Cath Lios na gCeann (21adh Márta 1921)

Bhuaidh na Gaedheil cath fada mór in éadan na Gaill i gCiarraighe sa Dheas Mhumhain ar an 21adh Márta 1921. Bhí sin caithréim an-mhor sa cheanntar Ciarraighe le linn Cogadh le Saoirse (1916 go 1923). Throid agus chuaidh na Colún Reatha na Dárna Briogáid Ciarraighe chun go cath in éadan na Gaill annseo.

D’fhoghluim na h-Óglaigh faoi pleananna Sasanach do dhéanamh turas míleata trasna na ceanntar sin agus thosaidh ead plean míleata do’n ionnsaigh agus briseadh in éadan ar na Gaill i ndhiaidh sin gan mhoill. Chuaidh scór ‘s a dó dhéag (32) Gaedheal go cath agus chuaidh ead go Lios na gCeann mar bhí stáisiúin traenach ann agus tiocfaidh na Gaill ann a-muigh as an traein go luath gan mhoill. Fhuair ead san ionad an-láidir faoin áite seo, mar dh’iarruidh ead do chur briseadh an-mhor ar na Gaill i gCiarraighe gan amhras ‘s gan mhoill freisin.

Tháinig an traen go Lios na gCeann 15 nóiméad níos luath, agus chuaidh na Gaedheil go na h-ionaid acu go gasta ‘nn. Bhí na Gaedheil ar dhá taobh na bóthar iarainn, agus chunnaig ead na Sasanaigh a-steach go h-an stáisiúin traenach ann. Go tobann, bhí sluagh saighdearan Gallda faoi cheanntar agus thosaidh an chath a-mach nuair a chuaidh Gall amháin go na bpoll. Chuaidh na Gall go na poll agus tháinig Dómhnall Alman – Ceannphort Gaedhealach ann – a-muigh as an pholl, agus chuir é ciad Gall go bás nuair d’oscail é sgaoileadh air. Fhuair na Gall bás go gasta ‘gus thosaidh Gaedheal eile do’n sgaoileadh in éadan ar na Gaill eile gan mhoill. Bha sin cath an-fíochmhar anois mar thosaidh na Gaedheil agus na Gaill teine sgaoileadh raidhfil in éadan orthu ‘nois. Rinn na Gaedheil ionnsaigh ionntas an-mhor ar na Gaill agus fhuair sluagh mór bás astu orthu mar sin. Throid an Gaedheil le h-aghaidh uair amháin agus fhuair dá Fíor Gaedheal bás san chath. I ndhiaidh uair amháin, tháinig sluagh Gall eile go Lios na gCeann ar an traen eile ‘gus fhuair na Gaedheil a-muigh as an cheanntar ás déidh bhuaidh ead an chath. Fhuair eadar 25 go 35 nó 55 Gall bás sa chath annseo ‘gus fhuair dá (2) Gaedheil bás freisin. Bhí Cath Lios na gCeann caithréim an-mhor le na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd gan amhras, agus bhí sin cath nas mó san cheanntar Ciarraighe i n-Deas Mhumhain le linn an cogadh freisin. Fhuair na dá Gaedheal bás le son saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd.

Dómhnall Alman
Séamus Ó Baothghalaigh

Fhuair Pádraig Alman bás ar an 22adh Eanáir 1927 mar fhuair é ghortú sa chath annseo.