Stair ar an Fharraige

Cath Carraigean Càirdineil:

(20mh gu 25mh Samhain 1759):

Bha cath an-mhor a-muigh as tráigh Breatuinn Beag eadar an Cabhlach Fhraing agus an cabhlach Sasuinn. Bha ‘n chath eadar 20mh gu 25mh latha mìos Samhain sa bhliadhain 1759. Bha ‘n chath seo cuid an-mhor na Siathamh Cogadh na Seumasaich eadar 1759 gu 1760. Bha 25,000 Gaedheal ann sa chath agus bh’ ead cuid an-mhor Arm na Fraing ann, agus bha 13,000 saighdear Frangach ann cuideachd agus bha cóig reidsimeant ead. Thosaidh feachdan nan Gaedheal gu ceanntar seo eadar Òg-mhìos gu Samhain 1759 mar dh’iarr ead do thilleadh air an t-slighe ‘bhaile gu ‘n Ghaedhealtachd do shabaid an aghaidh nan Gaill air ais a-rithist.

Bha fhios aca faoi sgeultachdan ró-chruaidh abhaile san Ghaedhealtachd ó 1746 air aghaidh agus dh’iarr ead dearg-dìoghaltas an aghaidh air na Sasannaich agus an aghaidh air riaghaltas Sasuinn gu h-áiridh gun mhall mar sin. Fhuair eadar 40,000 gu 50,000 Gaedheal neoi-chionntach bàs le làmh Sasuinn agus na saighdearan-dearga san iarthar nan Gaedhealtachd eadar 1746 gu 1751. Fhuair faoi 93,000 Gaedheal neoi-chionntach eile chun gu bàs air nan Eileanan san àm sin cuideachd, agus bha sin le cabhlach Sasuinn gu h-áiridh agus fhuair 25,000 Gaedheal bàs thairis Albainn a’ Deas eadar 1746 gu 1751 le na saighdearan-dearga mar Bliadhna Teàrlaich eadar 1745 gu 1746 air aghaidh gu 1760. Fhuair eadar 165,000 gu 166,000 Gaedheal chun bàs le chéile thairis na h-Albainn eadar 1746 gu 1751 gun teagamh!

Bh’ ead – na Gaedheil – air an t-slighe chun abhaile gu ‘n Ghaedhealtachd agus dh’iarr ead do chur saighdearan Gaedhealach san Éireann, san Albainn agus air Sasuinn a’ Deas cuideachd mar dh’iarr ead do chur Teàrlach Ruadh Stiùbhart air ceannardas nan Gaedheal agus an Ghaedhealtachd air ais a-rithist gun teagamh agus gun mhall.

Bha na Frangaich aig sabaid cogadh an aghaidh Sasuinn a-rithist ó 1754 no 1756, agus bha na Gaedheil aig sabaid treall-chogadh an aghaidh nan Gaill in Éireann agus in Albainn gu h-áiridh, agus bha sin an sgeul ó 1746. Tháinig Arm nan Gaedheal gu Cuan Cubaróin sa Bhreatuinn Beag mar dh’iarr ead do thilleadh abhaile do shabaid an aghaidh nan Gaill a-rithist!

Bha na Gaedheil agus na Frangaich faoi cheannas Hubert de Brienne no Ceannfort Conflans, agus bha ‘s an Fhraing e ó dhúthchais. Cha robh e nas láidir air an fharraige, ach bha ceann-feadhna e fhé. Fhuair e gu Cuan Cubaróin agus na Carraigean Càirdineil air 15mh Samhain. Chuir e cath ‘s blàr ann an aghaidh cabhlach Sasuinn eadar 15mh gu 19mh Samhain, agus bha caithream e ‘nn cuideachd.

Fhuair Conflans na feachdan (13,000 Frangach ‘s 25,000 Gaedheal) le chéile air an 20mh Samhain agus chuaidh e air an ionnsaigh an aghaidh na Gaill gun mhall. Bha na Gaill nas láidir a-muigh air an fharraige ‘nn, ach char éisteachd Conflans do na cinn-feadhna eile ‘gus chuaidh ead a-mach as an sàbhailteachd nan Cuan Cubaróin do shabaid an aghaidh nan Gall air an fharraige mhóir. Bhuaidh ead an ciad cath ann gun mhall agus chuir ead cóig long Sasuinn chun gu bàs air bun na fharraige, ‘gus bha sin an-gasta cuideachd. As déidh sin, chuaidh Conflans air an ionnsaigh a-rithist air an fharraige. Bha sluagh an-mhor aige ‘nois agus bh’ ead air an t-slighe gu ‘bhaile san Ghaedhealtachd. Phlean ead do chuir saighdearan in Albainn mar dh’fhoghluim ead bha 20,000 saighdear Gaedhealach ann aig fanachd air tòiseachadh cogadh agus ar-a-mach nuadh an aghaidh nan Gaill.

As déidh bhuaidh dàrna cath an aghaidh cabhlach Sasuinn, tháinig sluagh nuadh Sasannach ann chun Cabhlach nan Fraing. Thosaidh cath an-mhor a-mach air an fharraige an déidh sin gun mhall! Chuir na Gaedheil ‘s na Frangaich an blàr cròdha ‘nn le uairean fada. Ach, bha cabhlach Sasuinn nas láidir agus chuaidh ead faoi na Carraigean Càirdineil mar dh’iarr Conflans do bhriste na Sasannaich air na carraigean san cheanntar ann. Fhuair cúpla long Sasuinn bhriste ‘nn, ach cha robh sin an sgeul leis na long eile aca. Rinn na Gaill an ionnsaigh an-mhor an aghaidh air na Gaedheil ‘s na Frangaich agus chuir ead mìltean ‘s mìltean saighdear nan Gaedheal ‘s an Fhraing chun bàs uafasach mar char éisteachd Conflans gu na cinn-feadhna eile. Fhuair eadar 2,500 gu 6,000 Gaedheal ‘s Frangach bàs ann le chéile air an 20mh Samhain 1759.

Ach, cha robh sin an deireannach an t-sgeul. Rinn na Gaedheil ‘s na Frangaich ionnsaigh an-mhor a-muigh as an cuan air ais a-rithist sa mhaidinn air 21mh Samhain, agus bha Conflans ann a-rithist cuideachd. Bha gaoth an-mhor air an fharraige ré cath sin ann, agus chuir ead cath cròdha ‘n aghaidh nan Gaill a-rithist. Bhristeadh ochd long nan Fraing a-mach as na líne Sasannaich agus fhuair ead gu puirt eile gan mhall. Fhuair ciadan ‘s ciadan Gaedheal ‘s Frangach bàs an latha sin cuideachd.

Dh’ionnraidh feachd Sasuinn air Breatuinn Beag eadar 22mh gu 24mh Samhain 1759, agus bha na Gaedheil gu h-ionntach sásta le sin. Chuaidh ead – na Gaedheil – an aghaidh na feachd Sasuinn gun mhall agus bhuaidh ead caithream ‘s caithream eile ‘n aghaidh orthu. Chuir ead faoi 4,000 Gall chun bàs eadar dà latha sin agus fhuair teicheadh na Gaill a-muigh chun na farraige mar sin.

Chuaidh na Gaedheil ‘s na Frangaich air an ionnsaigh an-mhor as déidh sin agus chuaidh ead a-mach air an loinge Frangach a-mach air an fharraige ‘rithist eadar 24mh gu 25mh Samhain agus chuir ead sabaid an-mhor an aghaidh nan Gaill leis cròdha mhor. Ach fhuair ead bhriste ‘s bhriseadh le cabhlach Sasuinn air an 25mh Samhain 1759. Fhuair eadar 6,000 gu 17,000 Gaedheal bàs eadar 20mh gu 25mh Samhain 1759 agus fhuair eadar 2,500 gu 6,000 Frangach bàs ré cath sin cuideachd. Bha ‘s fhuair ionnsaigh no lunnadh an-mhor gu Sasuinn agus an Ghaedhealtachd bhriseadh agus bàs an déidh sin, agus is mór an trua sin.

Bha sin an bhriseadh an-mhor le Siathamh Cogadh na Seumasaich (1759 gu 1760) agus fá nan Gaedheil gu h-áiridh gun teagamh. Ach bha na Cogadh air aghaidh as déidh sin gun mhall.



Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige:

(12adh Deireadh Fómhair 1798):

Lá an Bhriste Mhóir:

Cath na Tóraigh:

Cath Loch Súilí:

D’fhág deich (10) long Franncach amach as Calafort Bresta nó Brigs (An Bhriotáin) ar 17adh Meán Fómhair 1798, agus bha h-aon (1) long-chogadh agus naoi (9) frigéad san chabhlach acu ‘n aice leis 3,000 saighdear an Fhraing acu mar bha siad ar an bealach do chuidiú na Gaedheil in Éireann mar bha cogadh mhór na saoirse ‘nn in éadan na Gaill.

Bh’ Eoin Baiste Phroinnsias Bompart (Jean-Baptiste-Francois Bompart i bhFraingis) an cheannaire na turas go h-Éireann agus bh’ as an Fhraing é ó dhúthchais. Tháinig Cabhlach Franncach amach as Bresta n mhí roimhe ar an 17adh Meán Fómhair 1798 do chuidiú Humbert i Maigh Eo ‘s Connachta. Chunnaig Cabhlach Gallta n Cabhlach Franncaigh amuigh as tráigh an Bhriotáin ‘s tráigh an Fhraing agus chunnaig na Gaill iad dá uair i ndhiaidh d’fhág siad as an Calafort Brigs. Chuaidh na Gaill ar an ionnsaigh in éadan na Franncaigh i ndhiaidh sin agus mar sin. Bhí fhios acu bhí na Franncaigh ar an bealach go h-Éireann ‘s go n Ghaedhealtachd agus bh’ eagla mhór acu mar sin fosta. Bhriste na Franncaigh agus na Gaedheil gach aon líne Gallta ‘r an fharraige ‘nn agus chuaidh siad ar aghaidh chun turas go h-Éireann le gasta gan mhoill. Sheol na Franncaigh amuigh go lár na Farraige Mhóir mar dh’iarraidh iad do n-éalaigh amuigh as na Sasanaigh ann. Throid na Franncaigh in éadan na Gaill ar rith gaoithe mhóir ar an fharraige le mhí fada ‘gus bhí sgrios mhór ar dá taobh mar sin.

Bhuail Cabhlach Franncach céad (100) long Sasuinn amuigh ar an fharraige ‘r an 25adh Meán Fómhair agus chuir iad troid an-mhor in éadan orthu. Fuair na Franncaigh faoi tamall líne Gall ann mar an phlean Eoin Baiste Bompart. Bhuail agus throid siad in éadan loinge nuadh ar an 29adh Meán Fómhair agus chuir siad dá (2) long Sasuinn chun bás ‘s bristeadh san am sin fosta. Throid siad istigh san ghaoithe mhóir ar an fharraige ‘gus bhí sin dochreidte.

Bhí sin an sgéal fá mí ‘mháin agus fuair Eoin Baiste Phroinnsias Bompart go tráigh Thír Chonaill ar an 10adh Deireadh Fómhair 1798. Ach, bhí na Gaill faoi cheanntar fosta ‘gus bhí sluaighte mhór acu. D’éalaigh Cabhlach Franncach amuigh as na Gaill aríst le dhá (2) lá eadar 10adh go 12adh Deireadh Fómhair. Ach, d’iompaigh Eoin Baiste Phroinnsias Bompart do throid in éadan na Gaill sa mhaidinn 12adh Deireadh Fómhair 1798. Rinn é plean sin mar bha na Gaill faoi timpeall thart loinge Fhraing annsin. Bhí cúig (5) go naoi (9) long Franncach in éadan ceathair a seachd (47) long Sasuinn.

D’ionnsaigh na Gaill as gach aon taobh in éadan na Franncaigh amach le taobh tráigh Thír Chonaill agus chualaidh agus chunnaig na Gaedheil áitiúil an chath mhóir ar an fharraige. D’ionnsaigh na Gaill leis uimhir ollmhór in éadan na Franncaigh ann agus chuir na Franncaigh an throid ‘s cath an-mhór agus an-fhíochmhar in éadan gach aon ionnsaigh Gaill fosta. Thosaidh an chath ar seachd (7) a chlog sa mhaidinn agus d’oscailte na Gaill ar na Franncaigh leis gunnaí mhór ar an loing’ acu. Phleanaigh Bompart do thuirlingt na saighdearan ar Loch Súilí do throid an cogadh ar an thalamh ann. Thosaidh an chath faoi Tóraigh (Oileán Thóraigh) agus bhí na troideadh an fíochmhar ‘s an-fhola ‘nn. Sheol na dhá chabhlach faoi timpeall Tóraigh trí h-am agus bhí siad ag scaoileadh agus ag troideadh in éadan acu gan mhoill. Bhí sin dochreidte ‘gus an uafasach le na daoiní Tóraigh fosta.

Bhí loinge Franncach eile troideadh faoi Árainn Uí Domhnaill nó Árainn Mhóir agus bhí ‘n chath ag troid eadar Árainn Uí Domhnaill (san Iarthar) go Loch Súilí ( i dTuaisceart). Tháinig sluagh an-mhor na daoiní h-áitiúil do fheiceáil an chath ollmhór agus bhí sin dochreidte fosta.

Throid Bompart agus na Franncaigh in éadan na Gaill le ceathair uair dhéag (14) agus throid iad leis crógacht dochreidte mhóir acu. Chuir na Gaill sgrios an-mhor ar na Franncaigh agus ar na loinge Franncach go h-áirithe. Fuair gach aon long Franncach bhriseadh amuigh as le chéile le linn an chath agus bhí sin mar an troideadh fíochmhar ann. D’éalaigh ead amuigh as ár le lámha Gall agus theith iad chun go dheas le taobh tráigh Thír Chonaill go Cuan Dhún na n-Gall san oidhche 12adh go 13adh Deireadh Fómhair 1798. Chuaidh na Gaill tar éis iad. Fuair na Franncaigh bhriseadh san chath agus chaill ead cuid is mó na Cabhlach faoi cheannas Bompart fosta. Fuair Bholf Tone ghabháil le na Sasanaigh ar rith an chath agus throid é leis crógacht dochreidte ‘nn. Throid é go deireannach an chath agus níor éalaigh é ‘mach ar an bhád Franncach eile ar rith an throid mhóir. D’fhan é le taobh na Franncaigh agus throid sé ‘r aghaidh in éadan na Gaill.

Fuair faoi 700 Franncach agus Gaedheal bás agus fuair 2,400 Franncach gortaithe san chath agus fuair eadar 150 go 722 Gall bás ann fosta. Níor thuirlingt saighdearan nuadh go h-Éireann mar an Lá Bhriste Mhóir ar an Fharraige ‘gus is mór an trua sin. Fuair an chath an t-ainm sin nuair d’fhoghluim na Gaedheil Thír Chonaill an Bhriste Mhóir fosta gus chunnaig siad sin ar Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige -12adh go 13adh Deireadh Fómhair 1798.



Lá ‘n Bhriste Mhóir ar an Fharraige:

(13adh Deireadh Fómhair 1798):

Cath Cuan Dhún na n-Gall:

Cath Charraig an Rois:

Cath Rinn Charraig an Rois:

I ndhiaidh Ciad Lá ‘n Bhriste Mhóir ar an Fharraige, d’éalaigh trí (3) long Franncach thíos tráigh Thír Chonaill go Cuan Dhún na n-Gall agus bhí siad ag folach ann as na Gaill. Fuair ‘s shroich na Franncaigh go Cuan Dhún na n-Gall sa mhaidinn ar an 13adh Deireadh Fómhair 1798, ach tháinig sluagh loinge na Gaill sa tóir ag lorg iad ann.

Bhí sluagh láidir na Gaill ag lorg Cuan Dhún na n-Gall le na bhFranncaigh i ndhiaidh cath mór an lá roimhe. Ach ní bhfuair ‘s níor lorg iad na Franncaigh buidheachas le Dia. Bhí na gaoithe ‘n láidir san am sin fosta ‘gus bha sin go maith le na Franncaigh mar beadh sin go maith le h-aghaidh an éalú chun abhaile go Fhraing.

Ach, fuair na Gaill na Franncaigh i lár na h-oidhche 13adh Deireadh Fómhair agus thosaidh cath an-fhíochmhar agus an-fola ‘nn mar sin. Bha na Franncaigh an-lag mar an cath mhór lá roimhe sin, ach throid siad leis crógacht an-mhor orthu ‘nois! Thosaidh ‘s foscailt’ iad teine dochreidte in éadan ar na Gaill leis gunnaí mór agus muscaeid istigh san dhorcha ‘s oidhche le dhá nó trí uair gan sos. Ach, bha na Gaill níos láidire na Franncaigh agus chuir na Gaill teine ollmhór orthu ar na Franncaigh agus fuair sluagh mhór iad bás mar sin. I ndhiaidh sin, rinn na Franncaigh chun éalú ‘mach as na Gaill, agus fuair long amháin briseadh agus bhriste san chath gearr sin. D’éalaigh dhá long eile ‘stigh san oidhche ‘mach as na Sasanaigh agus bhí sin an sgéal le cuidiú Dé. Ghéill long amháin na Franncaigh do na Sasanaigh i ndhiaidh cath ann mar fuair siad bhriste san am sin.



Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige:

(15adh go 18adh Deireadh Fómhair 1798):

Cath Cuan an Fhóid Duibh:

I ndhiaidh ciad Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige, d’éalaigh dá (2) long Franncach eile mílte fada ‘muigh as an chath ar an fharraige ‘gus fuair ead go tráigh Chonnachta faoi cheanntar Cuan an Fhóid Duibh amach as Iorrais. Bhí siad ag folach as na Gaill fosta. Níor chualaidh iad faoi loinge Franncach eile le taobh tráigh na h-Éireann, agus chuaidh siad go Cuan an Fhóid Duibh mar rinn plean ead go rith chun abhaile go Fhraing nuair d’fhág na Gaill amach as an cheanntar seo.

Ach, tháinig sluagh cabhlach Sasuinn ag lorg na Franncaigh eile faoi n-Iorrais agus faoi Cuan an Fhóid Duibh ar deireannach tráthnóna 15adh Deireadh Fómhair 1798. Chuaidh na Gaill ar an ionnsaigh ar na Franncaigh nuair a chunnaig siad orthu. Ach, d’éalaigh na Franncaigh amach go díreach Tuaisceart chun go gaoithe fíochmhar ann. Bhuaidh na Franncaigh an chath gearr in éadan na Sasanaigh le linn an t-am freisin, agus chuaidh iad go tuaisceart istigh chun go gaoithe mhóir agus bhí crógacht an-mhor acu fosta.

Ach, rugadh na Gaill go na Franncaigh sa mhaidin ar an 16adh Deireadh Fómhair, agus thosaidh cath fíochmhar fola mar sin. Níor ghéill na Franncaigh go na Sasanaigh, agus bhí ‘n troideadh an fola ‘gus an-fhada ‘nnseo mar sin. Chuir na Franncaigh dá (2) long Gall chun go bás ar an 16adh Deireadh Fómhair agus bhí siad troideadh ar aghaidh go 17adh Deireadh Fómhair leis fíochmhar mhóir acu. Bhí na fharraige ró-gharbh agus bhí na dtonnta ró-mhór agus ró-neart le na Gaill agus throid na Franncaigh leis crógacht an-mhor ‘s dochreidte leis gunnaí mhóra ‘s muscaeid le dá lá eile ‘n éadan na Gaill. Bhí na troideadh an-fhíochmhar ar ais aríst agus fuair long amháin Franncach bás le na Gaill sa mhaidin 18adh Deireadh Fómhair agus fhuair long eile ‘bhaile go Fhraing. Ghéill long Franncach amháin go na Gaill sa tráthnóna 18adh Deireadh Fómhair 1798 mar bhí long bhriste mhóir acu. Bhí na h-uisge fharraige ‘g rith istigh ann fosta. Rinn long eile turas abhaile aríst gan mhoill.



Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige:

(20adh go 23adh Deireadh Fómhair 1798):

Cath na Brigs:

Cath Brigs:

I ndhiaidh fuair iad amuigh as Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige ar tráigh na h-Éireann, bhí dá long Franncach ar turas abhaile ‘s Éireann go Fraing agus chonaic iad tráigh an Fhraing agus tráigh an Bhriotáin ar 19adh Deireadh Fómhair 1798. Bhí siad an-sásta le sin. Ach, chonaic cabhlach Sasuinn orthu fosta ‘gus chuaidh na Gaill ar an ionnsaigh in éadan na Franncaigh nuair a chonaic iad acu.

Thosaidh an chath sa mhaidinn ar 20adh Deireadh Fómhair 1798 nuair a tháinig cabhlach Gall in aice na loinge Franncach. Bhí na cath an fíochmhar, an-fola agus an-uafasach le linn 20adh Deireadh Fómhair. Thosaidh an chath le chéile ‘ríst ar 21adh Deireadh Fómhair agus bhí sin an-fhada ‘s an-uafasach aríst fosta. Ach, throid na Franncaigh ar aghaidh le díoltas gort in éadan na Gaill agus fuair sluagh mór na Gaill bás le linn an lae sin. Fuair ciadta ‘s ciadta fear bás ar gach aon taobh mar throid ead leis muscaeid, claidhimh, gunnaí gearr agus gunnaí mór in éadan in aice le chéile. Níor stad iad troideadh san oidhche ‘gus chuaidh siad ar aghaidh leis an chath go 22adh Deireadh Fómhair agus ar aghaidh go Meán Lae 23adh Fómhair 1798 nuair a fuair na Franncaigh bás agus briseadh.

Ach, fuair long Franncach amháin amach as as bhriste ‘gus d’éalaigh sin agus siad abhaile chun an Fhraing agus an Bhriotáin tar éis sin. Fuair eadar 115 go 250 Franncach bás i gcath seo. Fuair siad bás ar son saoirse na Gaedheal.



Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige:

(24adh Deireadh Fómhair 1798):

Cath Téasáil:

Cath na Teiséil:

Cath Muir Lochlainn:

D’fhág dhá (2) long chogaidh na h-Ísiltír amach as tráigh na h-Ollainn nó tráigh Ísiltír san oidhche 23adh go 24adh Deireadh Fómhair 1798. Bhí siad ar an turas do shábháil agus tabhair cuidiú chun na Gaedheil in Éireann mar bhí siad troideadh in éadan Sasuinn agus na Gaill ann le saoirse. Bhí na h-Ollannaigh comhghuaillithe leis na Franncaigh san am sin in éadan Sasuinn, agus tháinig siad chun go cuidiú na Gaedheal mar sin.

Bhí 287 saighdear Franncach ar na loinge fosta. Fuair na loinge 6,000 muscaed acu le taobh leis eadaigh (eadaí) míleata ‘gus rudaí míleata eile le h-aghaidh na Gaedheal. Bhí siad tacaíocht nó tacaigh le Cabhlach na bhFraing le linn cogadh mór in Éireann. Fuair dhá (2) long na h-Ollannaigh tríocha (30) míle ‘muigh as Oileán Teiséil (Tessel i n-Ollannais) nuair a tháinig iad faoi h-ionnsaigh fíochmhar le na Gaill.

Cha rabh na loinge le chéile nuair a thosaidh an chath amach, ach throid iad in éadan na sluagh mór na Gaill leis crógacht dochreidte. Bhí siad amuigh i Muir Lochlainn eadar an Ísiltír, Lochlainn, Alba (an Ghaedhealtachd an Ear), an Fhraing agus Sasuinn.

Throid na h-Ollannaigh agus na Franncaigh leis crógacht an-mhór in éadan na Sasanaigh i lár Muir Lochlainn as ocht a’ chlog (8) sa mhaidinn go i ndhiaidh leath-uair a cúig (17:30) sa tráthnóna. Throid iad leis muscaeid, gunnaí mhór agus gearr ghunnaí ‘gus chuir na h-Ollannaigh long amháin na Gaill chun bás faoi fharraige san chath seo. Ach, fuair long amháin na h-Ollannaigh bhriseadh le na Gaill sa tráthnóna mar bhí siad long beag in éadan loinge mhóir na Gaill. Rug ‘s fuair na Gaill thuas in aice le long Ollannach eile ‘gus chuir iad teine ollmhór ar an long sin fosta. Fuair sluagh mhór na h-Ollannaigh agus na Franncaigh bás sa chath seo ‘gus fuair siad ghabh le na Gaill le deireadh an lae.

Bhí Cath Muir Lochlainn an iarracht deireannach do chur saighdearan Fhranngach agus saighdearan eile chun talamh an Ghaedhealtachd agus go h-Éireann go h-áirithe sa bhliadhain 1798. Bhí sin an iarracht deireannach do chur saighdearan go ‘n Ghaedhealtachd ó shoin mar níor tháinig tír eile go shábháil na Gaedheal eadar 1798 go 1916 nuair a tháinig na Gearmánaigh leis armra do throid in éadan Sasuinn sa bhliadhain 1916. Ach, thug na Gearmánaigh armáilí ‘mháin chun na Gaedheal san am sin fosta.



Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige:

(28adh go 30adh Deireadh Fómhair 1798):

Darna Cath na Brigs:

Dara Chath Brigs:

Thuirlingt sluagh Franncach go Cill Ala i dTír Amhlaidh i Maigh Eo sa Chonnacht ar an 27adh Deireadh Fómhair 1798. Tháinig ead leis ceathair (4) long frigéad acu ‘gus d’iarraidh ead do thar le chéile leis na Franncaigh eile faoi cheannas Bompart. D’fhoghluim na Franncaigh nuadh an sgéal faoi briseadh Humbert agus Arm na Gaedheal i gCath Bhéal Átha na Muc ar an 8adh Meán Fómhair 1798 agus faoi na h-ionnradh mhóir uafasach na Saor Chonnacht le na Gaill ó h-am sin freisin. Fuair ead cuidiú ‘s na Gaedheil áitiúil agus thug siad airm nuadh chucu – na Gaedheil – do throid in éadan na Gaill roimhe d’fhill ead chun na loinge ar ais aríst. Bhí na Franncaigh faoi cheannas Dómhnall Sabharaigh (Daniel Savary i bhFraingis) agus bh’ as an Fhraing ó dhúthchais é fhéin freisin.

Thug Dómhnall Sabharaigh agus na Franncaigh aige cuidiú chun na Gaedheil eile nuair d’imigh iad díreach amach as Éireann go Fhraing leo. Nuair a bhí siad ar an turas abhaile go chun an Fhraing agus an Bhriotáin, chonnaic ead na sluagh mór na cuid cabhlach Sasuinn ann ar an fharraige. Rinn ead ag déanamh réidh do throid in éadan na Gaill ann. Bhí sin ar an 28adh Deireadh Fómhair 1798.

Thosaidh an chath mhór amach go luath ar 28adh Deireadh Fómhair agus chuir na Franncaigh an throid dochreidte caithréim in éadan na Gaill agus throid ead leis gunnaí mhóir, gunnaí gearr agus an loing’ acu freisin. Chuir na Franncaigh dhá (2) nó trí (3) long Sasuinn faoi uisge fharraige chun bás sa chath le linn 28adh Deireadh Fómhair. I ndhiaidh cath fada mór eile ‘r an 29adh Deireadh Fómhair 1798, chuir Sabharaigh na Gaedheil acu ar dhá long ar an turas díreach abhaile go tráigh Fhraing agus tráigh an Bhriotáin mar d’iarr é siad chun go sábháilte ‘nn. Le linn an t-am sin, d’iompaigh Dómhnall Sabharaigh faoi thart dhá (2) long frigéad eile aige ‘gus sheol ead chun díreach go sluagh mór cabhlach Sasuinn agus an chath mór nuadh freisin.

Throid na dhá (2) long Franncach in éadan na Gaill ar rith an oidhche sin – 29adh Deireadh Fómhair 1798 – agus le linn lae nuadh freisin ar an 30adh Deireadh Fómhair. Chuaidh na Franncaigh ar an ionnsaí mhóir gan mhoill agus gan eagal leis gunnaí mhóir agus loing’ acu ‘gus chuir ead eagal ollmhór istigh na Sasanaigh mar sin. Throid ead le linn gaoithe mhóir ó 28adh Deireadh Fómhair agus bhí sin an sgéal annseo ‘nois freisin. Bhriste na Franncaigh sé (6) nó seacht (7) long Sasuinn chun bás faoi fharraige ‘nn amuigh as tráigh an Bhriotáin. Le linn an chath sin, chaith na Franncaigh eich, gunnaí mhóir agus rudaí eile ‘mach as an loinge ‘muigh ar an fharraige mar d’iarr ead do chur luas acu mar an chath in éadan na Gaill. Bha ‘n chath an-fhíochmhar agus fuair ciadta ‘s ciadta Gall bás ann fosta. Agus bhuaidh na Franncaigh an chath sin, agus bha sin go h-ionntach dochreidte mar bha cabhlach Sasuinn an-láidir agus ró-neart acu ‘r an fharraige trasna na domhain san am sin.

Fuair gach aon long frigéad na Fhraing abhaile go Briotáin agus an Fhraing i ndhiaidh cath deireannach ann sa Lá an Bhriste Mhóir ar an Fharraige. Fuair na Gaedheil acu go Fhraing fosta ‘gus bh’ ead sábháil ann mar sin. Bhí Darna Cath na Brigs an chath mór deireannach na Bliain na bhFranncach sa 1798, agus bhí sin caithréim le na Franncaigh agus na Gaedheil le chéile, ach le na Franncaigh cuid ‘s mó go h-áirithe.