Cath Obar Dheathain
An déidh buaidh Arm nan Gaedheal am Blàr Tiobar Mòr air 1mh Sultain 1644, bh’ ead a-staigh baile Peairt iomadh latha. An déidh sin, tháinig ead gu Dùn Déagh air an 6mh Sultain 1644. Chuir Seumas Greumaich an òrdugh chun am baile do thoir géill gu h-Arm nan Gaedheal. Och, cha robh ead sin. Chuaidh Arm nan Gaedheal air aghaidh chun gu n-Obar Dheathain mar fhuair ead nuacht faoi sluagh mòr nan Gall air an rathad do shabaid an aghaidh Arm nan Gaedheal. Bha sluagh an-mhor leo nan Gaill cuideachd.
Dh’iarr Montròs agas Mac Colla do ghabh baile mòr ann mar beidh sin chaithream an-mhor le ‘n cogadh agas na Gaedheil gu h-áiridh. Th’ Obar Dheathain treas bhaile na h-Albainn cuideachd, agas má beidh ead caithream ann agas beidh nan Gaedheil an-làidir san ath-chogadh agas cogadh Mhic Cholla cuideachd. Bh’ eadar 1,580 gu 1,600 saighdear san Arm nan Gaedheal leis bha 80 saighdear marc-shluagh agas bha saighdearan eile sa cois-shluagh. Agas bha faoi 3,300 gu 8,300 Gall san Blàr Obar Dheathain, agas bha 300 saighdear marc-shluagh leis bh’ eadar 3,000 gu 8,000 saighdear sa cois-shluagh leo. Bha sgéal an-chunnartach agas air leth cunnartach le nan Gaedheil Éireannach ré cogadh ann. Bha fuath an-mhor an aghaidh Gaedheil Éireannach san Albainn a’ Deas agas san Galltachd ré àm sin mar bha Caitlicigh nan Gaedheil Éireannach agas bha mòr-eagal aca – nan Gaill – agas bha nan Gaill ain-chinealtach an-mhor an aghaidh gach Gaedheal, och nan Gaedheil Éireannach gu h-áiridh!
Nuair a fhuair nan Gaill nuacht faoi n-Arm nan Gaedheil san àrainn Obar Dheathain, chruinnich ead a-mach as an baile do shabaid an aghaidh nan Gaedheil agus tháinig siad leis sluagh an-mhor aca cuideachd. Bha na Gaedheil faoi cheannas Alasdair Mac Colla nan Clann Dòmhnaill agas Seumas Greumaich na Montròs. Chruinnich nan Gaill taobh a-muigh bail’ Obar Dheathain agas chuaidh na Gaedheil ann do shabaid an aghaidh sluagh mòr nan Gall. Chuir ceannardan Gaedheil na Gaedheil Éireannach a-staigh làr na h-Arm agas bha Gaedheil Albannach air taobh chlé ‘gas air taobh deas cuideachd.
Roimhe ‘n blàr, chuir Seumas Greumaich an t-òrdugh chun sluagh Gall do thoir géill Obar Dheathain ‘s airm gu leis fhéin agas Arm nan Gaedheal. Chuir gille-fhidir drumadóir chun na Gaill leis an òrdugh. Thuirt na Gaill, beidh aig sabaid ead fhéin, agas nuair a chaidh gille-drumadóir air ais gu nan Gaedheil, rinn nan Gaill obair fallsachd an aghaidh nan Gaedheil nuair chuir ead na gille gu bàs nuair a bha e gu h-Arm nan Gaedheal leis an fhreagar. Fuair sé bàs le gunna musgaid nan Gall ann. An déidh sin tháinig frìth an-mhor eadar na Gaedheil agas dh’iarr ead blàr mar sin!
Thosaidh an blàr a-mach nuair dh’ionnsaigh marc-shluagh Gall air aghaidh làr Arm nan Gaedheal àm iomadh. Bha na h-Éireannaich ann, agas bh’ ead faoi cheannas Alasdair Mac Colla cuideachd. Rinn ead dà ionnsaigh air na Gaedheil Éireannach ann agas dh’fhosgailte na líne aca ‘gas bha marc-shluagh Gall fhuair siad faoi thart le nan Gaedheil! Chuir na Gaedheil teine-ghunna bàs an-mhor orthu ‘s dh’ionnsaigh ead leis claidhimh aca ‘s déidh sin. Fhuair gach saighdear marc-shluagh bàs ann. Bha còmhrag an-fola air taobh deas nuair dh’ionnsaigh dhà rèisimeid Gall an aghaidh air na Gaedheil ann, agas bha gailbheach ann sin. Rinne na Gaedheil àr an-fola ‘nn nuair bhris ead dhà ionnsaigh Gall ann leis àr an-mhor air nan Gall. Bha còmhrag an-gailbheach air taobh chlé, nuair a chuireadh sluagh nan ciad (100) musgadair faoi cheannas Eoin Ó Muircheartaigh sabaid mhor an aghaidh nan Gall ann. Chaidh marc-shluagh Gaedheal – 80 saighdear aca – a-staigh san shabaid ann le taobh leis ciad (100) musgadair eile ‘gas buaidh ead an aghaidh nan Gaill annseo gu h-áiridh leis àr fuilteach ann cuideachd. As déidh chuir e na marc-shluagh Gall chun bàs, dh’òrdugh Alasdair Mac Colla ‘n ionnsaigh mòr Gaedhealach air làr nan Gall. Dh’ionnsaigh rèisimeid amháin thuas an chnuic air nan Gall air thar barr an chnuic agas bha sabaid an-mhor agas an-fhuilteach ann agas bha sin do-chreidsinn. Sheas sluagh Gall an aghaidh na Gaedheil ann agas bha sabaid an-fuilteach ann mar sin. Och an déidh trì uair fhuair na Gaill bhrìste ‘gas bhriseadh agas rith ead chun am baile. Bh’ Arm nan Gaedheal aig sabaid ann le h-aghaidh uaireanta fada ‘gas fhuair 3,000 gu 5,000 Gall bàs ré ‘n blàr cuideachd. Bhuaidh nan Gaedheil caithream an-mhor a-rithist agas bha sin go h-ionntach mhath le gach Gaedheal thairis nan Gaedhealtachd.
An déidh an blàr chaidh Arm nan Gaedheal a-staigh bail’ Obar Dheathain agas chaidh ead fiadh ann cuideachd le trì latha. Chuir ead 96 daoine neoiciontach gu bàs ann cuideachd agas ‘s mòr an trua sin. Och, bhuaidh ead caithream an-mhor agas ghabh ead bia, airgead, airm agas armáil eile do shabaid an aghaidh nan Gall. Fhuair sluagh an-bheag Gaedheal bàs sa blàr agas fhuair eadar 3,000 gu 5,000 Gall bàs ann cuideachd.