Cath na h-Ubhallghort (28adh Bealtaine 1798)

Throid agus bhuaidh na Gaedheil caithréim an-mhaith ar Ubhallghort, Loch Garman Thuaidh, Laighean le linn Bliadhain na Saoirse. D’éirigh na Gaedheil Laighean amach in aghaidh na Gaill ar 23adh go 30adh Bealtaine 1798, agus d’éirigh na Gaedheil Loch Garman amach ar an oidhche 26adh go 27adh Bealtaine cuid ‘s mó. Thánaig milíste Chorcaigh Thuaidh agus reisimint Ghallda eile ‘muigh as Inis Córthaidh do throid agus do chur na Fíor Gaedheil go báis gan mhoill.

Bha ‘n t-Athair Eoin Ua Murchadha, Morgán Ó Broin, Seoirse Mac Bheatha ‘s Éamunn de Roiste príomh taoisigh Gaedhealach sa chath seo, ‘gus fhuair iad eadar míle (1,000) go míle, cúig ciad (1,500) óglach Gaedheal le chéile do throid in aghaidh na Gaill, agus bha trí míle (3,000) daoine neamh-chiontach leo freisin mar bh’ eagal an-mhor acu mar na Gaill. D’fhan iad shuas ar Chnoc Ubhallghort mar bhí siad sabháilte ‘nn gan amhras.

Bha ‘n áit na cath eadar Caol, Ubhallghort agus Móin an Mhuillinn. Chuaidh agus d’fhan na Gaedheil sa dronuillinn mór shuas thar barr an chnoc. Thánaig dhá reisimint Ghallda sa bhaile h-Ubhallghort ar bun an chnoc ar an 28adh Bealtaine. Thánaig iad amuigh as Inis Córthaidh. Mháirseáil iad thuas na chnoc mar d’iarr iad do chur gach aon Gaedheal go báis ann gan mhoill. Nuair a fhuair iad ann chonnaig na saighdeara dhearga na Gaedheal ‘g rith nó ‘g teith amuigh astu. Fhuair na Gaill crógacht an-mhor acu ‘nnsin, agus chuaidh iad ar an ionnsaigh in aghaidh orthu. Bha na Gaedheil seo faoi cheannas Morgán Ó Broin agus bha sin cuid plean mór na luíochán.

D’ionnsaigh na Gaill istigh an áit ceart le na Gaedheil ann. Bha sluagh ar clé na Gaill rúnda faoi na díogan ann, agus nuair a thosaidh na saighdeara dhearga ‘n ionnsaigh mór chun in aghaidh na Gaedheil san áit tosaigh, d’ionnsaigh na Gaedheil rúnda ‘muigh as na díogan agus bhris iad eadar na Gaill leis fíochmhar ollmhor anois! Throid iad leis picí, spealan agus corrán cuid ‘s mó ‘gus rinn iad ár glóire na Gaill thuas ar Ubhallghort. D’ionnsaigh na Gaedheil as dhá thaobh in aghaidh na Gaill agus bha sin luíochán mór ann. Bhuaidh na Fíor Gaedheil an chath seo san am gearr gan amhras agus chuaidh iad in aghaidh na Gaill leis díoghaltas an-mhor freisin. Fhuair eadar ciad ‘s a deich (110) agus dá chiad, fichead a dó dhéag (232) saighdear dearga bás le linn an caithréim an-mhor annseo. Bha luíochán eile ar bun an chnoc agus fhuair Gaill eile bás ann freisin.

Tar éis an chath seo, d’eirigh mílte ar mílte ar mílte daoine ‘mach in aghaidh na Gaill trasna Loch Garman Thuaidh, Cill Mhantain Deas agus trasna Deisceart Laighean freisin. Bha sin caithréim dochreidte gan amhras! Bha sin ciad caithréim mór Gaedhealach in aghaidh na Gaill ó 1746. Fuair sé Fíor Gaedheal bás le linn an chath agus thá leachta nó clocha mhath chun chuimhne leo le linn nó ar taobh Cosán na Glóire. Thá sé leacht ann i gcuimhne na Gaedheil bás ann.