Rìoghachd nan Eilean

Cath Féill nan Rìgh
Cath Là nan Trì Rìghrean
Cath an Nollaig Bheag
Cath Féill Failce
Cath Féill an Taisbeanaidh
(5adh go 6adh Faoillteach 1156)

Throid ’s bhuaidh na Gaedheil caithream dochreidsinn an-mhor air an fharraig’ air Féill nan Rìgh no Nollaig Bheag sa 1156, agus bha na Gaedheil faoi cheannard Somhairle mac Gille Bhríghde cuideachd. Fhuair Amhlaibh Ruaidh dhúnmharaigh air 29mh Òg-mhìos 1153 agus bha rígh nam Mannain e fhé. Fhuair Gofraidh mac Amhlaibh an rígh nuadh, agus bha cruadhlachd an-mhor e fhé cuideachd. Thosaidh Éirigh A-mach mór an aghaidh riaghal aige sa 1155, agus thánaig na daoinne Gaedhealach gu Somhairle mac GilleBhríghde le cuidich do shabaid an aghaidh Gofraidh mac Amhlaibh mar bha e rígh Cinn Tíre ’s Arra Gháidheal agus bha Fíor Gaedheal e fhé cuideachd gun teagamh. Chuir Somhairle cabhlach mór le chéile do throid san éirigh a-mach agus bha ceathar fhichead (80) long-chogadh aige no agu ’nn.

Chuaidh Somhairle air an ionnsaigh gun mhall agus thánaig e air na cabhlach Gallda (Gall-Lochlannaich) air 5mh Faoillteach 1156. Thánaig na dá chabhlach le chéile le h-aghaidh cath mór a-muigh Rubh’ a’ Mhaoil taobh a-muigh Eilean Íle. Chuaidh Somhairle chun an chath gun mhall, agus sheol e ‘gus na cabhlach aige eadar nan Gaill gu gasta mór. Bha ’n chath an fuilteach ’s an-fhíochmhar agus fhuair míltean ’s míltean óglaigh bás ann air an ciad lá ‘gus gu dtí chun an darna lá cuideachd. Bhuaidh Somhairle ’n chath gun teagamh ach bha fear clist’ e fhé. Rinn e síocháin agus connradh leis rígh nam Mannain agus fhuair e cuid mór nan Eileanan gu ríoghachd aige leis. Bhuaidh e ’n t-éirigh a-mach agus saoirse le na Gaedheil Eileanan san ám sin. Bha caithream an-mhor le h-aghaidh nan Gaedheal ann air Féill nan Rígh nó Nollaig Bheag 1156.



Cath Gairbheach
(24mh Iuchar 1411):

Bha cath an-mhor san Albainn a’ Tuath eadar Ríoghalachd nan Eileanan faoi cheannard Dómhnull Rígh nan Eileanan agus Moraireachd na Ros faoi cheannard Alasdair mac Alasdair Stiùbhart Mormaer na Màrr, agus bha e ’n Cuilean Curta cuideachd. Bha sin air 24mh Iuchar 1411. ‘S Féill Sheumais an latha sin. Bha cogamh seo le Moraireachd na Ros agus dh’iarruidh Domhnull an cheanntar sin, mar dh’iarruidh e do chur cosaint an aghaidh Clann Stiùbhart san am sin. Bh’ eadar 6,600 gu 8,000 óglach leis Arm nan Eileanan agus bh’ eadar 2,000 gu 5,000 óglach leis Arm an Ear. Bha na Gaedheil air dhà taobh agus leis dhà h-airm san chogamh agus san chath sin an-seo cuideachd gun teagamh. Cha robh an chath seo eadar na Gáidheal agus nan Gall. Bha sin eadar dà clann ’s dà tighearnas Gáidhealach, agus bha sin cogadh catharra nan Gáidheal amháin mar bha sluagh an-mhor Gáidheil a-staigh leis Arm an Ear. Bha ’n chath seo cogamh eadar Albainn an Iar an aghaidh Albainn an Ear gun teagamh.

Thosaidh Cogamh na Rois (1411 gu 1415) a-mach nuair a fhuair Dómhnull nan Eileanan 10,000 saighdear le chéil’ aige ’s thairis nan Eileanan agus as Éireann, Mhanainn agus as thairis Albainn an Iar ré Samhramh 1411. Dh’iarruidh e do ghabháil an Rois mar tha sin san Albainn lár a’ thuath, agus bha sin gu gasta mar dh’iarruidh e do chur cosaint an aghaidh Clann Stiùbhart ann san Albainn an Ear. Dh’ionnsaigh Arm nan Iar no Arm nan Eileanan chun gu Rois ás déidh sin, ach chaidh Dómhnull gu cogamh le 6,600 saighdear aige mar bh’ ead láidir aca, ‘gus bha claidhimh aca leotha cuideachd. Chaidh Dómhnull gu Rois agus an chath as dà shlighe. Sheòil ciad shluagh shuas gu Baile Chàil ’s Inbhir Pheofharain as nan Eileanan agus tháinig dàrna shluagh thairis an talamh a-staigh gu Rois chun gu Baile Chàil. Bha Cath Baile Chàil an-mhor ’s an-fhuilteach, agus bha sin eadar Arm an Iar agus Clann Mhic Aoidh faoi cheannard Aonghas Dubh Mac Aoidh. Bhuaidh Dómhnull an chath sin an-seo ‘gus shiubhal 1,000 saighdear an Iar gu bàs ann. Ach, chruinnich e ciadta ’s mìltean saighdear nuadh aige, ‘gus chaidh ead do ghabhail Baile Chàil, Inbhir Pheofharain ’s Inbhir Nis gun bristeamh. Ás déidh caithream an-mhor an-seo, chaidh Arm nan Eileanan air aghaidh gu Moireibh agus air aghaidh gu Srath Bhalgaidh ’s Gairbheach.

Fhuair Alasdair mac Alasdair an Arm an Ear ré chéile nuair a chualaidh e faoi ’n Arm an Iar sa cheanntar aige ’nn. Chruinnich e saighdearan as Anghas, an Pheairt, Fìobha, Ceann Rois, Obar Dheathain, Dún Deagh agus as thairis Albainn an Ear. Tháinig saighdearan as Éireann ’s Manainn leotha ’nn cuideachd. Rinn Arm an Iar campa faoi Beinn na Cìche air an 23mh Iuchar agus chaidh Arm an Ear chun gu sabaid air madainn na Féill Sheumais air an 24mh Iuchar 1411.

Chaidh Arm an Iar chun gu chath air mhadainn Féill Sheumais, agus bha trì spàrr mór aca ré cath an-seo. Bha ciad spàrr faoi cheannard Eachann Ruadh nan Cath (taoiseach Clann Mhic Gilleathain), agus bha na taobh deis. Bha dàrna spàrr faoi cheannard Maol Chaluim Beag (taoiseach Clann Mhic a’ Tòisich ’s Clann Chatain), agus bh’ e air taobh clé. Bha treasamh spàrr faoi cheannard Dómhnull nan Eileanan, agus bha sin sa lár an arm.

Chaidh Arm an Iar a-staigh gu cath gun mhall agus shabaid ead leis claidhimh dhà làimh, sgiana, tuaighe-catha ‘gus armáiltean eile cuideachd. Chaidh ead air an ionnsaigh an aghaidh Arm an Ear leis fearg an-mhor aca. Chuir Arm an Ear sabaid an fuilteach cuideachd agus chuir ead sluagh mór nan saighdearan Iar chun gu bàs ré ’n latha sin. Ach rinn Arm an Iar ionnsaigh air ionnsaigh air ionnsaigh an aghaidh Arm nan Ear gun mhall ’s gun bristeamh ré latha fada ’nn. Shiubhal mìltean ’s mìltean Gaidheal gu bàs air dhà taoibh ’s dhà sluagh ré ’n chath, agus ’s mór an truagh sin gun teagamh. Bhuaidh Arm nan Iar leis ionnsaigh fada mór ré cath, agus chuir ead Arm nan Ear a-muigh as an gort leis áir mór aca leotha nuair a dh’ionnsaigh freiceadan marc-shluaigh an Ear a-staigh gu taobh deis an aghaidh Arm an Iar. Ach, shiubhal gach aon saighdear aca chun gu bàs gan mhall le làimh saighdearan an Iar ann, agus chaidh Arm an Iar air aghaidh leis an ionnsaigh fada.

Chaidh dhà shluagh air aghaidh leis an chath gu h-oidhche, nuair a tháinig dorchas an-seo air an cheanntar. Chuir sin bristeamh an chath. Shiubhal eadar 900 gu 3,000 saighdear gu bàs san Arm an Ear, agus shiubhal eadar 600 gu 900 saighdear gu bàs san Arm an Iar. Bha 5,000 saighdear leis Arm an Ear agus shiubhal faoi 3,000 ead chun bàs, agus bha 6,600 gu 8,000 saighdear leis Arm an Iar agus shiubhal faoi 900 chun gu bàs. Bhuaidh Dómhnull nan Eileanan an chath seo gun teagamh. Ach, dh’fhàg e’muigh as an cheanntar seo ré h-oidhche 24mh gu 25mh Iuchar 1411, agus chaidh ead chun gu ’n iar air ais a-rithist. Chan eil againne cén fáth an-diugh.

Bhuaidh Dómhnull an caithream an-mhor an-seo gun teagamh. Ach chaidh an cogamh air aghaidh gu 1415 nuair a fhuair e moraireachd an Rois aige leis gu bráth air fad. Shiubhal Eachann Ruadh nan Cath gu bàs an chath sin an-seo, agus shiubhal cuid mór nan Clann Bheathain gu bàs an-seo cuideachd. Ach, bhuaidh Dómhnull nan Eileanan an chath ’s an chogamh gun teagamh.