Strìgh an Fhearainn

Cogadh na Gàrraidh-Chrìche
(1724 gu 1726):

Thosaidh ath-chogadh a-mach sa Ghall-Gháidhealaibh air Là Féill Pàdraig (17mh Màrt) sa bhliadhain 1724. Bha n-ath-chogadh na Gaedheil bhoicht muinntir an àite ‘n aghaidh nan uachdarain ‘s àrd-uachdarain an-iochdmhor sa Ghall-Gháidhealaibh mar rinn ead plaichean do chur gach aon clann a-muigh as an tíre seo leis an-iochdmhor gun mhall. Bha plaichean le Fuadaichean an-mhor thairis Gall-Gháidhealaibh gun teagamh. Tháinig na Gaedheil le chéile nuair a dh’fhoghlaim ead faoi plaichean sgrathail nan uachdarain fo miannachadh fuadaichean an-mhor nan Gaedheal thairis Gall-Gháidhealaibh gun teagamh. Dh’fhoghlaim na duine faoi sin ead ré Samhraidh sa 1723. Thosaidh na Gaedheil air plaichean làidir do chur bhristeadh air nan uachdarain gun mhall, agus chuaidh ead air an bealach chun do’n ath-chogadh thairis Gall-Gháidhealaibh gun mhall cuideachd.

Chuaidh na Gaedheil aig obair chun gu chur bhriste gach aon gàrradh-crìche thairis an cheanntar sin, agus bha sin air Là Féill Phàdraig i lár Gall-Gháidhealaibh. Dh’éirich trì ceanntar eile ‘mach san ath-chogadh le Céitean 1724 agus chuaidh na daoine ‘muigh san oidhche ‘gus bhristeadh ead gach aon gàrradh-crìche mar bha eagal an-mhor aca na fuadaichean nuadh ann sa Ghall-Gháidhealaibh.

Air an 21mh Giblean 1724 tháinig ciadta Gaedheal le chéile ‘gus bhris ead gach aon gàrradh-crìche faoi Gall-Gháidhealaibh san latha sin. Dhubhairt ead – na Gaedheil – bha siad an aghaidh fuadaichean nuadh leis obair ann. Tháinig eagal an-mhor chun nan uachdarain mar shoin agus dh’fhág sluagh ead a-muigh as Gall-Gháidheal mar sin cuideach

Eadar 2mh gu 3mh Céitean 1724, rith sluagh uachdaran chun gu Dùn Éideann mar tháinig eagal an-mhor orthu. Chuir ead facail eagal chun riaghaltas Sasuinn faoi n-ath-chogadh san Ghall-Gháidhealaibh, agus dh’iarraidh ead cuidich as arm Sasuinn san am sin cuideachd.

Air 6mh Céitean 1724, chuir Eaglais Chléireach foirghill cruadh an aghaidh nan Gaedheil san ath-chogadh an aghaidh nan fuadaichean. Ach, Shabaid na Gaedheil air aghaidh gun eagal.

Air 10mh gu 12mh Céitean 1724, bhristeadh nan Gaedheil seachd (7) mìle nan gàrradh-crìche gun stad.

Air 12mh Céitean 1724, dh’ionnradh arm Sasuinn gu Gall-Gháidhealaibh do bhris nan Gaedheil gun mhall, ach chuir na Gaedheil sabaid làidir an aghaidh nan Gaill gun eagal.

Eadar 12mh gu 16mh Céitean 1724, tháinig eadar 1,000 gu 2,000 Gaedheal le chéile do shabaid an aghaidh nan Gaill agus bhristeadh ead ceathrar (4) mìle nan gàrradh-crìche air ais a-rithist. Bha sin caithream an-mhor le na Gaedheal san am sin gun teagamh.

Eadar 17mh gu 20mh Céitean 1724, chuaidh na Gaedheil air an ionnsaigh an aghaidh nan uachdarain air ais a-rithist, agus ruaig ead an aghaidh nan gàrradh-crìche. Bhuail ead caithream nuadh an aghaidh nan uachdarain cuideachd.

Eadar 20mh Céitean gu 1mh Òg-mhìos 1724, chuaidh na Gaedheil air an ionnsaigh an aghaidh nan uachdarain agus na fuadaichean thairis Gall-Gháidhealaibh leis dìoghaltas an-mhor. Ruaig ead taighe-tuathanachais nan uachdarain leis dìoghaltas mar dh’iarr ead do chur stad chun na fuadaichean gun mhall.

Eadar 27mh gu 29mh Céitean 1724, tháinig sluagh an-mhor eile nan arm Sasuinn a-staigh gu Gall-Gháidhealaibh do bhriste nan ath-chogadh ann.

Eadar 2mh gu 6mh Òg-mhìos 1724, bha ‘sabaid an-mhor an aghaidh nan Gaedheil (aig sabaid do stad na fuadaichean) agus na Gaill (aig sabaid do chur nan Gaedheil a-muigh as an talmhann). Bha sluaighte arm Sasuinn an aghaidh nan Gaedheil.

Eadar 8mh gu 22mh Òg-mhìos 1724, chuaidh na Gaedheil air an ionnsaigh an aghaidh nan uachdarain air ais a-rithist leis ruaigean an-mhath.

Air an 2mh Iuchtar 1724, tháinig eagal an-mhor chun nan uachdarain mar dubhairt riaghaltas Sasuinn faoi plaichean do chur stad na fuadaichean.

Eadar 13mh gu 17mh Lùnastal 1724, bhuaidh na Gaedheil an aghaidh nan uachdarain a-rithist leis ruaigean caithream an aghaidh nan gàrraidh-chrìche.

Eadar 14mh Sultain gu 13mh Dàmhair 1724, bha catha cruadh eadar na Gaedheil agus nan Gaill thairis Gall-Gháidhealaibh. Fhuair 200 Gaedheal gabháil le nan Gaill sa chatha. Dh’éalaich sluagh an-mhor aca ‘muigh as na saighdearan ré shiubhal an-fhada chun gu gaol.

Air an 18mh Samhainn 1724, chualaidh riaghaltas Gallda faoi nan ath-chogadh air na Machraichean san Ghall-Gháidhealaibh an Iar, agus bh’ eagal aca cuideachd.

Air am Faoilleach 1725, thosaidh nan triailean an aghaidh nan Gaedheil san ghabhail.
Air Giblean 1725, dh’éirich na Gaedheil shuas air ais a-rithist nuair a dh’fhág sluagh Sasuinn a-muigh as Gall-Gháidhealaibh. Chuaidh ‘s shabaid ead cogadh dìoghaltas an aghaidh nan uachdarain cruadh ás déidh sin. Bha sin an sgeul shuas gu Lùnastal 1726.

Air Òg-mhìos 1725 air aghaidh, thosaidh na Gaedheil aig sabaid an aghaidh na fuadaichean nuadh gun mhall. Bha ‘sabaid an cruadh agus an fuilteach cuideachd. Fhuair ead bhristeadh i gach aon cath mar cha rabh gunnaí ‘s claidhimh an-mhath aca.

Air Lùnastal 1726, fhuair sluagh mór nan Gaedheil dìobair a-muigh as talmhan leo ‘s déidh deireannach Cogadh nan Gàrraidh-Chrìch’ eadar 1724 gu 1726.

Fhuair eadar fichead (20) gu trì scór (60) no dhà chiad (200) daoine bàs san Ar-a-mach Gall-Gháidhealaibh eadar 1724 gu 1726. Cha robh sin cogadh fuilteach, ach bha sin ath-chogadh gun teagamh. Thosaidh na Gaedheil nan Gall-Gháidhealaibh an Ar-a-mach mar bha Fuadaichean an-mhor trasna Gall-Gháidhealaibh eadar 1720 gu 1723, agus bha Fuadaichean an-mhor eile ann sa bhliadhain 1723 gu h-áiridh gun teagamh cuideachd. Bhuail ead an cogadh an aghaidh na Fuadaichean sa cheanntar sin, ach fhuair ead bhristeadh san chogadh.



Blàr a’ Chumhaing
(19mh Giblean 1882):

Bhuaidh nan Gaidheal caithream an-mhor an aghaidh na tighearnan fearainn air Eilean Sgitheannach sa 1882. Shabaid ead le saorsa ‘s ceartan fearainn na daoine ‘nn. Thoisich an cogadh a-mach annseo air Eilean a’ Cheò – Eilean Sgitheannach – sa 1865 nuair chuir na tighearna fearainn stad chun na h-ainmhidhean daoine bhochd ‘beò ‘s cùl-cinn shuas air Beinn Laoigh mar dh’iarruidh e do chur an bheinn sin shuas air saor-reic. Dh’éirich na Gaedheil Sgitheannach an Ear a-mach an aghaidh sin annsin leis dìoghaltas an-mhor agus chuir ead eagal dochreidsinn a-staigh cridhe na tighearna fearainn áite. Bhuaidh na Gaedheil sin gun mhall nuair a chuir e stad chun sin ann.

Ach sa 1881, chuaidh tighearna fearainn áite ‘n aghaidh nan Gaedheil Sgitheannach an Ear air ais a-rithist nuair a chuir e na h-ainmhidhean daoine bhochd a-muigh as Beinn Laoigh a-rithist leis cruadhlachd an-mhor. Dh’éirich ead an aghaidh e fhein air ais a-rithist agus thoisich ead stailc-màil an aghaidh e. Chuir ead na h-ainmhidhean aca shuas air Beinn Laoigh cuideachd agus bha sin gu math eadar 1881 gu 1882. Bha tighearna fearainn gun neart do stad ead.

Air 7mh Giblean 1882, tháinig sluagh saighdear dhubh – poileas Gallda – a-muigh as Port Rìgh agus tháinig ead chun gu Bhràighe, Beinn Laoigh agus a’ Chumhaing, mar rinn ead plean do fhuadachadh deich (10) clann a-muigh as an cheanntar mar chreid ead bha clainn seo ceannardan nan Comhaireachd an aghaidh na tighearna fearainn gun teagamh. Dh’ionnsaigh na páistean óige agus dh’ionnsaigh eadar ciad (100) gu dhá chiad (200) daoine ‘n aghaidh air na saighdearan dhubha leis dìoghaltas allaidh. Bhuaidh ead an aghaidh na poileas Gallda gun mhall, agus chuir ead na h-orduigh’ aca chun gu teine. Bha sin caithream mhath le na Gaedheal annseo gun teagamh agus chuir sin eagal mór a-staigh riaghaltas Gaill cuideachd.

Dh’fhill sluagh mór na saighdearan dhubh’ air ais a-rithist air 19mh Giblean 1882. Bha trí fichead sa deich (70) saighdear aca san àm sin, agus chuir na Gaedheil áite comhaireachd an aghaidh ead gun mhall ann, nuair a mháirseáil ead le taobh an rathad. Bha ‘sabaid an-allaidh ann eadar na poileas Gallda ‘s na Gaedheil áite. Ré ‘m blàr seo, tháinig Gaedheil as gach aon bealach an aghaidh na saighdearan dhubh’ agus shabaid ead leis cloiche, carraigean, lámhan amhain agus gach aon rud faoi tamall ann do shabaid an aghaidh na poileas Gallda. Bha ‘sabaideach an-allaidh le fichead bomaite ‘gus fhuair cóig fear faoi gabháil le na saighdearan dhubh ás déidh sin. Dh’ionnsaigh na Gaedheil air ais a-rithist leis misneachd an-mhor agus bha ‘sabaid an-allaidh a-rithist cuideachd. Dh’ionnsaigh na Gaedheil as dhá taobh thar barr an rathad agus rinn na saighdearan dubh don éalaigh a-muigh as an chath. Rinn na Gaedheal ceathair (4) ionnsaigh an aghaidh na saighdearan dubha ‘gus dh’éalaigh na Gaill a-muigh as ann leis cóig ciomach aca leo. Rith ead gu Port Rìgh agus tháinig ead faoin ionnsaigh Gaedheil eile ‘nn cuideachd. Chuir na poileas Gallda na cóig ciomach a-staigh san ghaol Phort Rìgh agus chuir ead na cóig ciomach chun gu n-Inbhear Nis gun mhall. Ach fhuair ead saorsa gun mhall cuideachd mar thug Gaedheil eile chun sábháil orthu.

Chuir na Gaedheil saibhir airgead le chéile le saorsa na laochain a’ Chumhaing agus bha saorsa acu ‘s déidh cóig míos. Ghéill tighearna fearainn chun na daoine bhochd ás déidh sin mar bh’ eagal an-mhor aige nan éirigh a-mach mór air Sgitheannach. Bha cóig laochan Blàr a’ Chumhaing:

Alasdair Mac Fhionghain
Maol Chaluim Mac Fhionghain
Peadar Dòmhnallach
Dòmhnall Mac Neacail
Seumas Mac Neacail.

Thoisich na Gaedheil air Blàr a’ Chumhaing an Strìgh an Fhearainn air ais a-rithist air nan Eileanan agus thairis na h-Albainn cuideachd gun teagamh.



Cogadh na Talmhan i gChloich Cheann Fhaolaidh
(1889 go 1919)

Nuair a bhí Cogadh na Talmhan ar siubhal idir tighearnaí agus tionantaí ní rabh muinntir Chloich Cheann Fhaolaidh, ar deireadh ins an troid, agus dálta mar rinneadh le go leór eile ar fud na tíre cuireadh amach as a seilbh furmhór na n-daoine ins an pharóiste seo, ins an bhliadhain 1889 agus caitheadh ar thaoibh an bhealaigh mhóir iad, gan sgáth, gan dídean ach an spéir ghorm o’s a gceann. Chosain móran aca a dtigthe agus a dteaglaig, go calma ach b’éigin díobhtha géilleadh ins an deireadh. I gcorr áit dhainghnigh fir chródha, chalma na tigthe agus throid siad go dian dícheallach i n-aghaidh lucht an airm, agus is beag aca nár chaith tamall i bpríosún de thairbhe.

Leag an námhaidh móran de na tighthe sa chruth nach dtiochfadh cómhnuidhe a dhéanamh ionnta, acht nuair a rinneadh socrughadh tógadh toigthe úra i n-ionad na sean bhallóg.

Fhad is bhí na tionantaidhe amuigh as a gcuid tigthe fuair siad foscadh agus dídean i mbóthain ádhmaid a cuireadh suas dóibh. Bhí na bóthain seo ina gcloiginí thall ‘sa bfos ar na bailte. Bhí cloigin aca thuas ar an Bhealtaine, ceann eile i gCill-Ulta Íochtarach agus ceann eile i mBaile-na-Bó.

Ba iad na h-Olfartaigh a bhí mar thighearnaí ar an áit go dtí le goirid. Anall as an Tír- fá-Thuinn a thainig siad le righ Liam. Tá siad-san imtighthe anois agus tá áit dheas ‘na ndiaidh i mBaile Uí Chonaill. Is leis an t-Saorstát an áit indiu agus tá coláiste bhreagh ar bun ann le cailíní a oileamhaint le bheith ‘na n-oidí scoile.
Gaedhilg a chluinntear ó mhaidín go h-oidhche sa’n áit a mbíodh an béarla fadó, agus nach mór an sgéal é Aifreann Dé a bheith dá leigheamh gach maidín i gCaisleán na n-Alfartach.

Tá Cloich Cheann Fhaolaidh ar cheantar comh Gaedhealach is tá ‘n Éirinn. Níl le cluinstin ó lá go lá agus ó bhliadhain go bhliadhain acht Gaedhilg dá labhairt i-measg na n-daoine. Cuireadh Coláiste Gaedhilge ar bun annseo ‘sa bhliadhain 1906 agus tá a cáil agus a clú ar fud na tíre agus taobh amuigh de. Ins an bhliadhain 1919 nuair a bhí an troid ar shiubhal eadar na n-Gaedheil agus na Sasanaigh, dhóigh na Dubh-Chrónaigh an Choláiste acht rinneadh í ‘ath-thógail nuair a thainig an suaimhneas , agus tá cúis na Gaedhilge ag dul ar aghaidh go beo, bríoghmhar i gCloich Cheann fhaolaidh arís.