Bliain na Saoirse: 1798

Éirí Amach na h-Éireannaigh Aontaithe Céad Cogadh na Phoblachta (1798 go 1804) Ar an 23adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1798 d’éirigh na n-Gaedheil thuas amach in éadan na Sasanaigh, na tiarnaí talún agus in éadan na n-Gaill eile ‘r an oíche na 23adh go 24adh Bealtaine 1798. D’éirigh na n-Gaedheil amach i mBaile Átha Cliath, Cill Dara, An Midhe, An Lughmhadh, Cill Mhantáin, Ceatharlach agus Loch Garman. D’ionnsaigh agus stadaigh iad na gcóistí posta nuair tháinig siad amach as Baile Átha Cliath agus nuair bhí siad chun turas trasna na tíre. Dhéan na n-Gaedheil sin mar bhí sin an chomhartha le fórsaí ‘gus sluaite Gaedheal Phoblachtach do thosaigh an t-éirí amach trasna na tíre. Tháinig na h-Éireannaigh Aontaithe ‘gus na Cosantóirí ‘n chogadh mar throid siad le saoirse na h-Éireann agus le saoirse na n-Gaedheal fosta. Bhí ‘n céad cathanna trasna Laighean sa mhaidin 24adh Bealtaine 1798 agus bhí cathanna fíochmhar i gCill Dara go h-áirithe. D’ionnsaigh agus throid na Gaedheil leis picí ‘gus claidhimh agus bhí crógaíocht mhór acu. Bhuaidh na Gaedheil cath ó am go h-am, ach fuair bhriseadh orthu san chathanna cuid ‘s mó. Ar rith an t-éirí amach mór i Laighean, mháirseáil arm mhór Sasuinn amach as Luimneach agus tháinig siad trasna na tíre leis neart agus luas ollmhór acu. Tháinig na n-Gaill trasna na tíre ó iarthar go oirthear sa trí lá, ‘gus bhí sin eadar 23adh go 26adh Bealtaine. Nuair a fuair arm mhór Sasuinn go Laighean, chuaidh siad chun cath gan mhoill sa Cath na Teamhair ar an 26adh Bealtaine 1798. Bhí 4,000 go 7,000 Gaedheal ann sa chath sin agus bhí siad ar barr na chnoic ag fanacht le na n-Gaill ar bun an chnoic. D’ionnsaigh na Gaedheil leis misneach mhór in éadan ar na n-Gaill agus i ndhiaidh ocht uair ag troid fuair eadar 3,000 go 4,000 Gaedheal bás agus fuair eadar 700 go 2,200 Gall bás fosta. Throid na n-Gaill leis gunnaí móra ‘gus muscaeid fosta. Bhí an briseadh sin an deireannach an t-éirí amach san Mhidhe. I ndhiaidh Cath na Teamhair, chuaidh na Sasanaich ar an t-ionnsaí mhór in éadan na n-Gaedheil trasna Laighean do bhris an t-éirí amach mhór. Throid na n-Gaedheal ar aghaidh leis crógaíocht dochreidte i gCill Dara, Ceatharlach, An Lughmhadh agus i gCill Mhantáin. Thosaidh na n-Gaedheil Chill Mhantáin cogadh ruaigeanna ‘s luíochánn’ ann agus bhuaidh iad cathanna ‘s luíochánna leis sin. D’ionnraidh arm mhór Sasuinn i gCill Dara ‘gus bhí ‘n áir mhór an-fola ‘nn mar sin! D’ionnsaigh agus throid iad leis crualacht ollmhór ar Arm na n-Gaedheal Chill Dara ‘gus in éadan na n-duine bhochd ann fosta. Chuir iad bailí, sraidbhailte, tigh mhór, tigh bheag, feirmeacha ‘gus tigh tábhairne chun dóiteán leis crualacht níos mó fosta. Chuir arm mhór Sasuinn mílte ‘r mílte daoine chun bás sa am sin. Throid na n-Gaedheil Chill Dara leis crógaíocht dochreidte ‘n éadan arm mhór Sasuinn, ach fuair siad briseadh agus bás san uimhir ollmhór agus bha sin an sgéal trasna Baile Átha Cliath, an Midhe, an Lughmhadh, Ceatharlach agus ceanntar eile i Laighean fosta. Thosaidh Arm na n-Gaedheal Chill Dara cogadh ruaig ‘s luíochán i ndhiaidh sin. Ach bha sin sgéal eile i Loch Garman agus i gCill Mhantáin ó 26adh go 27adh lá mí Bhealtaine sa bhliadhain 1798 nuair d’éirigh gach cheanntar amach in éadan na n-Gaill ann.