Bhuaidh na Gaedheil caithréim an-mhor in éadan na Gaill ar Crois Bharraigh san Iarthar Chorcaigh i n-Deas Mumhain ar an 19adh Márta 1921. Bhí 104 Gaedheal Óglach sa chath sin agus bha ead suas in éadan eadar 1,200 go 3,000 Gall.
Bha na Gaedheil faoi cheannas Tomás de Barra ‘gus throid ‘s bhuaidh Treas Bhriogáid Corcaigh an chath san am sin freisin. Chuir Tomás de Barra colún reatha mór le chéile do throid in éadan na Gaill le linn mí Mhárta, mar d’iarraidh é do chur briseadh an-mhor ar na Gaill ar ais aríst gan mhoill mar ruaig na Gaill trasna Iarthar Chorcaigh ar ais aríst air na daoine Gaedhealach leis cruadhlachd an-mhor freisin. Rinn ead sin mar d’iarraidh na Gaill do bhris agus do chur na Fíor Gaedheil ann chun go bás gan mhoill do chur stad chun aiseirigh mhór na Gaedhealtachd ar ais aríst.
Tháinig na Gaill chun go Crois Bharraigh as gach aon treo bhealach ann, as cúig treo bhealach gan amhras. D’fhoghluim de Barra faoi sin ar leath-uair i ndhiaidh a dó (2:30) sa mhadainn, agus chuir sé na h-Óglaigh istigh seachd (7) sluagh míleata ‘nn. Fhuair iad ar áiteanna acu le leath-uair i ndhiaidh a ceathair (4:30). Rinn na h-Óglaigh ciorcal an-mhor faoi cúpla ciliméadar faoi ceanntar Crois Bharraigh anois, agus d’fhan siad ann air na Gaill. Chuaidh na Gaill go Crois Bharraigh an-mhall mar d’ionnsaigh ead ar na tighean bhochd na Gaedheal áitiúil, agus rinn ead sin leis cruadhlachd an-mhor freisin.
Phleanaigh de Barra do throid in éadan na Gaill aon shluagh sa h-aon cath nó troid le linn am amháin sin. Fhuair na Gaill sa cheanntar ann faoi leath-uair i ndhiaidh a seachd (7:30) nó ocht a chlog (8:00) sa mhadainn. Thosaidh an chath a-mach nuair a d’oscail Dárna Shluagh scaoil teine beo ar na Gall Shasanaigh ann leis crógacht mór acu, ‘gus thosaidh na píobaire ‘seinm ceoil-chogadh as déidh sin! Chuir ceol na píob mór eagal an-mhor istigh na Gaill agus rith ead a-muigh as an chath tar éis deich (10) bomaite ‘nn. Bhuaidh Dárna Shluagh ciad chath beag ann gan amhras. Go tobann, chuaidh Ciad Shluagh, Dárna Shluagh agus an Treas Shluagh ar an ionnsaigh in éadan na Gaill ann agus scaoileadh ead teine beo ‘s na raidhfilí leo in éadan na Gaill freisin. Le linn am sin, tháinig Ceathrú Shluagh in aice leis Cúigiú Shluagh in éadan na Gaill as taobh deas agus chuir ead uimhir an-mhor chun go bás go gasta. Theith na Gaill a-muigh as an chath agus theith ead go Droichead na Banndan air ais aríst leis eagal an-mhor leo. Bhuaidh na Gaedheil an ciad troid sa cúig nóiméad dhéag (15). Fhuair eadar 350 go 400 Gall bhriseadh nó bás san am sin ann.
Tar éis sin, chuaidh de Barra go Seachtú Shluagh le cuidiú mar chuir ead troid an-mhór in éadan na Gaill ann amháin. Bhuaidh ead – na Gaedheil – ann freisin agus chuir ead eadar 200 go 300 Gall go bhriseadh ‘s bás. Ach, tar éis sin aríst, chualaidh de Barra ‘n chath fíochmhar as an tuaisceart eadar na Gaill agus Séú Shluagh agus chuaidh ‘s fhuair é ‘nn go gasta freisin. Bhuaidh ead caithream in éadan na Gaill ann gan mhoill agus bhí coirp Gall gach aon áite cheanntar ann i ndhiaidh an chath.
Bhí Cath Crois Bharraigh an caithréim an-mhor le h-aghaidh na Gaedheal agus le h-aghaidh na Gaedhealtachd gan amhras. Fhuair ciadta ‘s ciadta nó mílte Gall bás sa chath sin. Fhuair trí (3) Gaedheal bás ann freisin agus fhuair ead bás le son saoirse na Gaedheal agus nan Gaedhealtachd.
Diarmuid Ó Laoghaire
Peadar Ó Manacháin
Conchubhair Ó Dálaigh
Fhuair Cathal Ó Muirthile bás cúpla uair roimh’ an chath.