Cath Dhroichead Bhriste (27mh Gearran 1776)
Nuair ‘a fhuair Sluagh Dà Dòmhnallach gu ceanntar Droichead Uí Mhórdha, Caraliana Thuadh mu 25mh no 26mh Gearran, bha mu’n eadar ochd chiad (800) gu h-ochd chiad, dà fhichead a deich (850) òglach saighdear aca leotha ‘nn. Thánaig tinneas cruaidh uabhasach air Dòmhnall Dòmhnallach (àrd-cheannaire), agus cha rabh neart aige do shabaid air aghaidh sa chath ‘s cogamh mar sin. Fhuair Dòmhnall Mac Leòid an ceannard na Sluagh Dà Dòmhnallach mar sin, agus chuaidh e ‘gus an t-Sluagh air an ionnsaigh gun mhall, agus chuaidh ead sin gu luath sa maduinn 27mh Gearran 1776.
Bha ‘n aimsear sin an-fhuar le linn maduinn seo, ‘gus thánaig Sluagh Dà Dòmhnallach chun na droichead leis cruadhlachd mór aca. Ach dh’fhan Sluagh Reubalach air taobh eile na h-abhainn agus bha gunnaithe làidir, musgaeid mhath agus cúpla gunnaithe móra leotha cuideachd. Dh’fhan mu mìle (1,000) gu cúig mìle (5,000) Gaedheal sa Shluagh Reubalach ‘sabaid air taobh Aimearaga le h-aghaidh saorsa na h-Aimearaga. Rinn ead – na Gaedheil Reubalach – cuithean ‘s trainnsean ann do chur stad ‘s fuilteach bristeamh ortha na Sluagh Dà Dòmhnallach gun teagamh. Bhris ead an dhroichead ann cuideachd, mar dh’iarr ead do chur áir fuilteach an-mhor an aghaidh air na sluagh eile air taobh nan Gaill. Fhuair an chath seo ‘n t-ainm – Cath Dhroichead Bhristeadh – mar sin amhain! Bha Fíor Gaedheil ead fhé ‘s Arra Gháidheal, Comhghall, Eilean Diùra, Eilean Muile ‘gus as Albainn a’ Thuaidh cuideachd, agus bha fearg fhuath an-mhor acu chun Sasuinn mar Bliadhna nan Creach agus nam Fuadaichean sa seann Gháidhealtachd.
Bha fhios aca – na Gaedheil Reubalach no na Fíor Gaedheil – mu gach aon plean na Sluagh Dà Dòmhnallach, agus dhubhairt ead ‘s thug ead sin chun gu Ruaraidh Carsual, Séamus Ó Mórdha ‘s ceannairthe eile na h-Aimearagaich. Rinn ead sin mar dh’iarr ead do bhuaidh an chath gun teagamh, agus bha fearg an-mhor aca mar bha Sluagh Dà Dòmhnallach a-muigh as nan Eileanan agus bha Gaedheil air taobh Sasuinn ead fhé cuideachd!
Thosaidh Sluagh Dà Dòmhnallach an ionnsaigh gu luath sa mhaduinn, agus nuair a’ fhuair ead in aice Droichead Bhristeadh, chunnaig na Reubalaich ortha, ‘gus dh’osgail ead teine sgaoilteadh air Sluagh Dà Dòmhnallach gun mhall. Fhuair uimhir mór ead gu bás ann gun teagamh, agus chuaidh leth-Shluagh Reubalach eile trasna na h-abhainn agus dh’ionnsaigh ead an aghaidh air Sluagh Dà Dòmhnallach as an chúil. Bhuaidh na Sluagh Reubalaich ann gun teagamh agus bhuaidh ead an chath seo ‘s dheidh deich bomaite! Fhuair ceathair fhichead (80) saighdear Sluagh Dà Dòmhnallach bás annseo, ‘gus fhuair fear amhain bás le Sluagh Reubalaich. Fhuair Dòmhnall Mac Leòid ‘s Iain Caimbeul thairis nan droichead bhristeadh, agus fhuair ead bás ann. Fhuair Dòmhnull Mac Leòid sè ‘s a fhichead bùilead a-staigh do churp aige.
Dh’éalaich saighdearan eile chun abhaile ‘s dheidh an chath seo, ach fhuair ead ghabháil cuid ‘s mó le na Fíor Gaedheil air taobh eile gun deacaidh. Bha plean aig Sluagh Dà Dòmhnallach do fhaigh tràigh Caraliana Thuadh mar dh’iarr ead do cuairt le chéile leis na saighdearan dhearga le linn Cogamh Saorsa na h-Aimearaga mar bha ead air taobh Shasuinn annsin. Ma fhuair ead ann, bhith ead amhain gun cuidich mar cha robh na Sasunnaich air an t-slighe chugu gu Caraliana Thuadh mar bha pleanann’ eile aca ‘gus chuaidh ead gu Nuadh Eabhraic agus dh’fhág ead Sluagh Dà Dòmhnallach do shabaid air aghaidh amháin gun cuidich gun teagamh.