Cath Dùn Bàrr
Blàr Dùn Bàrra
Dh’ionnsaigh na Sasannaich thairis Abhainn Thuaidh as Sasuinn a-staigh gu h-Albainn air an 22mh Iuchar 1650. Bha sè mìle dhéag (16,000) saighdear agu ré ‘n ionnsaigh ann. Bha ead faoi cheannard Oilibhir Cromáil cuideachd, agus dh’iarraidh na Gáidheal thairis na h-Albainn do sabaid an aghaidh e fhé ‘mhain gun teagamh. Ach cha robh ead a-nonn do cheangail ri chéile leis Saighdearan Albainn mar bha Gáidheal ead, agus bha Caitligigh ‘s Easbuigigh ead sa chreidimh. Cha rabh ead a-staigh Eaglais na Cléire, ‘gus char iarruidh riaghaltas Gallda na h-Albainn ead mu tamall mar sin amháin. Ach fhuair sluagh Gáidhealach a-staigh na Saighdearan mar thánaig ead as Dùthaich Mhic Aoidh, Sgìr Latharn agus Albainn an Ear.
Thosaidh na daoin’ áite comh-éirigh an aghaidh na Gaill leis dìoghaltas an-mhor agu. Thánaig ead an aghaidh nan Gaill leis treall-chogadh thairis Albainn Deas an Ear. Bha Daigh Mac an Fhleisteir taoiseach mór na Saighdearan Albainn agus Arm nan Gáidheal san àm sin amhain. Bha fear ró-chruadh an aghaidh na Gáidheal roimhe gun teagamh eadar 1638 gu 1649 no 1650 gun stad. Ach bh’ e leotha ceangail ri chéile ‘n aghaidh Sasuinn a-nis ‘sabaid le saorsa. Thosaidh e cogadh seo leis seachd mìle ‘s a fichead (27,000) saighdear aige, ach thánaig na gùintean dhubha ‘muigh as Dùn Éideann agus chuir ead mìltean ‘s deich mìltean a-muigh as na Saighdearan mar cha rabh ead a-staigh Eaglais na Cléire. Le mìos Sultain, bh’ eadar deich mìle cúig ciad (10,500) gu h-aon déag mìle (11,000) saighdear leotha ‘nn. Chaidh na gùintean dhubha ceithir mìle sa ceithir fichead (4,080) saighdear a-muigh as na Saighdearan sa Lùnastal amhain.
Chuir Daigh Mac an Fhleisteir agus na Gáidheil áite gach aon ceanntar gu teine ‘gus ghabháil ead na h-ainmhithe ‘gus biadh eile ‘muigh as na Gaill cuideachd mar dh’iarr e do chuir tinneas ‘s ocrais uabhasach air nan Gaill gun teagamh. Chuir ead ballachan cosanta móra thairis Albainn Deas an Ear cuideachd, agus dh’fhan ead le tinneas ‘s ocrais do bhriseadh nan Gaill. Agus bha sin an-caithream agus shiubhail eadar ceithir mìle (4,000) gu cúig mìle (5,000) Sasannach gu bàs ann. Thosaidh na Sasannaich do theich abhaile leis eagal mór agu air 31mh Lùnastal gun mhall. Chaidh na Saighdearan agus cuid beag Arm nan Gáidheal air aghaidh do’n ionnsaigh orra. Theich na Sasannaich gu Dùn Bàrr. Chaidh na Saighdearan shuas gu Cnuic an Dùin nuair a chonnaig ‘s dh’fhoghluim ead faoi sin. Fhuair na Gaill glacte shìos an bun thalamh leis na Muir Lochlainn air cúl agu. Bha na Saighdearan shuas air an àrd-thalamh air gach aon áite.
Thosaidh an chath a-muigh san oidhche 2mh Sultaine, nuair rinn na Gaill do’n ealaich a-muigh as Dùn Bàrr do’n fhaigh abhaile gu Sasuinn air ais a-rithist. Ach, fhuair ead bhristeamh fuilteach orra le sin mar dh’fhan na Gáidheal leotha ‘nn, agus fhuair cúpla ciad Gall bàs ann mar sin. Rinn ead sin a-rithist air 3mh Sultaine roimhe ‘n cath mór cuideachd.
Thánaig na Saighdearan a-muigh as Cnuic an Dùin air 2mh Sultaine, mar fhuair ead orduigh amadán as na gùintean dhubha do shabaid an aghaidh na Sasannaich gun mhall mar dh’iarr ead do bhristeamh catha shìos an bun-thalamh an aghaidh orra. Chaidh Daigh Mac an Fhleisteir air an ionnsuigh ann gun mhall. Rinn na Saighdearan sin le latha fada ré 2mh Sultaine, ‘gus chonnaig na Sasannaich sin. Chaidh na Gaill agus dh’fhan ead orra – na Saighdearan – annsin. Dh’fhàg ead a-muigh as an àrd-thalamh, agus chaidh nan Gaill air an ionnsaigh orra gun mhall. Bha dà mìle dhéag ‘s a ceithir fichead (12,080) saighdear leis na Sasannaich ann agus bha h-ochd mìle (8,000) gu deich mìle cúig ciad (10,500) leis na Saighdearan Albainn cuideachd. Bhristeamh na Gaill eadar na Saighdearan leis fuilteach uabhasach, ach shabaid na Saighdearan air ais a-rithist gun mhall. Bha ‘n chath an-fhada ré mhadainn 3mh Sultaine ‘gus latha ‘nn cuideachd. Rinn na Sasannaich ionnsaigh iongantais an aghaidh air na Saighdearan seo. Chaidh an chath air aghaidh le uairean fada gun sos ‘s gun bris. Shiubhail eadar trì mìle (3,000) gu ceithir mìle (4,000) Saighdear Albainn gu bàs sa chath seo, ‘gus shiubhail eadar h-aon mìle (1,000) gu dà mìle (2,000) Gall gu bàs cuideachd. Fhuair eadar ceithir mìle (4,000) gu sè mìle (6,000) Saighdear na h-Albainn ghabháil le na Sasannaich ás déidh an chath. Chuir Cromáil na Saighdearan seo gu Siubhail Fada Bhàis gu Dùraim sa Sasuinn, agus chuir e fhé orra gu Sasuinn Nuadh sa Dùthaich nan Craobh agus air nan Eileanan Gréine gun mhall eadar 1650 gu 1658. Cha rabh ead abhaile gu h-Albainn air ais a-rithist. Bha tràillean ead nan Gall-Shasannaich a-nis, agus bha mór an truagh sin.
