Lámha Dhearg ’s Lámha Dé:
Dubhairt na sean duine sgéalta eile san Ulaidh an Iar agus Ulaidh an Ear faoi fíor-sgéal na Lámh Dhearg Uladh san seanchas nan Gaedheal agus san seanchas Clann Néill go h-áirithe.
San sean sgéal amháin, dhubhairt ead tá Lámh Dhearg an lámh dheas Dé, mar beidh na Gaedheal Ulaidh air taobh agus san Shluagh Dé i gach aon cath ’s cogadh in éadan na daoine dhubha (daoine diabhal nó sluagh diabhal) ’s in éadan gach aon namhaidí Dé fosta.
San sean sgéal eile, beidh gach aon clann leis Lámh Dhearg ar do’n bhratach acu, beidh ead san Shluagh Dé le linn deireadh an Domhain agus le linn deireadh cogadh mhór fosta. Tá Lámh Dhearg air nam brataich cuid mór na clainne Éireann a’ Thuaidh agus Albainn an Iar gun amhras, agus beidh siad cuid ’s mó Sluagh Dé ’n éadan Ain-chríosd.
Còmhstri le righ-cheannas Ulaidh:
Comórtas le righ cheannas Ulaidh:
Bhí cogadh fada mór eadar Clann Dálaigh (Clann Uí Domhnaill) agus Clann Niallaigh (Clann Uí Néill), agus bhí ead ‘troid le coróin agus ríoghrachas nan Ulaidh. Bha cogadh sin an fhada ’s an-fhola ‘gus bhí nan óglaigh agus na clainne in éadan ‘troid agus ‘cath ar aghaidh ar bith gan amhras. Tháinig taoiseach eile leis an phlean do chur deireadh an chogadh go brách air fad.
Phlean é do chur taoiseach Chlann Dálaigh agus taoiseach Chlann Niallaigh a-staigh san dhá bád a-muigh air an fharraige. Seolfaidh ead chun go tráigh agus beadh ciad fear do chur do lámh air an tráigh beadh righ amháin nan Ulaidh é. Beadh rás annsin.
Nuair a thosaidh ead an rás as a-muigh ar an fharraige, bhí taoiseach Chlann Dálaigh go neart agus go h-ionntach mhaith mar bha fear óg é. Bha chun cinn taoiseach na Dálaigh agus ba ‘bhuailidh é an rás gan amhras. D’fhan taoiseach na Niallaigh go dtí bha ead in aice nan tráigh. Go tobann, fhuair claidheamh nó tuath mór aige ‘gus sgoith é do lámh amach é fhéin agus chaith é sin a-muigh as an bhád chun go tráigh. Fuair an lámha sgoith chun air an tráigh agus bhí sin dearg leis an fhuil agus chuaidh na fuil amach as an lámh i gceathair bealach. Bhí Clann Niallaigh nó na Niallaigh nó Clann Uí Néill righrean Ulaidh as déidh sin.
Agus tá sin an sgeul le bratach Ulaidh indiu. Tá Lámh Dhearg ann as an lámh fhuil Uí Néill, agus tá sin air cúlra buidhe mar tháinig an Lámh Dhearg go tráigh gainimh. Tá crois dhearg ann mar chuaidh fhuil a-mach as an lámh i gceathair bealach. Tá sin an sgeul leis an Lámh Dhearg Uladh.
Cogadh Lámh Dhearg:
Nuair a throid Colla Uais – Ard Righ na h-Éireann san am sin – cogadh thairis na tíre ’n éadan na namhaidí air, chuaidh é ‘gus an shluagh leis in éadan righ Ulaidh i seachd (7) cath le linn an chogadh seo.
Bhuaidh Colla Uais an chath agus an cogadh gan amhras, agus nuair a bhuaidh é seachd (7) cath san Ulaidh, chuir é bás chun sluagh nan Ulaidh agus agus righ nan Ulaidh. I ndhiaidh sin, sgoith é ’n lámh chlé nó lámh dheas amach as corp bás righ Ulaidh agus chuir é sin shuas air bratach nuadh é fhéin. Bha bratach fuilteach leis an lámh bás righ Ulaidh agus bha sin Lámh Dhearg Ulaidh nuadh ó shoin ar aghaidh. Bha coisir an-mhor mar sin do chomóradh caithream mór fosta.
Tá sin an sgeul faoi Lámh Dhearg ar bratach Ulaidh inndiu.
Clann Mhic Dhubhghaill agus an Lámh Dhearg:
Clann Mhic Dhùghaill agus an Lámh Dhearg:
Bha Lámh Dhearg air bratach Clann Mhic Dhubhghaill sa 1565 mar bha Gallóglaigh ead. Bha ead ’sabaid an aghaidh nan Gaill (na Sasanaich) ré Cogaidhean nan Comhaireachd (1534 gu 1776) in Éireann agus (1475 gu 1788) in Albainn. Ach, thug ead cuidich míleata an-mhor chun Gaedheal Éireann ó 1170an no 1230an no faoi shoin gun teagamh. Bha Clann Mhic Dhubhghaill cuid nas mó nan Comhaireachd in Éireann an aghaidh na Sasanaich.
Bha Gallóglaigh agus Fíor Gaedheil ead fhéin Clann Mhic Dhubhghaill agus tha ’n uimhir sgeul faoi chuir ead Lámh Dhearg air do’n bratach aca sa 1565.
Bha na Dhubhghallaich san Arm nan Gaedheal faoi ceannard Seaghan Ó Néill san am sin, agus bha righ Ulaidh e fhéin. Shabaid e ’n aghaidh sluagh Sasuinn gun fhois ó 1548 no 1551, agus thosaidh é cogadh nuadh sa 1559 ’s 1562 cuideachd. Fhuair Seaghan Ó Néill cuidich an-mhor as Clann Mhic Dhubhghaill agus bhuaidh e caithream an-mhor an aghaidh nan Gaill sa bhliadhain 1565. Fhuair 3,000 Gall bàs sa chath ann, agus bha Clann Mhic Dhubhghaill cuid nas mó nan Sluaighte leis ann cuideachd. Bha breagh an-mhor air Seaghan Ó Néill chun nan Gallóglaigh gun teagamh, agus bha bhreagh an-mhor spéisialta chun Clann Mhic Dhubhghaill gu h-áiridh mar bha ead leis i gach aon cath.
San sgeul eile, chuir ead Lámh Dhearg air bratach aca do chur nuacht a-muigh thairis nan Gaedhealtachd ’s nan Galltachd bh’ ead an-chairdiúil leis Seaghan Ó Néill agus clann mór eile san Gaedhealtachd a’ Dheas in Éireann.
San sgeul eile, bha Lámh Dhearg air bratach Clann Dhubhghaill mar bha ead fíor righrean seann Arra Gháidheal, agus thaicidh ead hun gu Clann Niallaidh (Clann Uí Néill) le rioghalachd Ulaidh ’s le Ard Righrean na h-Éireann ’s Ard Righrean Gaedheal cuideachd.
Bha Lámh Dhearg air bratach na Dubhghallaich shuas gu 1650 nuair fhuair sluagh ead bàs sa Chath Sgairbh Sholais. Ach, bha sin air ais a-rithist gu 1691 air aghaidh gu 1776 nuair tháinig Cogaidhean nan Comhaireachd chun gu deireadh in Éireann.
Barrachd Bàrdachd Bhuam:
Làmh Dhearg Uladh air bratach Mhic Colla,
Fhuair e ’n Làmh air a chiste h-aon oidhche.
Beanntan na Scithia a’ moladh Athbheochan
‘S a’ Ghàilig fìleanta (ann) an Scithia nan sgiath.