Céad Cogadh Phoblachta san Iarthair (1798 go 1838)
Ar an 22adh lá mí Lughnasa sa bhliadhain 1798, tháinig Arm na bhFrainc go h-Éireann do throid in aice le na Gaedheil in éadan Sasuinn le h-aghaidh saoirse na h-Éireann agus saoirse na n-Gaedheal freisin. Bhí 1,025 Franncach ann agus bhí siad faoi cheannas Jean Joseph Humbert (Seán Seosamh Humbert as Gaeilig). Tháinig siad go talamh ar Leac a’ Chaonaigh agus Leac a’ Bhaid in aice le Cill Chuimín i dTír Amhlaidh, Maigh Eo i gConnacht. Bhí céad sluagh Franncach faoi cheannas Annraoi Ó Catháin agus bhí Fíor Gaedheal é ‘gus bhí sagart ‘s saighdear san Arm Fhrainc. Bhí fear áitiúil as Tír Amhlaidh é freisin. Bhí 150 saighdear leis agus chuaidh sé le chéile le 100 go 150 Fíor Gaedheal áitiúil agus rinne siad ionnsaí gasta ‘r Cill Ala ‘gus bhuaidh siad céad chaithréim in éadan na Gall leis crógacht mór. Ghabh na Gaedheil agus na Franncaigh gunnaí mhór, muscaeid, claidhimh agus armáil eile mar theith na Gaill amach as Cill Ala lena n-anam acu. Bhunaigh Ginearál nó Ceannfort Humbert campa míleata ‘nn i gCill Ala ‘gus tháinig céadta ‘r mílte daoine go Cill Ala do dhul isteach san Arm Fhrainc agus Arm na n-Gaedheal nua.
Ar an 23adh Lughnasa 1798, nuair a mháirseáil siad go Béal Átha a’ Fheadha, throid na Gaedheil agus na Franncaigh cath fada fíochmhar eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne. Bhí n-Arm Gaedheal Franncach faoi cheannas Pádraig Ó Dubhthaigh san am sin le linn an chath. Bhí fear áitiúil é freisin agus d’fhill sé abhaile leis na bhFranncaigh. Throid siad cath fada ‘n éadan na Gaill eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne ‘gus bhuaidh siad in éadan na Gaill i ndhiaidh cúpla uair. D’iompaigh na cótaí dhearga thart agus theith siad amach as an cheanntar agus an chath lena n-anam acu ‘ríst. Fuair céadta ‘r céadta nó cúpla míle Gall bás sa chath freisin.
Ar an 24adh Lughnasa 1798, tháinig sluagh láidir bheag chun go Béal Áth a’ Fheadha ‘gus tháinig siad go ‘n baile ‘s dá bóthar. Chuaidh céad sluagh le Barr na Dearg agus chuaidh darna sluagh le Bóthar na Sop agus bhí na Gaedheil áitiúil go h-an sásta do fheiceáil na Franncaigh ann. Rinne siad tóirsí beo le na Franncaigh agus thug bia ‘s deoch acu freisin. Thug na Franncaigh airgead Franncach agus cnaipí ‘mach as cótaí Franncaigh mar bhí siad go sásta leis fáilte mhór. Rith na Gaill amach as Béal Áth a’ Fheadha i ndhiaidh sin agus chuir siad Pádraig Breatnach chun bás roimh d’fhág siad an bhaile. Thug na Gaedheil cuidiú mhór chun na Franncaigh agus na Fíor Gaedheil agus tháinig eagla ‘n-mhor ar na Sasanaich i gConnacht san am sin freisin.
Ar an 26adh Lughnasa 1798, d’fhág Humbert amach as Cill Ala go Béal Áth a’ Fheadha ‘gus thosaidh Arm Gaedheal Franncach an mháirseáil go Caisleán Bharraigh i ndhiaidh sin. Fuair siad cuidiú láidir as Liam Ó Mongáin agus an t-Athair Aindriú Mac Conraoi mar bhí fhios acu bealach rúnda go Caisleán Bharraigh. Mháirseáil Arm Gaedheal Franncach go gach baile agus thug siad saoirse chun na daoine go dtí fuair siad go Leathardáin. I ndhiaidh gaoth mhór báisteach, mháirseáil iad thuas na sléibhte go Barr na Gaoithe nó Bearna Gaoithe ‘gus bh’ eadar 1,500 go 4,000 Gaedheal leo freisin. Chonaic siad Caisleán Bharraigh go luath sa maidin ar an 27adh Lughnasa 1798. Scaoil na Shasanaich leis gunnaí mhór ar na Gaedheil ‘s na Franncaigh nuair a chonaic siad orthu. Ach chuaidh na Gaedheil Franncaigh ar an ionnsaí ‘n éadan na Gaill ann. Rinne siad dhá ionnsaí fíochmhar in éadan na Gall agus fuair siad bhriseadh le sin. Ach rinne siad ionnsaí mhór a trí ‘gus bhris siad faoi tamall na Gaill annsin. Chuaidh na Gaedheil Franncaigh ar an ionnsaí fola ‘nois agus bhris siad ar an Gall agus fuair 6,000 Gall bás i gCath Caisleán Bharraigh. Rith ‘s theith na cótaí dhearga ‘muigh as Maigh Eo ‘s Connacht i ndhiaidh sin. D’éirigh na Gaedheil Chonnacht amach in éadan na Gaill ar an 28adh Lughnasa 1798 nuair fuair siad nuacht faoi Cath Caisleán Bharraigh agus chuir siad na Gaill amach as Connacht mar sin. D’fhógra Humbert agus sluagh taoisigh na Gaedheal – Poblacht na gConnacht nó Poblacht Chonnacht – ar an 31adh Lughnasa ‘gus bhí Séan Ó Mórdha ‘n céad uachtarán nó taoisigh mhór annsin freisin. Tháinig mílíste Longphoirt agus mílíste Midhe ‘n Iar chun Arm nan Gaedheal i ndhiaidh Cath Caisleán Bharraigh agus bhí siad cuid ‘s mó san arm nua.
Chruinnigh na Sasanaich arm ollmhór do bhris agus do chur chun bás an t-éirí amach nuadh in Éireann. Bhí siad ag obair do chruinnigh 100,000 saighdear san arm an-mhór acu mar bhí n-eagla ollmhór acu faoi réabhlóid an-mhór trasna na Ceiltachd go h-áirithe. I ndhiaidh an chaithréim mhór ann, bhunaigh Humbert rialtas áitiúil le Poblacht nua. Ar an 3adh Meán Fómhair go 4adh Meán Fómhair 1798 mháirseáil Humbert amach as Caisleán Bharraigh agus ghabh Arm Gaedheil Franncaigh go Both Chomhla ‘gus Béal Átha na Muice mar bhí siad ar an bóthar go Sligeach. Mháirseáil Humbert agus an t-Arm 93 ciliméadar i 36 uair agus bhuaidh iad caithréim mór fola sa Chath Tobar an Choire ‘r an 4adh Meán Fómhair 1798 agus bhí mílte ‘r mílte Gall bás ann i ndhiaidh an chath. Ar an 5adh Meán Fómhair bhuaidh siad caithréim mhór eile i gCúil Mhuine ‘gus bhriseadh iad 8,000 Gall ann. I ndhiaidh sin, d’iompaigh Humbert deisceart nuair fuair sé nuacht faoi éirí amach i Midhe ‘n Iar, Longphoirt agus lár na tíre. Mháirseáil iad le taobh an t-Sionainn agus bhí siad trasna na Sionainn ar an 7adh Meán Fómhair 1798. Throid siad cath an fada ‘ r an Chluain agus ar Droichead Bhéal an t-Snámha, ‘gus bhuaidh siad in aghaidh 15,000 Gall i dhá chath freisin.
Ar an 8adh Meán Fómhair 1798 throid Arm nan Gaedheal an chath mhór i Béal Átha na Muc i lár na tíre. Bh’ eadar 35,000 go 37,000 Gall ann agus bh’ eadar 2,350 go 5,000 Gaedheal agus Franncach ann freisin. Thosaidh an chath go luath sa mhaidinn agus d’ionnsaigh na Gaill as gach taobh ar na Gaedheil ‘s na Franncaigh. D’ionnsaigh 15,000 Gall as taobh deas agus bhí 14,000 Gall as an chúil leis 6,000 Gall eile ‘g ionnsaí ‘s taobh eile. Rinne na Gaill fáinne thart na Gaedheil le sin. D’ionnsaigh na Gaill leis gunnaí mhór agus marcshlua ‘gus throid na Gaedheil ‘s na Franncaigh in éadan gach ionnsaí leis crógacht mhór. Chuaidh an chath ar aghaidh le uaireanta fada le linn an lae, ‘gus fuair mílte ‘r mílte bás ann. Fuair mílte Gall bás ann go h-áirithe. Throid na Gaedheil ‘s na Franncaigh leis gunnaí mhór, muscaeid, picí ‘gus claidhimh agus i ndhiaidh dhá nó trí uair ghéill na Franncaigh faoi Humbert chun na Gaill agus bhí cimí na gcogadh iad mar sin. Ach throid na Gaedheil ar aghaidh in éadan na Gaill le h-aghaidh uaireanta fada eile ‘gus chuir na Gaedheil mílte eile na Gaill chun bás tar éis ghéill na Franncaigh mar throid siad go bás anois. Fuair na Gaedheil bhriseadh agus bhríste tar éis cúig (5) nó h-ocht (8) uair. Dhúnmharaigh na Gaill eadar 500 go 1,000 Gaedheal tar éis an chath. Chuaidh na Franncaigh go Baile Átha Cliath faoi ghardáil láidir le na Gaill mar bh’ eagla mór acu n-éirí amach nuadh nuair fuair nuacht amach fúthu – na Franncaigh – b’fhéidir. Ach ní raibh éirí amach nuadh i mBaile Átha Cliath. Chuaidh na Franncaigh go Lonndain tar éis sin.
D’ionnraidh arm mhór na Gaill ar Poblacht Chonnacht i ndhiaidh Cath Bhéal Átha na Muc agus bhí 100,000 saighdear acu. Dhúnmharaigh na Cótaí Dhearga mílte ‘r deich mílte daoine bhochd le linn ionnradh mhór i Meán Fómhair 1798. Chuir siad gach teach, eaglais, feirm agus foirgneamh eile chun dóiteán san am sin freisin. Eadar 21adh go 24adh Meán Fómhair 1798, fuair 30,000 Gall go Cill Ala agus bhí cath an-fíochmhar ann mar throid na Gaedheil agus na Franncaigh le saolta acu. Throid na Gaedheil ‘s Franncaigh in éadan sluagh mór na Gall le trí (3) lá. Bhí darna cath eile eadar Ros Eirc agus Mainistir na Maighne ‘nnsin agus fuair 600 Gaedheal ‘s Franncach bás ann, ach fuair 3,000 Gall bás ann freisin. I ndhiaidh sin, d’éalaigh na Gaedheil ‘s na Franncaigh amuigh as Cill Ala go faoin tuath agus throid siad treall-cogadh an-fada in éadan na Gall go dtí 1808 leis díoltas mhór orthu ‘gus chuir na Gaedheil troid suas in éadan na Gall go dtí 1838 i dTír Amhlaidh, san Iorrais, san Iarthair Chonnacht agus ceanntair eile i gConnacht freisin agus bhí sin cuid as Céad Cogadh Poblacht san Iarthar ó 1798, an Bhliain na bhFranncach.