Cath Chnoc Dhongáin
Bha cath an-mhor eadar na Gaedheil in éadan na Gaill ar Midhe ‘r an 8adh Lughnasa 1647. Bh’ eadar 6,600 go 7,000 saighdear san Arm Laighean (Arm na Gaedheal), agus bha faoi 8,000 le na Gaill. Bh’ eadar 400 go 1,500 saighdear as nan Eileanan ‘s Albainn istigh Arm Laighean fosta. Bh’ iad faoi cheannas Alasdair Dómhnallach na Glinne Ghárraidh. Tháinig cuid ‘s mó h-Arm Laighean as na daoine bhochd Gaedhealach na Cúige Laighean, ach bhí gach aon saighdear ‘s daoine leis Arm Laighean nó h-Arm na Gaedheal faoi cheannas Tomás Preastúin. Ba Sean Gall é fhéin as Laighean, agus chuir sé Sean Gaill eile i gceannasaíocht gach aon reisimint san arm sin fosta, ‘gus ba mór an truagh sin gan amhras.
Chuaidh Arm na Gaedheal Laighean ar an ionnsaigh trasna cúige sin eadar Meitheamh go Iúil 1647, agus bhuaidh ead cuid ‘s mó na cathanna ‘n éadan na Gaill gan amhras. Chuir ead na Gaill amuigh as Cill Dara, an Midhe, Laoighis, Uibh Fháilí ‘gus ceanntair eile go gasta. Bhuaidh na Gaedheil Laighean léigear mór ag Caisleán Mhaigh Nuad fosta, ‘gus chuir an caithream sin eagal an-mhor eadar na Gaill i mBail’ Átha Cliath. Ba sin ar 23adh Iúil 1647.
Ach tháinig na Gaill amuigh as Bail’ Átha Cliath gan mhoill mar d’iarruidh iad do throid ‘s do bhristeamh in éadan Arm Gaedheal Laighean gan mhoill gan amhras.
D’fhoghluim Eoghan Ruadh mu pleananna Gaill do bhristeamh ‘s do sgrios in éadan na Gaedheil Laighean agus in éadan Arm na Gaedheal Laighean go h-áiridh. Chuir sé nuachd air aghaidh go Tomás Preastún mar ba siad ar taobh amhain le chéil’ in éadan na Gaill. Ach char éisteachd Tomás chun go nuachd Eoghan Ruadh, agus d’iarr Eoghan Ruadh do chur ‘s do thabhair 4,000 (ceithir míle) saighdear Ulaidh chun go h-Arm Laighean faoi cheannas Aodh Dubh Ó Néill agus beadh é faoi cheannas Tomás Preastún san Arm Laighean. Ach chuir Tomás an stad chun sin fosta, ‘gus ba mór na truagh sin.
Rinn Tomás Preastúin plean rúnda mór do mháirseáil in éadan ar Bail’ Átha Cliath ré ciad seachtain na Lughnasa, ‘gus thosaidh na Gaedheil ar an bealach sin go mall ar 6adh go 7adh lá Lughnasa. Fhuair ead istigh gu Cúige Midhe, ‘gus ba siad in aice dúnta go Bail’ Átha Cliath. Ach mháirseáil na Gaedheil ró-mhall, agus ba sin mar Tomás Preastún! Thosaidh siad an mháirseáil chun go Bhail’ Átha Cliath ar ais aríst sa mhadainn 8adh Lughnasa, ach chualaidh ead cath eile ‘g Caisleán Dangáin cúpla míle ‘stu. Dh’orduigh Preastúin an arm thuas ar Cnoc an Línsigh agus ar Cnoc Bhaile Dangáin gan mhoill. Fhuair Arm na Gaedheal Laighean ann leis crógacht dochreidte.
Bha reisimintí nan Eileanan ‘s na h-Albainn ar taobh clé na h-Arm Laighean, agus bh’ eadar 400 go 1,500 saighdear acu ‘nn. Ba na marc-shluagh Gaedhealach faoi cheannas Piaras mac Tomáis Mac Gearailt, agus bha saighdearan eile faoi cheannas Tomás Preastúin é fhéin. Dh’fhan Preastúin shuas air thar barr an cnoc agus chan eil fhios againne cén fáth indiu. Tháinig sluagh Gallda thuas an cnoc leis neart an-mhor leo. D’ionnsaigh marc-shluagh Gaedhealach an aghaidh ar na Gaill do bhristeamh an ionnsaigh Gallda. Ach fhuair ciadta ‘s ciadta ead go báis i ndhiaidh uair amháin mar sin. Chuaidh ead in éadan 4,500 Gall marc-shluagh gan tacaigh, agus fhuair ead bás mar sin Tomás Preastúin ann. Ba sin ar taobh deas an chath. Rith ‘s theith ead amuigh an as áir, agus rith na marc-shluagh eile ‘muigh as an chath nuair a chonnaig ead an bristeadh na marc-shluagh faoi Piaras mac Tomáis. Rith ead amuigh as an chath agus ba na Gaedheil cois-shaighdearan gan cosaint na marc-shluagh mar sin.
Fhuair na Gaill faoi tamall air na sluaghan Gaedheal eile ‘s déidh sin. Dh’ionnsaigh ead in éadan na Gaedheil leis gunnaí móra, marc-shluagh agus musgaeid uafasach. Ach, sheas na Gaedheil Laighean ‘s na Gaedheil Albainn ‘s na Gaedheil Eileanan ann le chéile le linn lá fada ‘nn, agus rinn ead sin leis dochreidte mór. Ach i ndhiaidh uaireanta ró-fhada, chuaidh na Gaedheil Albainn air an ionnsaigh mór in éadan na sluagh Gallda mar dh’iarruidh ead do bhris amach as an líne fada Gallda faoi tamall an Arm Gaedhealach. Rith 800 saighdear Albainn shuas gu na Gaill agus thosaidh siad teine gunna musgaeid amháin orthu. As déidh sin chuaidh ead chucu (na Gaill) leis claidhimh dhá lámha ‘gus bhristeamh ead bearna mór sna line Gallda. Dh’ealaich cuid ‘s mó na Gaedheil Albainn a-muigh chun gu ‘n iar mar sin. Agus dh’ealaich 2,000 Gaedheal Laighean a-muigh as an áir fosta mar na Gaedheil Albannaich. Ach, dh’fhan cuid ‘s mó na Gaedheil Laighean eile shuas ann air Cnoc an Línsigh, agus bha mór na truagh sin.
Throid na Gaedheil shuas ar an cnoc ar aghaidh in éadan na Gaill le h-aghaidh uaireanta fola (mu h-ocht uair) go dtí ‘n oidhche sin. Fhuair ead bhristeamh ‘s bás san uimhir an-mhor, agus rith Tomás Preastúin a-muigh astu nuair a chonnaig é na sluaghan Gallda ‘ionnsaigh in éadan chucu ‘nn. Dh’ealaich é ‘gus ceannairí Sean Gaill eile ‘stigh Bearna Dómhnallaich ‘s Bearna h-Albannaich nuair a bhris ead an line Gaill ann. Dh’fhág sé – Tomás Preastúin – an Arm Gaedheal Laighean do sheas ‘s do throid in éadan na Gaill amháin, agus ba fear cac é mar sin!
Fhuair eadar 5,000 go 5,500 Gaedheal bás le linn an chath annseo, ‘gus fhuair 2,500 Gall bás fosta. D’fhág ceannaire Gallda na cuirp Gaedhealach ann ar an gort chnoic mar ba fuath an-mhor in éadan na Gaedheal é fhéin. Rinn é áir uabhasach in éadan na Gaedheil le lá fada leis cruadhlachd ró-mhor aige. Fhuair eadar 400 go 700 Gaedheal Albainn bás sa chath sin, agus ba cheart, bheadh na Gaedheil an caithream sa chath sin ach ba ceannaire bhochd lag Tomás Preastúin ann.
Tháinig Arm Gaedheal Ulaidh go sábháilte na Gaedheil Laighean ar 9adh Lughnasa 1647 nuair a d’fhoghluim Eoghan Ruadh faoi ‘n chath ‘s an áir ann. Chuir ead stad chun na ionnsaigh Gaill go Midhe ‘s Laighean an Iar go gasta. Theich na Gaill chun go Bhail’ Átha Cliath leis eagal mór acu ‘nn. D’fhill Eoghan Ruadh Ó Néill agus Arm Gaedheal Ulaidh go Chnoc an Línsigh agus Cnoc Baile Dangáin ceithir mí ‘s déidh an chath, agus thug siad Aifreann Naofa chun air na cuirp Gaedheal bás ann. Chuir ead na Gaedheil bás faoi talamh ar Cnóc Ua Cón. Dh’fhoghluim Eoghan Ruadh an fíorsgéal an chath agus chonnaig é an sgéal sin as déidh an áir. Chuaidh na Gaill chun na Gaedheil deireannach ann, agus dhubhairt siad beadh siad go maith faoi leo má cuiridh ead – na Gaedheil deireannach – an stad chun an chath. Ach chuir na Gaill gach aon saighdear acu bás nuair a ghéill ead chun na Gaill. Bha sin ró-chruadh ‘s ró-uabhasach gan amhras. Agus fhuair ‘s ghlac Eoghan Ruadh an ceannasaíocht Arm Gaedhealach Laighean as déidh sin, agus rinn é saighdearan istigh san Arm Gaedhealach Ulaidh.
