Ar A-mach Féill Bhrìghde (1mh Gearran gu 27mh Gearran 1776)
Dh’éirich Dòmhnall Dòmhnallaich bratach ar a-mach an aghaidh riaghaltas Caraliana Tuadh i mBaile Bò sa Ghleann Gáidheal air Féill Bhrìghde sa 1776. Cha robh sin ar a-mach còir ‘s ceart, mar bha e air taobh Shasuinn ré cogadh sin. Fhuair dhà Dòmhnall faoi mìle trì chiad (1,300) òglach le chéile le h-aghaidh ar a-mach, ach ba cheart bh’ ead eadar sè mìle (6,000) gu seachd mìle (7,000) òglach aca, ach cha robh chreidimh sa riaghaltas Gallda eadar muinntear Gáidhealach ann.
Bha cuid ‘s mó ead (am muinntear Gáidhealach) as Arra Gháidheal, Comhghall, Eilean Bòideach, Eilean Diùra ‘s Eilean Muile ‘n aice leis Dùthaich Mhic Aoidh, Sgìre Latharn ‘s cheanntar Albainn a’ Thuaidh cuideachd. Cha robh ead a-mach san ar a-mach an aghaidh dhaoine na h-Aimearaga mar chaill ead gach aon rudaí aca le láimh Gaill abhaile.
Bha sluagh taobh Gallda – Sluagh Dhà Dòmhnallach – as nan Eileanan cuid ‘s mó mar bha na Dòmhnallaich ‘s na Leòdaich ann san uimhir an-mhor. Thosaidh na dhà Dòmhnall ‘máirseáil turas chun tràigh bun Gleann Gáidheal gun mhall. Dh’iarr ead do chruinnich le chéile leis cabhlach Shasuinn air tráigh Caraliana Thuadh.
Ach, bha cuid ‘s mó na muinntear Gleann Gáidheal an aghaidh Ar A-mach na Dòmhnallaich, agus chuaidh ead gu Sluagh Mìleatach Charaliana Thuadh leis an sgeul turas pleananna Dà Dòmhnull. Rinn ead sin gun mholl mar chreid ead sa chogadh an aghaidh Sasuinn mar dh’iarr ead dìoltas / dìoghaltas an aghaidh air Sasuinn mar nan Fuadaichean san Gháidhealtachd. Thug ead cuidich an-mhor chun na h-Aimearagaich san àm sin.
Dh’fhios Sluagh Aimearaga gach aon plean ‘s cainnt le na dhà Dòmhnallach mar dh’obair muinntear air taobh Reubal le linn àm sin gun teagamh. Nuair a’ thosaidh na Dà Dòmhnallach an ar a-mach sa Bhaile nam Bò, chuaidh Gaedheil eile chun gu na Reubalaich agus fhuair nan Reubalaich naoidh mìle (9,000) òglach saighdear le chéile do’n shabaid an aghaidh na Dà Dòmhnullach mar sin.
Tháinig eagal an-mhor chun air na Dà Dòmhnallach nuair a’ dh’fhoghluim ead faoi Sluagh Reubal aig cruinnich le chéile an aghaidh ead fhéin. Rinn na Dà Dòmhnallach màirseàla eile do’n éalaigh a-muigh as na Reubalaich, agus chuaidh ead trasna sléibhe ‘s abhainn ‘s mónadh. Rinn ead sin mar bha naoidh mìle (9,000) òglach saighdear aca na Reubalaich, agus bha mìle trì chiad (1,300) òglach saighdear aca fhéin.
Rinn na Dà Dòmhnallach turas an-fhada thairis fuath tuath eadar 18mh no 22mh Gearran gu 27mh Gearran 1776 nuair a d’fhuair sluagh ead aca gu h-Abhainn Uí Mhórdha ‘gus an dhroichead bhristeadh ann cuideachd. Bha ‘s thàinig tinneas cruaidh chun air Dòmhnall Dòmhnallaich latha roimhe Cath Dhroichead Bhristeadh no Cath Droichead Bhriste ‘nn air 27mh Gearran 1776. Bha sluagh faoi cheannard Dòmhnall MacLeòid ré ‘n chath. Ach dh’fhan Sluagh Reubalach leo.
Chuaidh Sluagh Dà Dòmhnallach air an ionnsaigh sa maduinn na 27mh Gearran an aghaidh air àite dhroichead ann. Tháinig tuirseach an-mhor aca mar turas ro-fhada ‘s ro-chruadh san latha roimhe sin. Scairt e – Dòmhnull Mac Leòid – a-muigh chun na saighdear air Droichead Bhriste, ‘ch bha ead Reubalaich, gun teagamh! Thosaidh an chath a-mach ann gun mhall agus bha cath sin geàrr agus fuilteach le na Gáidheal ann amháin, agus fhuair 80 (ceathair scór) nan Sluagh Dhà Dòmhnallach bàs, agus cha robh ach h-aon Reubal bàs. Bha ‘sabaid le deich bomaite no mar sin. Fhuair Dòmhnall Mac Leòid ‘s Iain Caimbeul trasna nan dhroichead bhriste ‘gus fhuair ead bàs leis gunnaithe h-Aimearagaich. Fhuair Dòmhnall Mac Leòid sé ‘s a fhichead (26) bùilead aige san chath sin. Fhuair ochd ciad ‘s dà fhichead a’ deich (850) òglach saighdear ‘ghabháil le làimh Aimearagaich. Dh’éalaich sluagh eile ‘muigh as an chath chun abhaile air ais a-rithist gun mhall.
Bha clainn cuid ‘s mó nan Eileanan gun cuidich ‘s gun chairdean ann mar sin. Dhubhairt ceannairithe Sasuinn gu Dòmhnall Dòmhnallach ‘s Dòmhnall Mac Leòid do thosaidh ar a-mach agus bheadh ead rèisimind Gáidhealach amhàin aca le sin. Bha chreid ead gach aon focal a’ dhubhairt na Gaill mar bha saighdear san arm Shasuinn ead fhéin.
Chuir na Reubalaich nan ciomaich Shluagh Dà Dòmhnall / Dòmhnull san phrìosan i mbaile Philadellphia / Filladelphiadh as déidh Cath Dhroichead Bhriste. Bha rudaí deacaidh fa do chlainn aca gu deireadh an chogadh sa 1783.