór uafasach ar na Gaill mar sin. Thit na Gaill chun bás ar an talamh le linn san am sin agus go tobann aríst, chuir ceannaire Gall amháin an t-ord le tiocfaidh na Gaill le chéile sa chearnóg do bhris marshlua. Ach, ní raibh na Gaedheil marshlua mhór leo ‘gus thosaidh na Gaedheil ag scaoileadh ró, ró-láidir in éadan na Gaill ar ais arís agus bhí na cótaí dhearga bhriste tar éis dhá uair nan cath. Thug ceannaire na Gaill an t-ord d’éalaigh amach as na Gaedheil agus bhuaidh na Gaedheal caithréim dochreidte san am mar sin. Bha Cath Bealach Droma i 1866 agus bhí sin caithréim an-mhór na Gaedheil ó Cath Chaisleán Bharraigh i 1798. Fuair 3,200 gu 6,000 Gall bás agus gortaithe sa chath agus fuair 6 go 15 Gaedheal bás agus gortaithe sa chath fosta. Bhí na Gaedheal faoi cheannas Seán Ó Néill sa chath agus ar rith an fheachtas ann fosta.



Cath Dhroim Aol-chloch:

Cath Droim na h-Aol Chloch:

2adh Meitheamh 1866:

I ndhiaidh an caithréim mhór na Gaedheil ar Cath Bealach Dhroim (Ridgeway) i n-Ontario, chuaidh agus mháirseáil Arm na n-Gaedheal do throid in éadan fórsa nua na n-Gaill mar fuair siad nuacht tiocfaidh na Gaill le chéile aríst san cheanntar Droim Aol Chloch agus tá sin ocht ‘s a fichead (28) míle as Bealach Dhroim. Tháinig na Gaedheil ar na Gaill leis ionntas uafasach le na Gaill. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí gan mhoill.

D’ionnsaigh na Gaedheil in éadan ar na Gaill leis fíochmhar mór agus bhuaidh iad an chath leis luas fola. Bhriseadh siad na Gaill sa fiche bomaite ‘gus chuaidh na Gaedheil istigh lár na sluagh Gall ar rith an t-ionnsaí fosta. Fuair 850 Gall bás sa chath agus ní bhfuair Gaedheal amháin bás fosta. I ndhiaidh caithréim eile mháirseáil Arm na n-Gaedheal ar ais aríst chun Bealach Dhroim agus Dún Érié fosta.



Dárna Cath Dhún Éirigh:

(2adh Meitheamh 1866):

Nuair a d’fhill Arm na Gaedheal go bhaile Dún Éirigh i ndhiaidh Cath Bealach Droma ’s Cath Droim Aol-chloich, chuaidh seachd ciad (700) Gaedheal chun go ceathrú cath acu sa dhá lá. Bhuaidh na Gaedheil gach aon cath ó thuirlingt ead go h-Ontario gan amhras ar cúpla lá roimhe, ‘gus d’fhan sluagh Gallda ’stigh sa bhaile ’nn mar phleanaigh ead do chur gach aon Gaedheal go bás gan mhoill.

Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh sa chath gan mhoill nuair a d’fhoghluim iad faoi na sluagh Gall istigh sa bhaile. Rinn ead ionnsaigh an-láidir in éadan na Gaill ann, agus bha ‘troideadh an-fola ’s an-fhíochmhar gan amhras. Throid na Gaedheil as tigh go tigh, sráid go sráid ’s seomra go seomra sa bhaile Dún Éirigh. Bhuaidh na Gaedheil an chath annseo ’s déidh trí uair fosta ‘gus fhuair cúig Gaedheal bás agus fhuair trí sgór ’s a dó (72) Gall bás fosta. Fhuair ciadta ’s ciadta Gall eile ghort gan amhras agus fhuair ead bás cuid ’s mó ’s déidh an chath.

Ghéill ceannairí Gallda chun na Gaedheal i ndhiaidh trí uair agus thug na Gaedheil cuidiú chucu – na Gaill gort – mar sin. Chuaidh ’s d’fhill Arm na Gaedheal go Cóigeamh Nuadh Eachraic ar ais aríst ar 3adh nó 4adh Meitheamh 1866 mar chuir na cabhlach Stáit Aontaithe stad chun na Gaedheil nuadh ‘taisteal trasna Loch Éirigh agus Abhainn Niagara. Bha na Gaedheil gan biadh agus rudaí míleata fosta. Ach bhuaidh ead gach aon cath ann sa cheanntar Niagara, Ontario le linn an ionnradh mór ann.