Cath Chnoc na dTuagh
(19adh Lughnasa 1504):
Bhí cath an-fola sa Chonnacht a Deas sa mhí Lughnasa sa bhliadhain 1504 nuair a thánaig dhá sluagh mór na Gaedheal le chéile do throid in éadan ar a chéile. Bhí ‘n chath eadar Uileag Fionn de Búrca (Uileag III) agus thug gach aon clann as Éireann a’ Deas leis mar bhí taoiseach mór é sa Chonnacht, agus san Éireann a’ Deas freisin. ‘S Leath Mogha nó taobh deisceart na h-Éireann an cheanntar sin, agus chuir Uileag III an ainm sin ar an t-airm mhór aige. Bhí sin Arm Leath Mogha ‘gus thánaig gach aon clann nó cuid ‘s mó na clainn as ann go troid faoi cheannas Uileag III gan mhoill eadar 1503 go 1504 nuair a ghabhail Uileag III caisleáin móra trasna Connacht a’ Thuaidh agus sa Lár Tíre freisin. Chuaidh na taoisigh ‘s clainn bhristeadh go cuairt leis Géaróid Mór Mac Gearailt, agus bhí Sean Ghall é fhéin agus ba é cairdiúil leis na taoisigh ‘s na righthe sa Leath Chuinn nó taobh tuaisceart na h-Éireann. Chruinnigh é sluagh an-mhor aige do throid ‘s do’n bhristeamh i gcoinne na h-Arm Leath Mogha faoi cheannas Uilig III.
Bh’ eadar deich míle (10,000) go dó dhéag míle (12,000) saighdear ‘s óglach istigh dhá shluagh amhain ann, agus bhí sin faoi fichead míle (20,000) go ceathar ‘s a fichead míle (24,000) le chéile. Thosaidh an Cogadh na h-Uileag Fionn (1503 go 1509) amach sa 1503 nuair a ghabháil é caisleáin móra ‘s Clann de Búrca Mhic Uilleam agus Clann Uí Ceallaigh. Thánaig Géaróid Mór agus Arm Leath Chuinn chun go Connacht nuair a d’fhoghluim é faoi sin. Chuaidh Uileag Fionn ar aghaidh agus ghabháil é Gaillimh, Áth an Righ agus bailí Gallda eile eadar Eanáir go h-Iúil 1504. Chuir é h-Arm Leath Mogha san áit láidir le sin amhain gan amhras.
Thosaidh Arm Leath Chuinn an mháirseáil chun go Connacht a’ Deas i Lughnasa 1504, agus shroich iad ann ar an 18adh Lughnasa. Chonnaic iad dá chiad (200) saighdear marc-shluagh na h-Arm Leath Mogha, ‘gus rith ead a-muigh go chur nuachd go h-Uileag Fionn tar éis sin. Rinn Uileag III campa mór thuas ar Cnoc na dTuagh, agus bhí h-Arm Leath Chuinn ann san áite láidir gan amhras. Bhí naoi nó deich spàrr Gallóglach aige freisin. Thánaig spàrr eile ‘s gach aon clann leis freisin, agus bh’ eadar sé míle (6,000) go deich míle (10,000) saighdear aige ‘nn. Bh’ eadar deich míle (10,000) go dó míle dhéag (12,000) saighdear san Arm Leath Chuinn agus ba dá chiad ‘s dhá fichead (240) saighdear Sean Ghall leo freisin.
Chuaidh Arm Leath Mogha ‘r an ionnsaigh fíochmhar mór shíos Cnoc na dTuath gan mhoill. Thosaidh na Gallóglaigh an ionnsaigh mór anois agus chuaidh ead in aghaidh ar na Sean Ghaill ann. Throid siad leis na tuaghan-catha leo, ‘gus chuir ead gach aon Sean Ghall go bás gan mhoill ann. Thánaig saighdearan eile faoi cheannas Uileag III tar éis na Gallóglaigh, agus bhristeamh iad ar a chéile i gcoinne h-Arm Leath Chuinn. Chuaidh Arm Leath Chuinn ar an ionnsaigh freisin leis díoghaltas mór acu mar sin, agus chuaidh an chath ar aghaidh gan stad, gan sos, gan bris le lá fada fola faoi bun Cnoc na dTuagh, ar Cnoc na dTuagh agus áit eile freisin. Bhí sin ár an-mhor eadar na Gaedheal, agus ba mór an truagh sin! Thosaidh na Gaedheil Leath Mogha cogamh in éadan Sasuinn agus in éadan clainn eile ‘gus thánaig na Gaedheil Leath Chuinn do bhristeamh agus chur ead shíos, agus ba Gaedheil nan Eileanan ‘troid ar dá taobh. Ba sin cogamh catharra na Gaedheal gan amhras. Bhí Géaróid Mór ar taobh Sasuinn, agus bhí sé ‘n-chiúin faoi sin nuair a ‘chuir é h-Arm Leath Chuinn le chéile.
Bhí rudaí go maith le h-Arm Leath Mogha le ceathar nó cúig uair suas go dtí fhuair dá míle ciad ‘s trí fichead (2,160) Gallóglach bás leo. Chuaidh rudaí ‘n éadan Uileag III tar éis sin. Ach chuir Arm Leath Mogha troid ar aghaidh gan stad ann, agus chuir Arm Leath Chuinn ead amuigh as Cnoc na dTuagh agus ceanntar áitiúil le linn ar aghaidh sin. Ruaig marc-shluagh Leath Mogha faoi tamall cúlra h-Arm Leath Chuinn faoi t-am sin, agus ruaig ead an biadh eadaí ‘s armála leo – Arm Leath Chuinn. Agus d’ionnsaigh ead in éadan Arm Leath Chuinn as an chúil ann. Ach bhí sin ró-mhall an chath le sin.
Ach nuair a theith Gaedheil Leath Mogha ‘muigh as an chath do’n éalaigh an áir, d’iompuigh sluagh beag chun Arm Leath Chuinn agus rinn ‘s chuir ead cathanna fíochmhar fola ‘n aghaidh acu ‘nn. Bhí sin an sgéal trasna ceanntair sa Chonnacht a’ Deas tar éis an chath seo. Fhuair eadar deich míle (10,000) go dá míle dhéag (12,000) saighdear ‘s óglach bás le linn Cath Chnoc na dTuagh. Ba Géaróid Mór ar taobh Sasuinn mar ba Sean Ghall é. Ach níor fhios Arm Leath Chuinn sin mar ní rabh arm nó sluagh aige má bha fhios acu sin gan amhras! Bha ‘n chath seo cuid mór na cogamh catharra na Gaedheal, agus bhí sin cuid beag na Cogaidh na gComhaireachd (1475 gu 1788 in Albainn) / (1480 go 1776 in Éireann). Throid Uileag III ar aghaidh in éadan Géaróid Mór go dtí fhuair é bás sa 1509. Fhuair Clann Dómhnall na Madhmann bás cuid ‘s mó sa chath seo freisin. Ba Gallóglaigh ead fhé, ‘gus thánaig ead as Clann Dómhnall na Madhmann Mac Suibhne. Ba siad san Arm Leath Mogha.
Cath Fearsaid Mhór
(8adh Bealtaine 1567): 
Ar an 8adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1567 throid Arm Thír Eoghain faoi cheannas Seaghan Ó Néill agus Arm Thír Chonaill faoi cheannas Aodh mac Maghnusa Ó Domhnaill ar a chéile taobh amuigh Leitir Ceanainn ar na bhruacha Loch Súilí i dTuaisceart Thír Chonaill. Bhí eadar 420 go 800 óglach, fiann, ceithearnach agus Gallóglach san Arm Thír Chonaill ar thosaidh an chath, ach d’fhás sin thuas go faoi 2,000 i gcúpla uair i ndhiaidh thosaidh an throid amach eadar dhá sluagh. Tháinig eadar 5,000 go 5,500 fiann, ceithearnach, óglach agus Gallóglach san Arm Tír Eoghain.
D’ionnraidh Seaghan Ó Néill istigh go Tír Chonaill i mBealtaine sa 1567 mar ruaig Aodh mac Maghnusa Ó Domhnaill nó ruaig Clann Dálaigh istigh Iarthar Thír Eoghain cúpla seachtain roimhe ‘gus chuir said Strath Bán chun dóiteán agus fuair triocha daoine bhochd bás ar rith an ruaig fosta. Bhí an ruaig i mhí Aibreán sa 1567. D’ionnraidh Seaghan Ó Néill ar Tír Chonaill do bhriseadh Clann Dálaigh ar ais arís mar bhriseadh é siad cuid is mó leis fíochmhar mhór eadar 1556 go 1557 nuair ghabh é taoiseach Clann Dálaigh Calbhach Ó Domhnaill i ndhiaidh cathanna ‘gus feachtais míleata fola trasna Oirthear Thír Chonaill san am sin.
I ndhiaidh ruaig mhór le na Conallaigh ar Strath Bán, chruinnigh Seaghan Ó Néill an sluagh mhór faoi. Tháinig Gallóglaigh as Innse Gall agus Dhail Riada chuige ‘gus fianna ‘gus ceithearnaigh as trasna Thír Eoghain (Doire, Ard Mhacha, an Dúin, Aondroma Dheas, an Lú, an Midhe ‘gus fianna Sasuinn fosta). D’ionnraidh Sluagh Thír Eoghain istigh go Tír Chonaill ar an 3adh go 6adh mí Bhealtaine sa 1567. D’fhios Aodh mac Maghnusa faoi na Niallaich air agus chuir sé nuacht faoi Tír Chonaill na h-ionnraidh na Niallaich. Ach bhí Clann Dálaigh ag troid eadarthu le linn an t-am sin. Bhí siad rionnt i dtrí craobh agus bhí siad in éadan iad fhéin fosta. Fuair Arm Thír Eoghain go Loch Súilí ‘gus rinne iad campa mhór airm ar iarthar bhruacha ann. Bhí eadar 5,000 go 5,500 óglach acu. Agus d’fhan Aodh mac Maghnusa le cúpla lá roimhe thosaidh é an t-ionnsaí orthu.
Ar maidin go luath sa 8adh lá mí Bhealtaine sa 1567, chuaidh Arm Thír Chonaill ar an t-ionnsaí fola in éadan na campa Sluagh Thír Eoghain. Bhí na n-Gallóglaigh ar ceann na h-ionnsaí ‘gus bha eadar 400 go 800 ann. Chuaidh iad in éadan eadar 800 go 1,000 Gallóglach eile san Arm Thír Eoghain agus dhéan siad ár mhór uafasach fola ann. Throid dhá airm leis sgian, claidheamh, tua chatha ‘gus claidheamh ghearr. Bha na chath an-fhíochmhar agus an-uafasach ar rith an lae. Throid dhá airm in éadan ar a chéile fá cúig go h-ocht uair agus bhuaidh na Conallaigh an chath nuair bha na n-Gallóglaigh Thír Eoghain briste leis traochadh throid aca. Agus pill an taoide Loch Súilí ar ais aríst agus níor éalaigh Arm Thír Eoghain amach sin. Agus fuair mílte ar míle iad bás mar sin an taoide. I ndhiaidh an chath, fuair 3,000 fiann, óglach agus Gallóglach na h-Arm Thír Eoghain bás agus fuair eadar 600 go 1,300 na h-Arm Thír Chonaill ann fosta. Fuair cuid mhór Arm Thír Eoghain bás san uisge Loch Súilí mar bádh iad san loch. I ndhiaidh an chath d’éalaigh Seaghan Ó Néill an bhriseadh mhór agus fuair cuidiú é ‘s Clann Uí Gallchobhair mar shábháil iad é leis capaill agus thóg Clann Gallchobhair é chun Áth a’ Thairsí ‘gus ar aghaidh chun teorann Tír Eoghain tar éis sin. Chuidigh iad Seaghan Ó Néill mar níor iarraidh Aodh mac Maghnusa do chuidiú na Sasanaigh do chur Seaghan chun bás mar bha Gaedheal é. Agus bha Seaghan d’uncail na h-Aodh mac Maghnusa fosta. Bhí Tír Chonaill saor amach an riail Thír Eoghain i ndhiaidh Cath Fearsaid Mhór ar an 8adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1567.
Bhí Cath Fearsaid Mhór an cogadh cathartha eadar na n-Gaedheal agus is mór an trua sin fosta. Bhí Seaghan Ó Néill an rígh deireannacha Ulaidh agus fuair sé bás sa bhliadhain 1567 cúpla mí i ndhiaidh an chath.
