Cath Dhroichead Bhéal an t-Snámhna
Throid Arm na Gaedheal cath an fada i gCluain agus ar Droichead Bhéal an t-Snámhna ‘r 7adh lá mí Mheán Fómhair sa bhliadhain 1798. Thosaidh an chath ar meán lae 7adh Meán Fómhair nuair bhí na Gaedheil Franncaigh ag máirseáil trasna na t-Sionainn as Connacht go Laighean. D’ionnsaigh na Sasanaich leis 15,000 saighdear in éadan ar na Gaedheil le linn bhí siad agus na Franncaigh ag obair go bhris síos an dhroichead mar d’iarraidh iad do stad na Gall ag máirseáil tar éis iad nuair mháirseáil iad go Baile Átha Cliath. Bhí eagla ollmhór ar na Gall faoi na Franncaigh ag máirseáil go Baile Átha Cliath mar d’eaglaigh iad éirí amach mór nuadh mar sin.
Le linn a bhí siad ag obair chun briseadh na n-droichead, tháinig na Gall acu leis 15,000 saighdear agus thosaidh cath mór ann mar sin. Bhí traochadh an-mhór ar na Gaedheil agus na Franncaigh go h-áirithe, ach chuaidh siad ar an ionnsaigh fíochmhar in éadan na Gall leis crógacht an-mhór ar ais aríst. Rith siad ar na Gall agus chuir siad scaoileadh an-fhola orthu leis muscaeid ‘s gunnaí móra. I ndhiaidh sin, d’ionnsaigh siad leis picí, claidhimh agus beaignití in éadan na Gaill. Rinne siad uimhir mór ionnsaigh in éadan na Gaill agus bhuaidh siad an chath le ‘n oidhche 7adh Meán Fómhair. Fuair siad trasna na t-Sionainn agus chuaidh siad go Cluain san Iarthar Bhréifne chun campa Gaedheal nua. Bhuaidh na Gaedheil Franncaigh in éadan na Gaill ar ais aríst agus fuair eadar 2,000 go 4,000 Gall bás ann. Rith agus theith na Gaill amuigh as an cheanntar tar éis sin freisin. Bhuaidh siad an chath, ach ní raibh siad anonn do bhris síos no suas an dhroichead ann.
Le linn nuair a fuair na Franncaigh agus cuid ‘s mó n-Arm na Gaedheal go champa nua san oidhche, rinne na Gaill ionnsaigh eile acu san Chluain. Bhí sluagh eile nan Gall agus bhí 15,000 saighdear acu freisin. Chuaidh Arm na Gaedheal ar ionnsaí fíochmhar in éadan na Gaill ann agus throid siad istigh san dhorcha ‘nn leis crógacht dochreidte. Bhí traochadh an-mhór acu mar ní bhfuair sos orthu mar bhí siad sa chath le linn an lae. Mháirseáil siad trasna na tíre freisin. Fuair eadar 6,000 go 7,000 Gall bás san Chath an Chluain mar fuair siad cuid ‘s mó bás le Gall eile mar bhí sin dorcha ‘gus bhí ruaille buaille ‘nn freisin. Thug na Gaedheil áitiúil cuidiú mór chun Arm na Gaedheal agus na Franncaigh sa chath seo ‘gus bhuaidh siad an chath mar sin.
Thosaidh Arm na Gaedheal an mháirseáil go Baile Átha Cliath aríst go luath sa mhaidinn ar an 8adh Meán Fómhair nuair d’fhág siad amach as an champa míleata i gCluain. Bhí siad faoi cheannas Ginearál Humbert agus fuair siad go Béal Átha na Muc agus bhí cath an-fhola ‘nn.