Na Fuadaichean



Díbeartha an Seanaid:

(Sa bhliadhain 1836)

Sa bhliadhain 1836, fuair cúig clann déag (15) ordaithe do fhág amuigh as do bhailí orthu acu. Ach níor fhág iad amach mar bhí siad an-bhoicht agus thug iad airgead chun na tiarna talún áitiúil freisin. Ach tháinig saighdearan dhearg orthu cúpla seachtain tar éis sin agus dhíbir ead na daoine bhochta ‘muigh as do bhailí leis cruadhalacht an-mhor. Bhí sin naoi (9) bliana roimhe Ár Mór. ‘S ceanntar Seanaid sa Dheas Mhumhain.



Díbeartha Droim Tarsna Ua Bhriain:

(25adh Márta 1841):

Tháinig sluagh saighdearan dhearg ‘s saighdearan dhubh go Droim Tarsna Ua Bhriain ar an 25adh lá mí Mhárta sa 1841, agus chuir ead dá scór is a cúig déag (55) clainn amuigh as do bhailí acu san lae sin freisin. Rinn ead sin leis cruadhlachd an-mhor ar na daoine bhochta ‘nn. Fuair cúig (5) páiste óga bás san oidhche tar éis an dhíbreatha mar bhí sé fuar agus bhí ead gan biadh agus eadaí láidir acu. Bhí sin annseo ceathair (4) bliadhain roimh’ Ár Mór.Tá ceanntar Droim Tarsna Ua Bhriain sa Dheas Mhumhain.



Díbeartha Chill Churnáin:

(Sa bhliadhain 1842):

Fuair scór ‘s a seachd (27) clann dhíbir amuigh as do bhailí acu sa bhliadhain 1842. Rinn saighdearan dhearg ‘s saighdearan dhubh sin tar éis fhuair ead orduithe acu do chuir na daoine bhochta ‘muigh as baile fhearainn seo. Rinn na saighdearan sin faoi orduithe na tiarna talún áitiúil gan amhras. Rinn ead sin – na dhíbeartha – leis cruadhlacht an-mhor freisin. Bhí sé sin trí (3) bliadhain roimh’ Ár Mór. Tá baile fearainn Cill Churnáin sa Dheas Mhumhain.



Díbirt Bhaile an Leasa:

(13adh Márta 1846):

Tháinig saighdeara dhearga na 49ú réisimint na h-arm Shasuinn le taobh leis na saighdeara dhubha go Baile an Leasa i gCill Liatháin, Baile na Cille sa Chonnacht an Oir ar an 13adh Márta 1846, agus chuir ead na muinntear Gaedhealach áitiúil a-muigh as do bhailidh leis cruadhlachd an-mhor ann. Bhriste na Gaill gach aon tigh ‘s feirm air na daoine bhochda leis uafasach an-mhor fosta gan amhras. Chuir na Gaedheil comhaireachd dochreidte le h-uaireanta fada, ‘ch fhuair ead – na Gaedheil – bhristeadh ‘s bhriseadh i ndhiaidh sin.

Rinn na saighdeara Shasuinn an dhíbirt sin mar dh’iarruidh na tighearna talamh áite 7,000 acra le nam bó ‘mháin gan na Gaedheal. Ás déidh an dhíbirt, d’fhill na Gaill go Baile an Leasa air ais aríst ar an 14adh Márta 1846 agus dh’ionnsaigh ead ar na daoine bhochda leis cruadhlachd an-mhor air ais aríst mar dh’iarruidh ead na Gaedheil a-muigh as an cheanntar sin go bráth air fad. Fhuair 447 daoine san 76 clainn cuir a-muigh as do bhailí le linn an dhíbirt mór annseo.



Díbeartha Bhaile an Fhainínigh:

Díbeartha Chaisleán Riobaird:

Díbeartha na Cnocáin:

(23adh go 30adh Meán Fómhair 1846):

Tháinig saighdearan dhearg na 59ú réisimint na h-arm Shasuinn go na trí (3) baile i n-Deas Mhumhain agus i Lár Mhumhain agus chuir ead na daoine Gaedheal bochta ‘muigh as do’n bhailí acu leis cruadhlachd an-mhor. Ach throid na daoine ar ais in éadan na saighdearan dhearg leis crógacht an-mhor acu. Agus bha sin le linn Ár Mór fosta.

Fhuair eadar 411 go 7,741 daoine ‘muigh as do’n bhailí le linn na díbeartha ‘nn. Chan eil / ní bhfuil fíor taifid stairúil aguinne inniu faoi sin. Fhuair trí bhaile na Gaedheal go bás le linn seachain a h-amháin mar tighearna talamh óga. Chuaidh na daoine bochta go bás agus go trasna na dtonnta tar éis sin. Bha ‘tighearna Clár’ an t-ainm a bhí air san am sin, agus bhí sé ar do laethanta saoire go Róimh le linn díbeartha fosta. Thosaidh cogaidh na talún amuigh annseo mar na díbeartha na Meán Fómhair 1846.



Díbeartha Áit Tigh Flainn:

(Feabhra 1847):

Díbeartha Ráth Caola:

(Márta 1847):

Tháinig saighdearan dhearg na 55ú réisimint agus 8ú réisimint na húsara na h-arm Sasuinn go dhá ceanntar i Lár Mhumhain agus chuir ead gach aon cloinn ‘s daoine ‘muigh as do’n bhaile acu, ‘gus rinn ead sin leis cruadhlachd an-mhor agus fíochmhar fola freisin. Ach d’éirigh na daoine aitiúil suas amach in éadan na saighdearan Gallda le crógacht an-mhor acu fhéin gan amhras.

I ndhiaidh na díbeartha Ráth Caola, chuaidh saighdearan dhearg faoi tamall an cheanntar le linn an oidhche ‘s déidh sin agus chuir ead gach aon tigh chun go teine leis cruadhlachd mór agus rinn siad sin mar d’iarruidh ead do chur stad na muinntear ‘filleadh abhaile sa rúnda air ais aríst.



Díbeartha Droichead Uí Dhálaigh:

Díbeartha Tonnach:

(Fómhair 1848):

Tháinig saighdearan dhearg ‘s saighdearan dhubh go dhá (2) ceanntar ann i mBréifne Thoir agus chuir ead gach aon clainn ‘s gach aon daoine ‘muigh as do bhailí leis cruadhlachd an-mhor. Fhuair eadar 700 go 800 daoine cuir amuigh as do’n bhailí acu ar Droichead Uí Dhálaigh, agus fhuair 700 daoin’ eile ‘muigh as do’n bhailí acu i dTonnach fosta.

Rinn na saighdearan Gallda sin sa Fhómhair na mbliadhna mar bha eagal an-mhor acu faoi na comhaireachd na Gaedheil áitiúil. ‘S dhá cheanntar ar taobh le tráigh Loch Síleann i lár na h-Éireann. Bhí sin ró-dheacair le na dhaoine do chur troid comhaireachd in éadan na h-ionnsaigh tighearna talún ‘s na saighdearan gallda fosta. Agus ‘s mór an truagh sin! Sgríobh sagart óg an t-amhrán Tráigh Loch Síleann nó Díbir Loch Síleann i gCuimhneachán na daoine ‘s mairtírigh bhochd ann le linn Ár Mór.



Díbeartha na Sgairbh:
Díbeartha na h-Ath Leathan:
Díbeartha Ghleann Ómra:
Díbeartha Chill Bhail’ Eoghain:
Díbeartha Chill Ard:
Díbeartha Mhaigh Fhearta:
Díbeartha Chill Mhuire:
Díbeartha Chlá h-Innse:
Díbeartha Sean Dhroim:
Díbeartha Lios Ceannúir:

(2adh go 13adh Meán Fómhair 1848):

Tháinig saighdearan dhearga leis na tighearnaí talún go ceanntair annseo ‘gus chuir ead faoi míle (1,000) dhaoin’ as ann nó faoi sin gan amhras. Bhí sin eadar 2adh go 13adh Meán Fómhair 1848 i n-Deas Mumhain agus an Tuadh Mhumhain freisin. Fhuair trí ‘s a fhichead (23) clann dhíbir a-muigh as do bhailí sa Sgairbh. Fhuair trí clann dhéag (13) dhíbir i gCill Bhail’ Eoghain agus fuair seachd (7) clann eile dhíbir i gCill Ard. Chuir na Gaill dá sgór ‘s a naoi dhéag (39) clann a-muigh as do bhailí acu ar Maigh Fhearta ‘s fhuair seachd clann dhéag (17) a-muigh dhíbir i gCill Mhuire. Chuir na Gaill ocht clann dhéag (18) a-muigh as Clá h-Innse le taobh leis ocht ‘s a fhichead (28) clann amach as Sean Dhroim. Bha sin ró-chruadh agus ró-uafasach le na daoine ‘nnseo.



Díbeartha Chill Mocheallóg:
Díbeartha Bhaile Thancaird:
Díbeartha Gort Bhriain:
Díbeartha ‘n Grianán:
Díbeartha Bhail’ an Stónaigh:
Dárna Dhíbeartha Chill Bhail’ Eoghain:
Díbeartha Ráth Eanaigh:
Díbeartha Ráth Chana:

(14adh Deireadh Fómhair go 15adh Samhainn 1848):

Fuair trí clann dhéag (13) dhíbir a-muigh as do bhailí acu sa Chill Mocheallóg in aice leis gach aon clann i mBaile Thancaird. Sa mí Shamhainn, fhuair gach aon clann dhíbir a-muigh as Ráth Eanaigh, Ráth Chana, Bail’ an Stónaigh agus as Cill Bhail’ Eoghain freisin. Fuair cuid ‘s mó ead bás le linn na díbeartha. Agus fhuair siad dhíbir agus bás le lámha Sasuinn san am sin.



Díbeartha Bhaile Sheoinicín:
Díbeartha Bhail’ an Lia:
Díbeartha Tulach Bhraice:
Díbeartha Seanghualainn:
Díbeartha Bhail’ Uí Éidhin:
Díbeartha Crián:

(16adh Samhain go 2adh Nodlaig 1848):

Fuair ciadta ‘s ciadta clann dhíbir amuigh as do bhailí leo le linn an seachtaine sin. Fuair cuid ‘s mó bás acu ‘gus d’éalaigh sluagh eile trasna na dtonnta go Dúthaich nan Craobh.



Dárna Díbeartha Tulach Bhraice:

(17adh go 21adh Feabhra 1849):

Fhuair seachd clann dhéag (17) dhíbir a-muigh as do bhailí acu ar Tulach Bhraice sa Thuadh Mhumhain i mí Fheabhra. Tháinig saighdearan dhearga ‘s saighdearan dhubha ‘nn agus chuir ead an daoine bhochd áitiúil amuigh as do bhaile leis cruadhlachd an-mhor. Bha trí sgór ‘s a dó dhéag míle (72,000) clann dhíbir amuigh as do bhailí dhúthchais le linn an bhliadhain 1849. Rinn sé sin le lámha Sasuinn amháin.



Díbeartha ‘n Dromainn:

(7adh go 10adh Márta 1849):

Fhuair eadar cúig clann dhéag (15) go dhá sgór clann (40) dhíbir a-muigh as don bhailí san Dromainn i n-Deas Mumhain i mí Mhárta 1849. Dhéan sin le lámha Gaill agus bha sin ró-uafasach le na daoine bhochd áite go h-áirithe.



Díbeartha Calbhach:
Díbeartha Bhaile Riobaird:
Díbeartha Chill Míde:
Díbeartha Bhaile Bheag:
Díbeartha h-Innse Uí Ruairc:
Díbeartha n-Eas Géitine:
Díbeartha Leamh-choill:
Díbeartha Bhail’ Éignigh:

(11adh Meán Fómhair go 24adh Deireadh Fómhair 1849):

Tháinig sluaighte míleata mór na Sasuinn chun i gcoinne na muinntir annseo leis obair uafasach ró-mhór ar na daoine. Fhuair ochd clann dheág (18) dhíbir amuigh as do bhailí acu i gCalbhach ar an 11adh Meán Fómhair, agus fhuair ochd clann eile dhíbir amuigh as do bhailí leo tar éis sin i mBaile Riobaird. Chuir na daoine comhaireachd an-fhíochmhar in éadan na saighdearan dhearga ‘s na saighdearan dhubha ‘s na tighearnaí talún le linn an dhíbeartha ‘nnseo. Fhuair cuid ‘s mó na daoine bhochd bás le linn an obair diabhal na Gaill annseo, ‘gus ‘s mór an truagh sin. ‘S ceanntair seo i dTuadh Mhumhain.



Díbeartha Tromráth Thiar:

(Samhain 1849):

Fhuair dhá sgór ‘s a cúig (45) clann dhíbir a-muigh as do thalamh ‘s do bhailí acu leis cruadhlachd an-mhor. ‘S le taobh ar an tráigh Thuadh Mhumhain an cheanntar sin annseo ‘gus tháinig sluagh Gallda mór ann agus chuir na daoine comhaireachd dochreidte ‘n éadan iad. Throid siad le chéile le linn mí Shamhain, ach fhuair siad bhristeadh ‘s bás mar neart an-mhor na Gaill. Bhí ‘n dhíbeartha seo sa Gheimhreadh 1849 agus bhí sin ró-uafasach le na daoine bhochd.



Díbeartha Dhoire Bheithe:

(8adh go 10adh Aibreán 1861):

Fuair dhá scór ‘s a seachd clann (47) le faoi dhá céad ‘s dá scor sa deich daoine (250) dhíbir amuigh as do tighe leo ‘nn shuas air Sléibhe Dhoire Bheithe san Aibreán 1861. Tháinig na saighdearan dhubha ‘n aice leis dá céad saighdear dhearg (200) go Doire Bheithe do chur na daoine bhochda ‘muigh as do bhailí toigh leo san am sin.

Mháirseáil na Gaill amuigh as Leitir Ceanainn ar an 3adh Aibreán 1861 agus rinn siad turas an-fhada trasna na ceanntar mar bh’ eagal acu faoi nuacht ‘taisteal chun na daoine bochd. Bh’ eagal an-mhor nan éirí amach nuadh ann in éadan na tighearnaí talún sa cheanntar, mar bha Cogadh na Caoraich (1856 go 1860) an-mhor i dTír Chonaill go h-áirithe. Shroich na Gaill go Loch Beara le 8adh Aibreán, agus thosaidh ead an dhíbeartha cruadh ann gan mhoill.

Rinn na Gaedheil áitiúil troid comhaireachd dochreidte mór in éadan na Gaill le linn na dhíbeartha ‘nn. Bhí cath cruadh ar gach aon toigh na Gaedheal! Agus chuir na Gaedheil sin mar char iarraidh do dhíbir a-muigh as do bhailí acu. Chuir na Gaill gach aon toigh chun go teine sa Bhaile an Chaisil, Allt na dTadhg, na Beanna Gorm, Droim na Luifearnaigh (Droim na Luifearnaí), Ard an Toir, Baile an Choinicéir, An Cloigeann Thuaidh, Machaire na Seangán, Baile Mhic Cuinn, An Cloigeann Theas, Baile Mhic Suibhne, Sruthán Garbh, Cró an Locháin agus Cnoc Chró an Locháin. Agus rinn na Gaill sin leis cruadhlachd an-mhor.

Bha na dhíbeartha le linn dá lá eadar 8adh go 10adh Aibreán mar chuir na Gaedheal comhaireachd dochreidte ‘n éadan na Gaill. Sgrios na Gaill gach aon toigh Gaedhealach ann, agus chuir ead gach aon clann a-muigh as do bhailí mar dh’iarruidh Seoc Dubh an talaimh le fiadh agus ainmhithe fiáin’ eile le ‘sealgaireachd. Fhuair dá scór ‘s a deich faoin gcéad (50%) na Gaedheal áitiúil bás le linn na díbeartha gan amhras mar chuir ead comhaireachd an-mhor in éadan na díbeartha ‘gus chuir na Gaill ead go bás mar sin. Fhuair Caitlicigh ‘s Protastúnaigh dhíbir a-muigh as do tighe san am sin agus bha siad Gaedheal le chéile sa Dhoire Bheithe.

Thosaidh Gaedheil bhochd eile ‘n shiubhail bás go Toigh Bhochd i Leitir Ceanainn i ndhiaidh na díbeartha. Shroich cuid ‘s mó siad ann agus chuaidh sluagh eile go ceanntar eile i dTír Chonaill sa rúnda ‘muigh as na Gaill. Chuir na Gaill na daoine sa Toigh Bhochd Leitir Ceanainn go Doire a’ Cholmcille, ‘gus chuaidh siad ar aghaidh go h-Astráil, Nuadh Shéalainn, Sasuinn agus Aimearaga ‘s déidh sin. ‘S na clainn dhíbir beo indiu ‘stigh sa tíortha ‘nn. Rinn ead turas abhaile go Tír Chonaill gach aon bliadhain ó 1985 fosta. Tá fhios acu na fíor sgéal faoi na Díbeartha Dhoire Bheithe sa 1861.