Cath Carraig na gCat
Throid Arm na Gaedheil cath an-fada agus an-fola i gCúil Muine san Iarthar Bhréifne ‘r an 5adh Meán Fómhair 1798. Bhuaidh siad in éadan na Gaill i gCath Tobar an Choire lá roimhe sin, agus throid siad cath eile nuadh in éadan Gaill eile i gCúil Muine ‘gus ar Carraig na gCat anois freisin. Bhí 8,000 Gall san chath ann anois agus bh’ eadar 2,000 go 2,500 Gaedheal ‘s Franncach ann freisin.
Thosaidh an chath nuair d’ionnsaigh na Gaill in éadan na Gaedheil le linn an mháirseáil go Sligeach ‘s Ulaidh. Bhí dá chath ann agus bhí cath fola beag ar Carraig na gCat agus bhí sin eadar sluagh beag na Franncaigh ‘s Gaedheil agus sluagh láidir mór Gaill. Tháinig na Gaedheil ‘s na Franncaigh go Carraig na gCat – tá ceanntar 6 míle thuaidh ó Chúil Muine – agus bhí cath an fhíochmhar agus an fola ‘nn freisin. Chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí gan mhoill nuair a chonaic siad na Gall ann, agus scaoil siad ar na Gaill leis muscaeid agus gunna mór. I ndhiaidh sin, rinne siad ionnsaí mór leis claidhimh agus picí ‘gus chuir siad eadar 600 go 800 Gall chun bás le sin.
Le linn Cath Carraig na gCat, thosaidh Cath Chúil Muine ‘mach eadar na phríomh cuid Arm na Gaedheal faoi cheannas Ginearál Humbert agus an phríomh sluagh Gall. Bhí 8,000 Gall ann agus bhí siad istigh san áite láidir chosanta. Ach chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaí gan mhoill annseo freisin agus throid siad leis muscaeid, gunnaí móra, picí ‘gus claidhimh. Chuir siad troid an-mhor in éadan na Gaill ann agus chuir na Gaill stad go gach ionnsaí mar bhí gunna mór acu ‘gus bhí sin ar ard thalamh ann. Chuir na Gaill bás an-fola thíos ar na Gaedheil le sin le cúpla uair gan stadaigh. Bhí sin an sgéal suas go dtí fuair Beartla Ó Téaláin thuas ar capall amhain agus thiomáin sé ‘n capall caol díreach ina dtreo. Bhris é ‘n chéad líne Gall agus thiomáin sé ar aghaidh chun na gunnadóir agus na gunna móra thuas ar an ard thalamh. Nuair a fhuair sé ‘nn, chuir sé ‘n gunnadóir chun bás leis piostal aige. I ndhiaidh sin, rinne na Gaedheil ‘s na Franncaigh ionnsaigh an-mhor in éadan ar na Gaill agus rinne siad ár an-fola mór acu orthu freisin. Fuair faoi 5,000 Gall bás i ndhiaidh chuir Ó Téaláin stad chun na gunna mór. Bhí sin caithréim an-mhór le na Gaedheal aríst, agus d’iompaigh Humbert faoi thart go Lár Tíre nuair d’fhoghlaim sé faoi na h-éirí amach nuadh ann. Thosaidh Arm na Gaedheal an mháirseáil an-gasta ‘muigh as Sligeach agus amuigh as Ulaidh chun go lár tíre na h-Éireann i dtacaigh éirí amach nuadh.