Cath Tiobar Mhór
Cath Tiobar Mòr
Air an 1mh latha mìos An t-Sultain sa bhliadhain 1644, buaidh Arm nan Gaedheal buadh an-mhor an aghaidh nan Gall san Albainn an Ear ré Cogadh Mhic Colla ‘n aghaidh na Gaill agas nan Cùmhnantaich eadar bliadhnaichean 1644 gu 1647.
Tháinig Arm nan Gaedheal thairis na h-Albainn as an iar do shabaid an aghaidh nan Gall mar bha fuath an-mhor aca le nan Gall mar dh’ionnsaigh agas rinn na Gaill an aghaidh air cànan, creideamh agas dualchas nan Gaedheal agas an Ghaedhealtachd ó bliadhnaichean 1057, 1068 agas 1493 d’aois Tiarna no faoi sin. Agas tháinig nan Gaedheil faoi n-ionnsaigh le lámha riaghaltas Gall in Albainn a-rithist sa 1583, 1598, 1600, 1603, 1605, 1609, 1616 agas 1631 cuideachd. Bha nan reachdachaidh an-ghábhaidh, mì-chneasta ‘gas an-chruadh an aghaidh nan Gaedheil agus an Ghaedhealtachd gu h-àraidh. Dh’iarraidh ead glé dìoghaltachd no glé dìoghaltas an aghaidh air nan Gaill agas tháinig siad gu chun Arm nan Gaedheal san uimhir mòr mar sin.
Bh’ eadar 2,500 gu 3,000 saighdear san Arm nan Gaedheal ré blàr, agas bha 1,600 gu 2,000 as Éireann agas bha saighdearan eile ‘s Áth Fhodhla (Athaill) agus Bàideanach. Agus tháinig Gaedheal amuigh as nan Eileanan agus an Iar cuideachd. Bha 6,800 gu 7,800 Gall san arm leo ‘gas bha 800 saighdear marc-shluagh agus eadar 6,000 gu 7,000 sa cois-shluagh leo. Bha na Gaedheil faoi cheannas Alasdair Mac Colla nan Clann Dòmhnaill agas Seumas Greumaich na Montròs. Bha nan Gaedheil air an t-slighe go baile Peairt mar beadh sin go math le bia, airm, airgead agas saighdearan nuadh cuideachd. Nuair a bh’ Arm nan Gaedheal gu Peairt, fhuair siad nuacht faoi sluagh mòr nan Gall an aghaidh aca ‘nn. Chruinnich arm nan Gall air an Tiobar Mòr do shabaid an aghaidh nan Gaedheil. Bha nan Gall gunnaí mòr aca cuideachd ré cath.
Bha Gaedheil Éireannach istigh san làr an t-Arm faoi cheannas Alasdair Mac Colla, ‘gas bha Gaedheil Bàideanach ‘s Gaedheil Áth Fhodhla (Athaill) air taobh deas faoi Seumas Greumaich agas bha Gaedheil Eileanan agas as ceanntar eile sa thaobh chlé faoi Iain Greumaich.
Thosaidh an blàr amach nuair dh’ionnsaigh sluagh an-bheag Gallda – faoi 160 saighdear – an aghaidh cuid Arm nan Gaedheal. Och, chuaidh 120 Gaedheal air aghaidh chun nan Gall agas chuir ead gach Gall chun gu bàs an-fola ‘nn ré sabaid an-ghearr agas an-gasta. As déidh sin, rith nan Gaedheil Éireannaich chun nan Gall gu gasta ‘gas nuair bha siad an-dhlùth aca, chuir ead teine-ghunna bàs mòr orthu – air nan Gaill – agas rinn siad ionnsaigh fola ‘n aghaidh nan Gaill leis claidheamh, sgian, gunnaí bheag agas muscaeid as déidh sin. Agas chuaidh gach sluagh eile san Arm an ionnsaigh as déidh sin agas rinn ead àr an-fola air nan Gall ann cuideachd. Fhuair eadar 600 gu 1,000 Gall bàs nuair a thug nan Gaedheil Éireannach teine ghunna orthu, ‘gas dh’ionnsaigh Gaedheil eile an aghaidh ead leis dìoghaltas an-mhor orthu. Ghlacaidh sluagh Éireannach amháin cúpla gunnaí mòr as nan Gall agas thionndaidh ead na gunnaí mòr air nan Gall agas chuir siad sluagh an-mhor ead chun bàs as déidh sin. Rith agas theich na Gaill a-muigh as am blàr mar tháinig eagla mòr aca gan mhoill ré blàr cuideachd. Fhuair eadar 5,000 gu 6,000 Gall bàs ré Blàr Tiobar Mòr air an 1mh Sultain 1644. Bha sin buadh an-mhor an aghaidh nan Gall san Albainn ó 1411 no faoi sin. Bha sin buadh glé mhath le na Gaedheal. Bha cuirp Gall faoi cheanntar le trì mìle gu baile Peairt.
As déidh sin, ghlacaidh Arm nan Gaedheal bail’ an Peairt agas fuair siad bia, eadaí, airgead agus airm le cogadh ann cuideachd.