Bliain na Saoirse: 1798

Éirí Amach Loch Garman

Ar an oidhche 26adh go 27adh Bealtaine 1798, d’éirigh na Fíor Ghaedheil amach in éadan na Sasanaigh i Loch Garman. Nuair mháirseáil arm mhór Sasuinn trasna Laighean leis tine ‘s sgrios ‘s fuil na daoine orthu, thosaidh na Gaedheil Loch Garman agus Cill Mhantáin an cogadh eile ‘n éadan na Gall ann.

D’éirigh na Gaedheil amach trasna Loch Garman ar an oidhche na 26adh go 27adh Bealtaine ‘gus chruinnigh iad le chéile sa sluaithe idir 20 go 30 saighdear san gach áit. Tháinig sluaite móra le chéile thuas ar na chnoic agus ar gach ard thalún eile. Chruinnigh na fórsaí Gaedheal ar áit eile trasna Loch Garman agus mháirseáil siad chun gach baile ann fosta. Ghabh iad baile, sráidbhaile ‘gus caisleáin gan troid amháin go dtí mháirseáil said chun Inis Córthaidh agus Baile Loch Garman nuair a’ chuir na Sasanaigh cath throid sa cheanntair ann. Theith na cótaí dhearga ‘mach as dúin agus caisleáin trasna deisceart Loch Garman agus as ceanntair eile Loch Garman eadar 27adh go 30adh Bealtaine mar bhí eagla mhór acu fuair said nuacht na n-éirí amach sa chonndae. Bhuaidh na Gaedheil caithréim ollmhór in éadan na cótaí dhearga sa Cath Chnoc na h-Ubhallghort nó Cath na h-Ubhallghort ar an 28adh Bealtaine 1798.

Rinne na Gaedheil campa mhíleata ann agus d’ionnsaigh na cótaí dhearga ‘n éadan orthu, ach bhí siad istigh san iontas mhór ann! Mháirseáil na cótaí dhearga leis dhá reisimind thuas ar Cnoc na h-Ubhallghort do bhris na n-Gaedheal. Nuair a fuair siad ann ar barr na chnoc chonnaic siad sluagh Gaedhealach ag teith amach astu. Mháirseáil iad i ndhiaidh na n-Gaedheil leis luas mór anois mar chreid siad bhí na n-Gaedheil ar an rith. Ach! D’ionnsaigh na sluaithe eile ‘mach as an chlé! Agus throid siad leis picí ‘gus crógaíocht mhór. Bhriseadh na Gaedheil na cótaí dhearga leis fíochmhar mhór agus fuair eadar 110 go 232 saighdear Sasuinn bás ann. Agus fuair 100 saighdear Sasuinn eile bás nuair tháinig siad thuas an chnoic fosta. Bhí na Gaedheil ann faoi cheannas Athair Eoin Ó Murchú. Chuaidh na Gaedheil ar an t-ionnsaí ‘nois agus bhuaidh siad caithréim eile sa Chath Theach Munna ‘gus Inis Córthaidh. Nuair ghabh siad Inis Córthaidh d’fhógra na Gaedheil beidh an bhaile seo baile mhór nó príomh bhaile na Poblacht Loch Garman.

Ghabh na Gaedheil Baile Loch Garman ar an 29adh nó 30adh Bealtaine le rith iad tréadaí na h-eallaigh agus bó chun na cótaí dhearga nuair a bhí siad ag fanacht le h-aghaidh na Gaedheil. Chuir na Gaedheil na capaill agus na h-eallaigh chun scaoill na cótaí dhearga. Rith na cótaí dhearga ‘muigh as an t-ionnsaí ‘gus ghabh iad an bhaile mar sin. Bhí sin caithréim mhór le na n-Gaedheil fosta. Ar an 1adh Meitheamh chuir ceannasaíocht áitiúil na rannán Gaedhealach sa trí airm nua na Phoblacht agus chuaidh siad ar an t-ionnsaí ar fórsaí Sasuinn eile sa Loch Garman. Níor chuaidh iad sa cheanntair faoi tamall Loch Garman mar fuair said orduithe do ghabh Loch Garman amháin. Ach beidh droch-nuacht acu nuair chuala siad bha na Gaedheil Loch Garman agus na Gaedheil Chill Mhantáin amháin san chogadh anois mar fuair na Gaedheil eile bhriseadh agus bás.