Blàr Inbhir Chèitinn
Cath Inbhir Cheitinn
Bha cath mór agus an-fhuile mu ceanntar Inbhir Céitinn sa Fìobha air 20mh Iuchar 1651. Bha sin ri linn cogamh nuadh eadar Albainn agus Sasuinn agus bha na Gáidheil air thaobh Albainn. Bha sluagh nas bhige nan Gàidheal a-staigh Arm na h-Albainn bho Blàr Dùn Bàrr (3mh Sultain 1650) mar dh’iarruidh riaghaltas Goill na h-Albainn do bhac no do chur ead a-muigh as an cogadh an aghaidh Sasuinn mar bha fhios aca dh’iarr na Gàidheil do chur dìoghaltas an-mhor an aghaidh na Gall-Shasannaich mar bha fhios aca – na Gàidheil Albainn – mu’n àr garbh mór ann Éireann an aghaidh nan Gàidheil ann le làmh Cromuil gu h-àiridh.
Bha Cromuil agus na Goill ‘fann a-staigh Albainn a’ Deas bho Dùbhlachd 1650, agus bha mu 16,000 saighdear aige ‘nnsin cuideachd. Air 28mh Òg-mhìos 1651, dh’fhàg Daigh Mac an Fleisteir a-muigh as Shruighlea, ‘gus chaidh e suas gu Coille Tor. Bha sin àite làidir, bha eadar 260 gu 320 saighdear aige ‘nnsin, agus th’ e air àrd-thalamh cuideachd. Dh’iarruidh Cromuil do bhris a-steach Sruighlea ‘gus bailtean ann ri thaobh an Linne Foirthe mar bha ‘n sluagh mór aige ‘g ith biadh ró-mhor, agus bha fhios aige chan eil àm air taobh leis. Rinn riaghaltas Goill na h-Albainn sìochaint leis na Fíor Gàidheil agus leis daoine Gàidhealach eile, ‘gus rinn ead sin ri linn Dùbhlachd 1650. Thánaig Arm nan Gàidheal a-muigh as an iar do sabaid ri thaobh leotha mar sin, ach char fhuair ead ann gu dhà latha roimhe cath mór.
Bh’ Arm nan Gàidheal sa dhà shluagh ri linn an chath seo. Bha ciad sluagh fo cheannard Eachann Ruadh mac Lachann ‘ic Eachann Mór ‘ic Eachann Óg ‘ic Lachann Mór ‘ic Eachann Óg ‘ic Eachann Mór ‘ic Lachann Catanach ‘ic Lachann ‘ic Eachann Odhar ‘ic Lachann Óg ‘ic Lachann Bronnach ‘ic Eachann Ruadh nan Cath ‘ic Lachann Lùbanach ‘ic Iain Dubh ‘ic Maol-Caluim ‘ic Gille-Íosa ‘ic Gill-Eathain na Tuaighe Mac Gilleathain. Bha 800 óglach ‘s saighdear aige ‘gus bh’ ead as Eilean Muile ‘gus as eileanan nas àite ‘nn le cuid mhor.
Bha dàrna shluagh fo cheannard Deòrsa mac Eathan ‘ic Iain Dubh ‘ic Iain Buidhe Mac a’ Chananaich (Bochanan), agus bh’ ead as Sruighlea, Peart agus ceanntar àitean ann cuideachd. Bha 890 saighdear ag na Cananaich ri linn an chath seo. Na Cananaich an t-ainm a robh raoisimeid aca sa chath seo cuideachd. Agus bha 1.690 saighdear Gàidhealach ann ri linn an chath no mu sin b’fheudar. Agus sheas ‘s shabaid ead ri chéile ‘n aghaidh na Gall-Shasannaich ri linn an chath, agus sheas iad amháin ead fhé ‘muigh as na saighdearan eile mar bha fuath an-mhor chugu, ‘gus chuir ead sabaid ‘s comhaireachd dochreidsinn an aghaidh nan Goill garbh gun teagamh.
Gu h-obann, fhuair Cromuil 4,000 saighdear nuadh aige air Di-Ciadaoin 16mh Iuchar, agus bha 20,000 saighdear aige a-nis. Agus ri linn an oidhche fhuair 1,500 saighdear Gallda thairis Linne Foirthe gu h-Inbhir Chèitinn. Ghabháil ead Inis Garbh, Inis Garbhaidh agus Inis Dòite nuair a thánaig ead thairis Linne Foirthe.
Nuair a fhuair ead thairis Linne Foirthe, chaidh na Gaill air an ionnsaigh mór an aghaidh sluagh Albannach ann. Chaidh ead air aghaidh agus ghabháil ead ceathar dùn ri thaobh gunnaichean-móra cuideachd. Rinn ead sin eadar 16mh gu 17mh Iuchar 1651. Agus chaidh ead leis na gunnaichean-móra nuadh aca chun cath mór an aghaidh Sluagh Albainn, ach an aghaidh Arm nan Gàidheal gu h-àiridh. Bha 5,000 Sasannach thairis Linne Foirthe le madainn 20mh Iuchar ag fanachd air na Gàidheal.
Thánaig Seumas h-Olbuirne (ceannard air taobh Albainn) a-muigh as Sruighlea do’n ionnsaigh an aghaidh na Gall-Shasannaich nuair a dh’fhoghluim e mu sluagh Sasuinn air Inbhir Céitinn. Bha 4,400 saighdear aige. Ach rinn e do rith a-mach as an chath cúpla h-àm roimhe ‘n cath mór, agus chan eil fhios againn carson. Dheun e sin ri linn mháirseáil gu h-Ibhir Chèitinn eadar 19mh gu 20mh Iuchar, agus dheun e sin a-rithist ri linn madainn nan cath cuideachd. Ach char dheun Arm nan Gàidheal sin, mar dh’iarr ead do shabaid an aghaidh Sasuinn, agus cha robh eagal ortha cuideachd gun teagamh!
Chaidh Arm nan Gàidheal chun an chath leis dhà sluagh aca – Na Muilich fo cheannard Eachunn Ruadh leis 800 saighdear aca ‘s Na Cananaich fo cheannard Deòrsa mac Eathain leis 890 saighdear aca. Bha 1,690 saighdear Gàidhealach ri chéile ‘nn.
Chaidh na Gàidheil chun an chath gun mhall sa mhadainn air 20mh Iuchar 1651. Bh’ ead ann ro na Goill le h-aghaidh uairean fada ‘gus thánaig ead fo h-ionnsaigh as teine gunnaichean-móra ‘s luath sa mhadainn gu meadhan latha. Agus fhuair àireimh mór bàs aca ri linn àm sin cuideachd. Ach dh’fhan ead ann mar bh’ orduigh aca do sheas agus do fhan ann gu tosaich na Goill an ionnsaigh mór. Bha na h-Albannaich air do chlé ‘gus air deas aca, ‘gus bha creid aca bithidh gach aon rud gu math.
Ach gu h-obann, dh’ionnsaigh na Goill suas chugu ‘gus reith sluaghan chle ‘gus reith sluaghan deas a-muigh as an chath as dheidh cóig dheug mionaid na ‘sabaid. Ach cha robh Arm nan Gàidheal ag reith a-mach as an chath, agus rinn ead comhaireachd dochreidsinn agus sabaid an-mhor annsein gun teagamh. Bha na Gàidheil amhàin an aghaidh 5,000 Goll a-nis gun teagamh agus gun cuidich! Thánaig marc-shluagh Gallda ‘n aghaidh ortha ‘s an chlé ‘gus as a deas, agus thánaig gach aon cois-shaighdear aca ‘s a thosaich. Ach chaidh na Gàidheil air aghaidh leis an chath, agus char ghéill ead do na Goill agus char éalaich ead a-muigh as an sabaid. Cha robh na Gàidheil ruaigte ‘nnseo. Chuir ead comhaireachd an-mhor le gach aon cos, agus fhuair ead sàthte le mìle air mìle air mìle gun stad agus chaidh ead shuas air chnuic àite gu Caisteal Pit Riabhaidh nuair a rinn ead comhaireachd sheas-làidir ann a-rithist.
Nuair a chaidh ead do dheun seas mhath eile, fhuair na Goill mun thimcheall na Gàidheil, agus char ghéill na Gàidheil a-rithist air fhathast, agus lean ead air aghaidh leis an chath. Ri linn an àm seo, thug seachd bráthair do bheathanan aca do shabháil Eachunn Ruadh as bàis le làmh Goill. Chaochail nam bráthrean bàs aon le h-aon. Nuair a chaochail bráthair amhàin ann sgairt bràthair eile ‘mach “Fear eile airson Eachuinn!” Agus chaidh ead shìos ag cosainnt Eachunn Ruadh ri linn an chath. Bha glaisgich an-mhor ead fhé gun teagamh!
Lean na Gàidheil air aghaidh leis an chath gun ball-airm mhath aca, ‘gus rinn sluagh beag do’n éalaich a-muigh as an àir gu sabháilte sa Chaistil Pit Riabhaidh. Ach fhuair ead a-muigh as an le nam bàn-tighearna ‘nn. Bha fhearg mór aca mar sin, agus chuir ead mallachd garbh oirre ‘gus air an àite cuideachd. Ghabháil na Goill na sluagh beag Gàidhealach ann, agus chuir ead na sluagh beag gu bàis a-staigh talaimh nan caistil.
Chaidh Eachunn Ruadh shìos ‘sabaid sa cath as dheidh latha fada, ‘gus bha mór an-truagh sin gun teagamh. Chaidh 760 saighdear na Muilich shìos sa chath seo, ‘gus chaidh 855 saighdear na Chananaich shìos sa chath seo cuideachd. Dh’fhill eadar 70 no 75 Gàidheal chun air dachaigh aca air ais a-rithist agus bha ‘n chall an-uabhasach, an-chruadh agus an-gharbh le na Gàidheil Muile ‘gus le na Gàidheil fo na Cananaich cuideachd gun teagamh.
Chaidh 120 de bhalaich òga à Ros is Ì a shabaid ann am Blàr Inbhir Chèitinn, is cha do thill mòran dhiubh. Air an t-slighe, thàinig iad gu abhainn a bha na leum, agus thog Iain Mòr Àird Dhealanais (aon dhe na fir a bha còmhla ris na balaich) na balaich eile tarsainn air a dhruim. Bha sianar mhac leis fhèin anns a’ bhlàr. Nuair a chualas an naidheachd mun àireimh a chaidh a mharbhadh, chùm an Eaglais Easbaigeach ann am Muile an t-seirbheis mu dheireadh aca. Chaidh Eachann Ruadh nan Cath a mharbhadh aig Blàr Inbhir Chèitinn. B’ e Clann MhicAonghais a thiodhlaic e, is mar sin, thug MacGill’Eathain Dhubhaird fearann dhaibh ann air an Ì.
Bha Blàr Inbhir Chèitinn chall garbh mór le h-aghaidh na Fíor Gàidheil, agus le Clann Gilleathain agus le na Cananaich ri chéile gun teagamh. Fhuair ead bàs le son saorsa na Gàidheal agus a’ Ghàidhealtachd.
