Na Ceathair Ministearan
Gilbeart Mac a’ Cléirich
Donnchadh Buidheach no Donnchadh Mac Gille-Bhuidhe
Gilleabuig Buidheach no Gilleabuig Mac Gille-Bhuidhe
Dòmhnull a’ Chnoc Camshron
Bha nam fhir so daoine mhath agus choinnich ead muinntear Gàidhealach ri chéile ‘n aghaidh nan Gaill agus an aghaidh cànan Beurla ‘s na daoine Gallda cuideachd. Bh’ ead ‘g obair eadar 1750an gu 1758 agus cha robh ead ministearan oifigiúil. Dhéan ead an obair so mar cha robh ministearan Gàidhealach leotha le bliadhnichean fada ‘nn sa Ghleann Gàidheal.
Iain Mac an t-Saoir
(1750 gu 1852)
Rugamh e san Árra-Gháidheal sa 1750, agus tógamh e eadar Árra Gháidheal agus Lios Mhóir. Fhuair leth-ainm Searmonaiche Mhic a’ t-Saoir aige mar bha creideamh mór leis o nuair a bh’ òige aige ‘gus bha sin as 1755 air aghaidh. Fhuair e obair aige sa Ghlasachamh ‘g obair air brògan, och char mhath leis sin. Dh’fhàg e sin agus chuaidh e do’n obair sa Pheàrt. Bha buaichill’ e fhé ‘nn. Fhuair e phostamh sa 1789, agus chuaidh ead gu Caraliana Tuath sa 1791 gun mhall.
Dh’obair e chun am ministearachd eadar 1802 gu 1809, agus thosaidh e ‘n obair nuair a bh’ e 59 bliadhain dh’aois. Bhunaidh e ceathair eaglais nuadh cuideachd agus bha e charaid mór le Cailean Mac Loingsich. Ach bh’ Iain Mac an t-Saoir an aghaidh an deoch. Fhuair e ‘n ainm Athair Mhic a’ t-Saoir agus rinn e turas fada thairis Caraliana Deas agus an Iar-dheas Aimearaga sa 1838 nuair a bha 88 bliadhain dh’aois aige. Shiubhail e bàs sa 1852.
Cailean Mac Loingsich
(Gun fhios gu 1817)
Rugamh e air Aràinn, agus bha ministear e san Eaglais Cléirich in Éireann eadar 1779 gu 1790. Chuaidh e thairis nam fharraige gu Gleann Gàidheal, Caraliana Tuath sa 1790. Fhuair e obair san Eaglais Abhainn Dhubh ann eadar 1790 gu 1792. Fhuair deacaidhean an-mhor air aige nuair a cheannaich e dhà gamh le h-aghaidh obair leis. Bha fearg air cuairt nan Eaglais mar cheannaich e ead air Di-Sathairn agus thanaig ead gu dachaigh aige sa Di-Domhnaich. Ach chuir e sabaid mór an aghaidh sin nuair a dhubhairt e: “Rinn mi sin mar cha robh biadh ann leotha san àm sin.” Bhuaidh e ‘n triail sin. Tha sgéaltan an-mhor mu Cailean Mac Loingsich, agus bha craic an-mhor aige cuideachd gun teagamh.
Fhuair Cailean bàs sa 1817, agus chuir am ministear Gàidhealach an corp aige fo talamh Roilig Baile Stiùbhart.
Aonghus Mac Dhiarmaid
(1757 gu 1827)
Rugamh ‘s tógamh e air Ìle no Eilean Chaluim Cille. Chuaidh e gu Gleann Gàidheal sa bhliadhain 1793. Nuair a fhuair e ‘nnso thosaidh e ‘g obair am ministear Gàidheal in aice le muinntear Gàidhealach ann. Bha e charaid mór leis Cailean Mac Loingsich, agus thosaidh ead Eaglais nuadh Gàidhealach ri chéile sa 1803. Bha na tuismitheoirean nan Aonghus as Aráinn o dhùthchais. Chuir Aonghus ‘s Cailean sabaid an-mhor ‘s an-fíochmhar an aghaidh na Dùsgadhran ann eadar 1801 go 1803. Chuir na Dùsgadhran e – Aonghus – a-muigh as an Eaglais sa 1803, agus chuaidh e ri cheile le Cailean Mac Liongsich as dheidh sin ann. Fhuair e bàs air 1mh Giblean 1827.
Dubhghall Mac Creamhainn
(1752 gu 1821)
Rugamh e air Eilean Aráinn air 15mh Céitean 1752. Bh’ e leis na saighdearan dhearga ri linn Cogamh Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783), ach eadar 1781 gu 1783 gu h-áiridh. Bha ministear mhath Gàidhealach e fhé. As dheidh an cogamh so, chaidh sluagh fir Gàidheal chun gu Dubhghall mar dh’iarr ead ministearan leis Gáilic aca. Dh’fhan e ‘nn sa Gleann Gàidheal, Caraliana Tuath eadar 1783 gu 1790. Dh’iarr e do fhaigh postamh ri cheile leis Seonaid Ní Dhoibín, ach char robh i ‘nn an trom-ghaol leis Dubhghall. Dh’fhàg e ‘muigh as Gleann Gàidheal mar sin agus dh’fhill e chun dachaigh gu h-Aráinn annsin sa 1790.
Tha seannchas beò sa Caraliana Tuath a’ shiubhail e bàs le làmh fhé ‘gus le croidhe bristeamh nuair a dh’fhoghluim e mu’n am bainis na Seonaid Ní Dhoibín gu fear eile sa 1795. Ach cha rabh sin ceart! Shiubhail e bàs air am fharraige air 22mh Màrt 1821 nuair a rinn e turas eadar Aráinn gu Grianag. Sgríobh e searmoin an-mhath as Gáilic Aráinn ann sa Caraliana Tuath. Sgríobh e:
Searmoin Chuaidh a liobhairt aig an Mòin Raft ‘s
Searmoin a Chuaidh a liobhairt aig an Mòin Raft air a Fhicheada latha do cheud mhios do’n Fhoghmhar 1790.
Leacht na h-Éireannaigh Aontaithe i Maigh Chromtha san Iarthar Chorcaigh, Deas Mhumhain.
I gCuimhneachán na h-Éireannaigh Aontaithe áitiúil 1798 go 1803. Fuair siad gabhail le fórsaí Sasuinn.
Fuair siad bás le lámha Gall:
Oile Ó Ríordáin nó Oile Ó Rioghbhardáin
Cormac Mac Cárthaigh
Eoghan Mac Cárthaigh
Ceallachán Mac Cárthaigh
Tadhg Mac Cárthaigh
Séan Ó Dubhagáin
Liam Ó Dubhagáin
Eoghan Ó Scannláin
Tadhg Ó Buachalla
Domhnall Ó Braoin
Tadhg Ó Buachalla
Domhnall Ó Rinn
Fuair siad dhíbir amuigh as an tíre:
Séamus Ó Luanaigh
Conchobhar Ó Luanaigh
Séan Ó Luanaigh
Domhnall Ó Luanaigh
Pádraig Ó Luanaigh
Géaróid de Búrca
Domhnall Ó Donnchadha
Maitiú Ó Donnchadha
Séan Ó Donnchadha
Donnchadha Ó Donnchadha
Donnchadha Óg Ó Donnchadha
Conchobhar Ó Donnchadha
Conchobhar Óg Ó Donnchadha
De Faoite Ó Rathghaille
Murchadh Ó Rathghaille
Cathal Ó Conchubhair
Fuair siad caillte do stair mar ní fhios againn an sgéal leo:
Donnchadha Ó Laoghaire
Séan Ó Cruadhlaoich
Donnchadha Ó Murchadha
Séan Ó h-Arragáin
Domhnall Ó Mathghamhna
Donnchadha Ó h-Iarfhlatha nó Ó h-Uirthile
Liam Ó Rinn
Séan Ó Rinn
Liam Óg Ó Rinn
Domhnall Ó Laoghaire
Noraidh Ó Coileáin
Conchobhar Ó Donnchadha
Donnchadha Éamonn Mac Oitir
Liam Ó Críodáin
Séan Ó Críodáin
Ar dheis Dé go raibh a n-anamacha.
Ailean Mac Corcadail
(1798 gu Gun fhios)
Rugamh agus tógamh e san Árra-Gháidheal sa Màrt 1798. Bha e ‘staigh san Eaglais Cléirich o dhùthchais, ach nuair a chuaidh e gu Caraliana Tuath nuair a bha e nas òige, dh’fhàg e ‘muigh as eaglais sin agus chuaidh e chun gu h-Eaglais nam Meathodach san Gleann Gàidheal, agus bha ceannard an-mhor agus an-mhath e hé ‘nn cuideachd! Bh’ e làidir an aghaidh tràilleachd agus dh’obair e do fhaigh na saor tràillean chun gu saorsa chun gu tuath.
Dòmhnull Mac Gille-Bhàin
(1784 gu 1824)
Rugamh ‘s tógamh Dòmhnull Mac Gille-Bhàin sa Comhghall, Árra-Gháidheal sa 1784 no mu sin. Fhuair e rug shuas san Ath-bheochan mór na 1800, agus fhuair e fo làmha-uisge nam Baisdidh ann. Chuaidh e chun gu Dòmhnull Mac Artúir – ceannard mór nam Baisdidh sa Ghàidhealtachd. Bha Gàidheal as Árra-Gháidheal bha Dòmhnull Mac Artúir, agus chuaidh e mu’n Árra Gháidheal, Arainn agus Eilean Boideach.
Chuaidh Dòmhnull Mac Gille-Bhàin gu Caraliana Tuath sa 1807. Chuir e facal Dhia Mhór mu muinntear na Gàidheal ann agus sa Caraliana Deas gun sos. Cheannaich e dhà mìle acra (2,000) nan talamh le taobh Abhainn Adhmad agus sa Baile na h-Abhainn. Tha clann Dòmhnull Mac Gille-Bhàin air an talamh so ‘n-diugh. Bha e láidir an aghaidh tràilleachd cuideachd. Sa 1813, bhunaidh e h-Eaglaisean nuadh sa cheanntair Gàidhealach sa Caraliana Deas ‘s Caraliana Tuath, agus bh’ Eaglaisean Baisdidh ead fhé.
Choinnich e leis Eoin Mac a’ Ròthaich am bliadhain 1813 cuideachd agus bha cairdean an-mhór ead fhé le chéile. Fhuair Dòmhnull bàs air 24mh Dàmhair 1824. Chuaidh Eoin Mac a’ Ròthaich air aghaidh leis an obair Baisdidh as dheidh sin.
Donnchadh Mac an t-Saoir
Bha ministear Gàidhealach an-mhath e fhé. Agus bha Fíor Gàidheal e fhé cuideachd. Dh’obair e le h-Eaglais eadar 1828 gu 1831. Thánaig tinneas stùrdaidh aige air ‘s shiubhail e bàs sa 1832. Bha sin sa Ghleann Gàidheal, Caraliana Tuath air Dùthaich nan Craobh.
Cailean Mac Ìomhair
(1784 gu 1850)
Bha Fíor Gáidheal ‘s ministear Dhia Mhór mhath e fhé a Cailean. Rugamh agus tógamh e air Eilean Leòdhais sa Màrt 1784. Bha e ‘g beò sa Steornabhaigh gu bha naoidh bliadhain dheug dh’aois aige. Thánaig e gu h-Aimearaga sa 1803, agus chaidh e gu Gleann Gàidheal sa 1809. Thánaig agus chaidh e gu ‘n sábáilte nan Eaglais sa Bharbacú sa 1839 nuair a rinn nan Éildearan pleannan do dhùn shìos an eaglais so mar cha robh luchd mór ann. Ach thánaig Cailean Mac Ìomhair chun an sábháilt’ agus dhubhairt e sábhalaidh e ‘n eaglais so gun airgiod, agus dh’iompaigh e rudan gu caithream ann eadar 1839 gu 1849! Dh’fhàs nan uimhearan shuas an-mhor mar an obair Cailean gun teagamh.
Sa bhliadhain 1843, dh’fhàg ceathar ciad (400) ministear a-muigh as Eaglais Cléirich na h-Albainn mar bh’ ead – an Eaglais mór – air taobh Sasuinn ‘s air taobh na tighearnan talamh cuideachd. Dh’fhan Cailean an-chairdiúil leis an t-Saor Eaglais nuadh, ach dh’fhan e leis am prìomh Eaglais Cléirich gun teagamh. Bha fhios aige bha ceart agu do shabaid an aghaidh na tighearnan talamh, agus thug e cuidich ‘s airgiod chugu le sin cuideachd. Thánaig sluagh Saor Eaglais gu h-Aimearaga sa 1843 mar bh’ ead ‘lorgaigh le h-aghaidh airigiod do shabaid nan Gaill, agus do bhunaidh eaglaisean nuadh san Albainn gun mhall. Fhuair ead mu naoidh mìle dollaer agu ‘s muinntear Gàidhealach thairis nan Stàidean Deas na h-Aimearaga. Agus fhuair ead airigiod an-mhor orra sa Cluain Fáil ‘s Caraliana Tuath gu h-áiridh. Rinn Fredric Dubhghlais – sean tràill – cuairt gu Dùn Éideann do chur stad an airigiod as na Stàidean Deas, ach dh’fhan sin a-staigh san Saor Eaglais agus sin e! Thánaig tinneas mór air Cailean sa 1849 agus chuir e stad chun obair annsein. Shiubhail e gu Tighearna Mór sa Faoilteach 1850.
Iain mac Phàdruig
(1800 gu 1878)
Rugamh agus tógamh Iain mac Phàdruig air Eilean Tiriodh sa 1800 no mu sin. Chuaidh e gu sgoil sa Ghlasachamh ‘s Dùn Éideann. Dh’obair Iain mac Phàdruig san Eaglais Saoranaich (Eaglais Nuadh-Eisimeileach) air Tiriodh eadar na Gàidheil ann eadar 1820 gu 1838. Fhuair e phostamh sa 1822, agus bha naoidh pàiste ‘ca. Dh’fhàg ead a-muigh as an Seann Ghàidhealtachd gu Cunndaidh Pioctu, Albainn Nuadh sa 1838. Chuaidh ead gu Tír na Coilltean sa 1854 mar bha na dhà mhac aige ‘staigh Colaisde nan Eaglaise ‘nn. Bha ead ‘g staidear chun urramaich (urramachd) nan Eaglais. Chuaidh Seumas mac Iain mhic Phàdruig gu Gleann Gàidheal sa 1857 do’n obair san Eaglais ann. Chunnaig e dh’iarr nam muinntearan urramach nuadh leis Gàilig aige gun mhall, agus dhubhairt e sin chun don athair. Thánaig Clann Phàdruig ann mar sin sa 1857. Fhuair Iain mac Iain mhic Phàdruig obair sa dhà no trì paroisde sa Ghleann Gàidheal eadar 1857 gu 1864.
Bha fearg an-mhor air Iain mac Phàdruig nuair a chuaidh muinntear an aghaidh an mhac mhath aige – Seumas mac Iain mhic Phàdruig. Bha Seumas an aghaidh tràilleachd, agus rinn ‘s sgairt e ‘mach an aghaidh sin gach aon Di-Domhnaich agus air gach aon àm eile aige. Thug e cuidich chun na tràillean nuair a rinn ead do’n éalaich a-muigh chun gu saorsa sa tuath. Dh’fhàg Iain mac Phàdruig a-muigh as an Eaglais Gàidhealach ann sa Gleann Gàidheal, Caraliana Tuath as dheidh chuaidh Seumas air an ruith as riaghaltas Deas. Dh’fhoghluim ead mu thug e cuidich chun na tràillean agus thug e armáiltean chugu cuideachd. Thug e cuidich chun gach aon éirigh a-mach na tràillean so cuideachd gun teagamh, agus bha fhios riaghaltas Deas sin. Chuaidh ead air an ionnsaigh an aghaidh Seumas mac Iain mhic Phàdruig mar sin amhàin.
Dh’fhill e ‘gus Seumas gu Tìr na Coilltean anns sa 1865. Ach dh’fhill ead gu Gleann Gàidheal, Caraliana Tuath air deireamh 1865. Dheun ead sin mar dh’iarr ead do bhuaidh agus do fhaigh na sean tràillean do fhàg a-muigh as Eaglais Cléirich a’ Deas mar bh’ ead air taobh tràilleachd, agus bh’ ead an aghaidh ceartan na Duine-Ghoirme cuideachd. Shabaid Iain mac Phàdruig agus Seumas mac Iain mhic Phàdruig – Clann Phàdruig – le ceartan na sean tràillean gun sos eadar 1865 gu 1878 nuair a shiubhbail Iain mac Phàdruig bàs air Giblean 1878 sa Bhéilinn, Achaidh an Iúbhair an Iar.
Shabaid Seumas mac Iain mhic Phàdruig air aghaidh le ceartan nan Duine-Ghoirme le bliadhanta fada ‘s dhéidh 1878. Bha sin an sgeul leis Iain mac Iain mhic Phàdruig agus Clann Phàdruig cuideachd. Bha ead Fíor Gáidheil gun teagamh.
Deórdan Sùlan (1818-1899)
Ealasaid Shùlan (1820-1901)
Babaidh NicCainnich (1806-1898)
Co-oghaichean Àdhaimh as Latharn.
Seumas Mac Congail
(1849 gu 1938):
Bha Seumas Mac Congail ceannard nan Gáidheal sa Sgìre Latharn ré Cogamh an Fhearainn eadar bliadhnaichean 1882 no 1883 gu 1913 air aghaidh. Bha Seumas an-làidir an aghaidh na tighearnan talmhainn mar bha ead an-uabhasach an aghaidh na muinntear Gáidheal bhochd. Bha ead ró-chruadh an aghaidh na Gáidheal cuideachd.
Chuir Seumas sabaid ‘s comhaireachd dochreidsinn an aghaidh na tighearnan talmhainn san Latharn agus ceanntar eile cuideachd. Agus bhuaidh e ‘n aghaidh ead sa gach aon cath cuid ‘s mó gun teagamh. Chuir e sabaid agus comhaireachd an aghaidh na tighearnan Gallda shuas gu a fhuair e bàs sa 1938. Bha Seumas cairdean an-mhath ‘s an-mhor leis Eathan Bhual Dubh Sùlan mar chuir ead comhaireachd an aghaidh an tighearnan Gallda le chéile le na ceartas nan Gaedheal ‘s nan Gaedhealtachd.
Bha ead – Seumas ‘s Eathan Bhual Dubh – as Sgìre Latharn cuideachd agus chunnaig ead obair cruadh nan tighearnan Gallda ó bha óige ead fhein gun teagamh.
Eathan Bhual Dubh Sùlan
Eathan Bhual Dubh
Eathan Sùlan
Bha Eathan Bhual Dubh Sùlan na dhlùth-charaid ‘s nàbaidh do shin-sin-seanair Àdhaimh, Seumas MacCongail, Smearail, Latharn, an dithis ac an sàs gu mór as Dionnasg an Fhearainn. Bha Eathan Bhual Dubh ceannaire nan Gaidheal ré Cogadh nan Fearann eadar 1880an gu 1913 air aghaidh.
Àdhamh MacAoidh
(1866-1945)
Tuathanach, Latharn aig an robh a leòr a Ghàilig aige
Caitlín Ní h-Aodha
(1876 go 1925)
Ba Fíor Gaedheal agus bean dochreidte Caitlín Ní h-Aodha. Rugadh ‘s tógadh í ar Eilean Naomh Eóin i gCeanada ar 12adh Samhainn 1876. D’fhág sí ‘muigh as sgoil sa bhliadhain 1892, agus chuaidh sí do’n obair leis Eaglais Caitliceach eadar na Daoine Dhúthchais sa 1899. Bhí sí ‘nn eadar 1899 go 1902, agus d’fhág sí ‘nn mar d’iarr í do’n obair mar d’iarr sí do’n obair le sgríbhneoir. Sgríobh Caitlín leabhair ionntach mhaith agus dochreidte faoi ceartas bean, ceartas Caitlicigh sa Ceanada, ceartas Daoine Dhúthchais, ceartas faoi Ceanada ‘gus ceartas na n-Gaedheal fosta. Rinn sí turas an-fhada trasna na Machairean Móra eadar 1902 go 1908. Fhuair obair maith uirthi i dTír a’ Bhuachaille nuair a ba sí céad cartlannaí na Tír a’ Bhuachaille sa 1908. Ba sí ‘nn go dtí 1913 nuair a chuaidh sí go Lonndáin, Sasuinn do’n obair le h-aghaidh riaghaltas Tír a’ Bhuachaille.
Chuaidh Caitlín go h-Éireann sa 1914 le linn Géarchéim Riaghaltas Dhúthchais. Chreid sí sa riaghaltas dhúthchais roimh an cuairt, ach ba sí Fíor Gaedheal amhain tar éis sin, mar chonnaic Caitlín an obair uabhasach le lámha Sasuinn, agus chonnaic sí thosaidh na Gaill obair chun cogadh agus roinnt mór in Éireann eadar na Gaedheil Caitlicigh ‘s na Gaedheil Prodastúnaich mar d’iarr iad do bhris na neart láidir mór na Gaedheal. Chreid ‘s d’obair sí chun fíor saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd as an am sin.
D’imigh Caitlín chun go Connradh na Gaeilge ‘gus fuair sí láidir, líofa ‘s crógacht sa teanga fosta. Sgríobh sí dráma Gaeilge leis Pádraic Ó Conaire sa 1915. Ba sí fearg nuair a thánaig Ceanada ‘stigh Cogadh na Dhá Ghall ar taobh Sasuinn sa 1914, agus chuaidh sí do’n obair an-mhor le h-aghaidh an teanga dúthchais na n-Gaedheal agus le h-aghaidh fíor saoirse na n-Gaedhealtachd fosta. D’fhág sí ‘muigh as do’n obair le riaghaltas Tír a’ Bhuachaille sa 1917, agus chuaidh sí do’n obair ar taobh na Gaedheal go brách ar fad annsin.
Ba Caitlín ‘obair le Connradh Forás na n-Gaedheal (CFnaG) sa Stáit Aontaithe sa 1918, agus rinn sí turas fada trasna na deisceart Stáit Aontaithe le linn 1919 mar bha fhios aici bha sluagh an-mhor Gaedhealach ann, agus d’iarr iad díoghaltas mór in éadan Sasuinn gan amhras. Bhunaigh sí cumainn na Cairde Saoirse na h-Éireann (CSnaÉ) trasna na Deisceart na Stáit Aontaithe le linn 1919 fosta.
D’fhill Caitlín abhaile go Ceanada sa 1920, agus fuair sí gach aon sluagh Gaedhealach ann le chéile faoi bratach ‘s sluagh mór amhain do throid ‘s do’n obair le fíor saoirse na Gaedheal agus na seann Gaedhealtachd. Fuair sí siad le chéile le mí Bhealtaine sa bhliadhain 1920 mar bhunaigh iad Connradh Fíor Saoirse na h-Éireann (CFSnaÉ) nó Connradh Fíor Saoirse na Gaedheal (CFSnaG) sa baile mór Montréal.
Thosaidh iad obair fada ‘s turais trasna Ceanada ‘s Tír Cholm Cille go Ceap Breatuinn, Albainn Nuadh, Cuidhbéig agus ar aghaidh go Talamh an Éisg fosta. Chuir iad cruinniú mór i gach aon áit agus fuair iad airgead, tacaigh, cuidiú agus spiorad láidir trasna na tíre chun na Gaedheal ann. Thánaig CFnaÉ faoi h-ionnsaigh le daoin’ ar taobh Sasuinn, agus le Sasannaigh fosta. Ach bhuaidh iad in éadan gach aon ionnsaigh gan amhras agus rinn iad sin leis crógacht mór acu fosta.
Leanaigh iad ar aghaidh leis an obair trasna na tíre eadar 1920 go 1922 gan sos ‘s gan stad. Chuir iad stad an obair mar an sos-cogaidh eadar Arm na Gaedheal agus na Gaill. Ach fhuair iad bristeamh mar an Cogadh na gCarad eadar 1922 go 1923. Bha do cridhean acu bhriste mar sin amhain mar chuaidh Gaedheal in éadan Gaedheal sa cogadh seo, ‘gus fhuair na Gaedheil na Sé Chonndae ‘s Albainn amhain do throid ar aghaidh in éadan na Gaill amhain gan cuidiú, agus ba mór an truagh sin.
Chuaidh Caitlín eadar Ceanada ‘s na Stáit Aontaithe tar éis sin, agus d’obair sí ar aghaidh leis ‘sabháil Gaeilig fosta. Fuair sí bás ar 26adh Aibreán 1925 i mbaile Nuadh Eabhraic. Fuair sí bás mar thánaig na h-Aillse uirthi. Ba Fíor Gaedheal í fhéin gan amhras.
Cuimhnigh ar 1916:
Chruinnigh 131 óglach annseo sa cheanntar ar Domhnach Cásca 1916, agus bha ‘fanachd ead annseo le h-aghaidh armáilte ‘s an long-chogadh leis an t-ainm An Aud:
Pád Ó Donnchadha
Éamuinn Breatnach
Dómhnull Ó Céileachair
Liam Ó Conaill
Séamus Mac Oitir
Tadhg Ó Séaghdha
Stiofán de Róiste
Conchubhair (Conn) Ó Murchadha
Conchubhair (Conn) Ó Céileachair
Séamus Breatnach
Mícheál Breatnach
Eoin Mac Suibhne
Donnacha Ó Cearbhaill
Conchubhair (Conn Fada) Ó Céileachair
Pádraig Mac Oitir
Pádraig Ó Séaghdha
Séamus de Róiste
Conchubhair Ó Duineachdha
Pádraig Ó Duineachdha
Aodh Ó Tuama
Diarmuid Ó Liatháin
Conchubhair (Conn) Ó Cróinín
Réamonn Breatnach
Pádraig Ó Céileachair
Séamus Mac Oitir
Dómhnull Mac Corcráin
Diarmuid Mac Oitir
Conchubhair (Conn) Pádraig Ó Duineachdha
Eoin Ó Séaghdha
Diarmuid Ó Céileachair
Pádraig Ó Céileachair
Eoin Ó Duineachdha
Eoin Ó Murchadha
An Dheis Dé go raibh a n-anamacha go leir.
I n-Díl chuimhne ar Lucht na Dara Briogóide d’Óglaigh Corcaighe a thug a n-anam ar son Poblacht na h-Éireann 1916 go 1923.
An ceann úrraidh Liam Ó Loingsigh
– Príomh Thaoiseach na h-Óglaigh.
Tomás Ceannt
Micheál Mac Gearailt
D. Ó Sionnaigh
– Cinn Feadhna –
Risteárd Ceannt
Artúr Ó Maolchatha
Liam de Búrca
Micheál Rabhas
Liam ó h-Ifearnáin
Tomás Ó Deaghaidh
Séamus Ó Ceallacháin
Pádraig Ó Broin
P. Ó h-Annagáin
T. Ó Gríocha
T. Mac Aodha
D. Ó Briain
M. Ó Gealbháin
D. de Londra
Ar dheis Dé go raibh a n-anam.
I n-Díl chuimhne ceithre (4) mairtír áitiúil na Droichead an Bandan agus fear amháin (1) neamhchionntach bás freisin sa 1920.
Fuair siad bás le lámha Gall:
Seosamh Ó Beaglaoich
Micheál Mac Gill Eathain
Séamus Ó Donnchadha
Séan Ó Gealbháin
Mairtír neamhchionntach:
Seaghan Ó Réagáin
Tomás Mac Dómhnuill
Dómhnall Mag Ráith
Fhuair siad bás le son saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd annseo ar an 21adh Iúil 1920.
Leacht i gCuimhne na dá mairtír annseo. Fuair siad bás ar son saoirse na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.
Leacht Cuimhn’ é seo das na h-Óglaigh de Ceathrú Shluagh, Dárna Cathlán, 1ú Bhriogáid Chorcaigh, Óglaigh na h-Éireann. A fuair bás ag troid ar son Poblacht na h-Éireann mar a forógraoid i 1916.
Cathal Ó Dálaigh: Fuair é bás ar 29adh Meitheamh 1921.
Seán Ó Briain: Fuair é bás ar 14adh Meán Fómhair 1922.
Deis Dé go raibh a beirt a n-anam.
Pádraig Ó Broin
Bha saighdear na Gaedheal é. Fuair sé ghabháil le na Gaill ar an 10adh Deireadh Fómhair 1920 agus fhuair sé saoirse go luath sa 1921 mar bha tinneas aige. Fhuair sé bás i ndhiaidh sin agus chuir ead na corp Pádraig annseo san Reilig Naomh Fionnbarra, Corcaigh Mhumhain, Deas Mumhain.
Donnacha Mac Spráig:
(8adh Iúil 1921):
Bha comóradh annseo fá chuimhne Donnacha Mac Spráig. Bha Fíor Gaedheal é ‘s Corcaigh, Deas Mumhain. Throid e le h-aghaidh saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd ó 1916 go 1921 nuair a fhuair é bás le lámha Gall annseo san oidhche 8adh Iúil 1921.
Muirgheas Ó Cathasaigh:
Bhí comóradh beag annseo ‘nniu san áite bháis na Muirgheas Ó Cathasaigh. Fhuair sé bás ar son saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd annseo i gCiarraighe, Deas Mhumhain ‘troid i gcoinne na Gaill ciad bliadhain ó shoin ar an 27adh Deireadh Fóghmhair 1921.
Ard Chrois Cuimhneachán na mairtírigh annseo sa Dheas Mhumhain. Fhuair cúig Fíor Gaedheal áitiúil bás eadar 1920 go 1921, agus ‘s ead san reilig annseo ‘nois.
Dáibhidh Ó Braonáin
Liam Ó Duineacháir
Pádraig Ó Buachalla
Murt Ó Dubhagáin
Risteard de Bus
Fuair Mícheál Ó Catháin bás ins Astráil bliadhanta fada ‘s déidh an cogadh sin.
I gCuimhne na Mícheál Ó h-Ógáin (1896 go 1920):
Bha n-imreoir an-mhaith é le foireann cluiche peile Tiobraid Árann nuair a fhuair sé bás le lámha Gall le linn Domhnach Fola sa Bhail’ Átha Cliath ar an 21adh Samhuinn 1920. Ba ‘s Átha na Bhainín é ó dhúthchais.
Séamus Seosamh Breatnach
(1880 go 1948):
Bha fear dearmadta Séamus Seosamh Breatnach gan amhras. Ba sé i gceangal Óglaigh na h-Éireann nó h-Arm na Gaedheal eadar 1913 go 1921.
Fhuair é dhíbir a-muigh as an Ghaedhealtachd le na Sasanaigh sa 1914 go 1916, agus d’fhill sé abhaile sa rúnda le h-aghaidh Éirigh Amach na Cáisge sa 1916. Throid sé ‘stigh Ard-Oifig an Phuist le linn an Cogamh na Cáisge ‘gus ba sé Ciad Maighistir na Puist le Poblachd na Gáidheal ann fosta.
Ba sé Cathaoirleach do Cumann Luthcleas Gaedheal na Deas Mhumhain ‘s Corcaigh Mhumhain eadar 1909 go 1913 agus air ais aríst eadar 1912 go 1922.
Ba striúrtóir é chun go beo ‘ríst ar Aonach Tailltean eadar 1924 go 1928 go 1932. Ach cha rabh ead beo ‘s déidh 1932 mar ba fuath mór leo sluagh Fianna Fáil mar an Cogamh na gCaraid (1922 go 1929).
