Dárna Cath Beinn Boirbe
Bhuaidh Arm na Gaedheal caithréim dochreidt’ an-mhor in éadan na Gaill, agus bha sin sa cheanntar Beinn Boirbe le linn Cogaidh na dTrí Ríoghalachd (1641 go 1653). Tá Beinn Boirbe san Ulaidh Deas Oirthear agus tá sin eadar Tír Eoghainn agus Oirghialla fosta. Bha na Gaedheil faoi cheannas Eoghan Ruadh Ó Néill le linn an chath seo ‘gus bha fhios aige ‘n cheanntar sin annseo mar rugadh agus tógadh é shuas an bealach as Beinn Boirbe. Bha saighdear é san Arm na Gaedheal roimhe le linn Cogadh na dTrí Aoidh (1592 go 1606) agus bhí ceanntar sin nuair a bhuaidh na Gaedheil caithréim ana-mhor san Chath Bhéal Átha Buidhe (14adh Lughnasa 1598). Fhuair Eoghan Ruadh ceannasaíochd na h-Arm Ulaidh nuair a d’fhill é abhaile ar ais aríst ar 6adh Iúil 1642 do throid le saoirse na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd aríst. Bha cúig míle (5,000) ceithearnach nó cos-shaighdear aige san Arm Ulaidh nó Arm na Gaedheal le linn an chath seo, ‘gus bha ceithre ciad (400) saighdear marc-shluagh aige. Bha siad faoi cheannas Eoghan Ó Dochartaigh agus Briain Ruadh Ó Néill fosta.
Bha na Gaill faoi cheannas Raibeart Mac an Ròthaich, agus bha Gaedheal as Albainn a’ Thuaidh é fhéin ó dhúthchais. Tháinig sé go h-Éireann do throid ‘s do dhéan cogadh in éadan Gaedheil eile mar ba mhaith leis airgead as rígh Sasuinn agus as dáil Sasuinn fosta. Bha saighdear nan airgead é fhéin gan amhras, tháinig sé go h-Éireann san Aibreán 1642 do throid in éadan na Fíor Ghaedheil agus shábháil é plandáil Ghallda na h-Ulaidh mar sin agus le sin. Bha sé míle (6,000) ceithearnach nó cos-shaighdear aige, ‘gus bha ochd ciad (800) saighdear marc-shluagh leis, agus bha siad faoi cheannas Seòras Mac an Ròthaich. Bha clann e fhein leis Raibeart. Ach bha dá míle (2,000) saighdear eile acu na Gaill i n-Dún Geanainn agus bha baile sin faoi cheannas Seòras cuideachd.
Fhuair Eoghan Ruadh Ó Néill an airgead ‘s armáil ceart do chur arm láidir shuas in éadan na Gaill san Ulaidh agus chuaidh ar aghaidh é le sin gan mhoill. D’iarruidh Eoghan Ruadh do chosain agus do shábháil na Gaedheil agus an Ghaedhealtachd as cinedhíothú le lámha Gallda. D’fhoghluim Eoghan Ruadh faoi na bpleananna dubha na Gaill cúpla mí roimhe. Phleanaigh ead do chur sluagh mór na Gaill le chéile ‘nn san Ulaidh, agus do thar le chéile san Ulaidh a Deas, agus do mháirseáil síos lár na tíre go Chill Choinnigh agus do chur gach aon Gaedheal chun go bás le linn an mháirseáil fola. Phleanaigh ead do chur Cill Choinnigh chun go teine ‘gus do chur gach aon daoine ‘nn chun bás fosta. D’iarruidh siad do dhéan sin mar bha Cill Choinnigh an phríomh baile na Gaedheal ó 1642.
Bha Raibeart Mac an Ròthaich leis an shluagh mór na Gaill i Loch an Daingin i gcrích na h-Oirghialla sa mí Mheitheamh, agus tá sin trí míle déag (13) nó ceithre míle dhéag (14) as Ard Mhacha ‘gus tá sin faoi fichead (20) míle ‘s Beinn Boirbe. Chuir Mac an Ròthaich sé míle ‘s ochd ciad saighdear (6,800) aige sa mháirseáil fada mór eadar 4adh go 5adh Meitheamh gan sos. Thóg siad seachd (7) gunna mór leo le máirseáil fada fosta. Bha Seòras Mac an Ròthaich i gceannas i n-Dún Geanainn agus phlean e do thar amach as ann do thar le chéile le Raibeart agus ceannairí Gallda eile ‘nn.
Le linn bha na Gaill ‘máirseáil fada go ceanntar sin, d’fhan Eoghan Ruadh shuas ar Cnoc na gCliath agus bha na Gaedheil leis ann fosta. Bha fhios aige gach aon coiscéim na Gaill mar bha na marc-shluagh aige ‘féach orthu san am sin gan stad ‘s gan sos. Bha sluagh sin faoi cheannas Briain Ruadh ‘s Eoghan Ó Dochartaigh. Chuir Eoghan Ruadh sluagh an-bheag istigh caisleán Beinn Boirbe fosta mar d’iarruidh e do dhéan rudaí deacair le na Gaill nuair a shroicheann ead ann. Chuir e sgéalta mícheart faoi tamall faoi na Gaedheil agus faoi pleananna na Gaedheil fosta ‘s chuir e creidimh mícheart eadarthu – na Gaill – mar sin.
Chuir Eoghan Ruadh gardaí le taobh Abhainn Mhór, Ceann Ard, Bealach Choille Gabhail agus ceanntair eile fosta. Tháinig na Gaill go caisleán Bheinn Boirbe ar a h-aon déag a chlog sa mhaidinn. Thosaidh na Gaill an ionnsaigh in éadan an chaisleán as déidh sin nuair a chonnaic ead bha na Gaedheil láidir istigh ann. Chuir Eoghan Ruadh na marc-shluagh Gaedhealach amuigh go Dún Geanainn as déidh sin annseo mar phlean é do chur stad ‘s bristeadh ar na Gaill ann. Agus throid ‘s bhuaidh ead caithream an-mhor ‘s an-mhaith ar Droim Fhliuch nuair a bhriste siad marc-shluagh Gallda faoi cheannas Seòras Mac an Ròthaich agus fhuair eadar seachd ciad (700) go míle (1,000) Gall bás ann ar Droim Fhliuch. Bha ceithre ciad (400) saighdear leis marc-shluagh Gaedhealach ann.
D’iompaigh na Gaill amuigh as caisleán Bheinn Boirbe ‘gus chun ar Cnoc na gCliath nuair a d’fhoghluim ead bh’ Eoghan Ruadh Ó Néill ann agus bh’ Arm na Gaedheal aige. Chreid ‘s mheas ead bha na Gaedheil íseal i gach aon bealach. Ach, d’fhoghluim siad cha rabh sin ceart as déidh an chath mór sin annseo. Bha na Gaedheil ar barr Chnoc na gCliath, agus chuir Mac an Ròthaich na saighdearan aige le chéile don ionnsaigh shuas ar an chnoc. Chuaidh na sluaighte Gallda chun go h-Abhainn Mhór do ghabháil áite do fhaigh trasna na h-abhainn, ach chuir na gardaí Gaedheal ann comhaireachd an-fhíochmhar in éadan orthu. Chuir Eoghan Ruadh ‘s Risteard Ó Fearghail míle (1,000) fear siar as Bealach Choille Gabhail san am sin mar phlean ead ionntas mór le na Gaill go luath.
Nuair a fhuair na Gaill go Bealach Choille Gabhail, d’fhan sluagh Gaedheal ann dóibh, agus rinn ead ár mór na Gaill ann leis pící, claidhimh agus musgaeid. Bhí na ‘troideadh ann go h-an fola le h-aghaidh uaireanta fada le linn an lae. Chuaidh Aonraí Ruadh Ó Néill agus Maghnus Ó Catháin ar an ionnsaigh ar taobh chlé, ‘gus chuir ead stad mór ar na Gaill ann fosta. Tháinig na gunnaí móra Gallda sa chath anois agus thosaidh siad sgaoileadh teine mór ar barr an chnoc, agus ar na choille mar chreid ead bha sluagh mór na Gaedheal ann. Bhí sin le linn ar aghaidh le sé (6) uair nó faoi sin. Ach ní bhfuair Gaedheal amhain bás le na gunnaí móra Gallda mar cha rabh Gaedheil istigh na choille nó san áite barr na chnoc a chreid ead fosta. Thosaidh na Gaill an ionnsaigh mór suas an chnoc chun ar aghaidh in éadan na Gaedheil ann. Annsin, thug Eoghan Ruadh an t-orduigh le h-aghaidh an ionnsaigh mór na Gaedheal.
Thosaidh na píobairí suas leis ceoil cogadh agus chuaidh Arm na Gaedheal ar an ionnsaigh mór in éadan na Gaill. Bha na Gaedheil ar barr an chnoc thuas ar ard talamh agus d’ionnsaigh siad shíos ar na Gaill as ann. D’fhan siad go dtí bhí siad in aice leis na Gaill, agus chuir siad sgaoileadh teine mhór acu orthu ‘nn. As déidh sin, chuaidh siad istigh leis na pící ‘gus na claidhimh agus rinn ead ár an-mhor na Gaill ann gan amhras. Go tobann, d’fhill na marc-shluagh Gaedhealach go ceanntar ar ais aríst agus chreid Mac an Ròthaich, bha siad marc-shluagh Gallda, ach bha siad marc-shluagh Gaedheal amhain. Chuaidh siad ar an ionnsaigh ar na Gaill agus rinn ead ár mór nuadh ar na Gaill nuair chuir ead uimhir an-mhor Gaill eile go bás. Bha capaill-each bán leo ‘gus tháinig na h-ainmhithe ‘s Spáinn. Fhuair sluagh Gall eile bás istigh san Abhainn Mhór nuair a chuaidh ead don éalaigh amuigh as na Gaedheil.
Fuair ceithre míle, sé ciad, fichead sa cúig (4,625) go ceithre míle, sé ciad, dhá sgór ‘s a cúig (4,645) Gall bás ar an talamh eadar Chnoc na gCliath go h-Abhainn Mhór gan amhras. Fuair eadar seachd ciad (700) go míle (1,000) Gall bás ar Droim Fhliuch agus fhuair eadar dá míle (2,000) go trí míle (3,000) Gall eile bás ar Phort Mór ‘s Achadh na Chloiche fosta. Bha faoi seachd míle, sé ciad (7,600) go seachd míle, seachd ciad (7,700) Gall bás le chéile sa chath annseo gan amhras, agus fhuair trí sgór ‘s a cúig déag (75) Gaedheal bás nó gort fosta.
Ghabháil na Gaedheil armáil nuadh leis dá míle (2,000) musgaeid nuadh in aice leis dá sgór ‘s an ochd bratach déag (38) na Gaill le taobh leis cuid ‘s mó rudaí deas eile na cogadh fosta. Bha Dárna Cath Beinn Boirbe caithream an-mhor na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.
