Cath Ros Ó gCairbre (30adh go 31adh Márta 1921)
Bhuaidh na Gaedheil caithream an-mhor in éadan na Gaill aríst i mbaile Ros Ó gCairbre san Iarthar Chorcaighe, Deas Mumhain eadar oidhche fada na 30adh go 31adh Márta 1921. Bha h-aon ’s a fhichead (21) Gaedheal san shluagh ionnsaigh, agus bha siad faoi cheannas Tomás de Barra. Bhí sin dó lá dhéag (12) i ndhiaidh Cath Crois an Bharraigh.
Bhí Beairic Ros Ó gCairbre i lár na baile ‘gus d’iarruidh na Gaedheil do bhris ’s do ghabháil sin amuigh as na Gaill. Bhí na Gaedheil sa cúig sluagh le h-aghaidh an ionnsaigh mhor, agus phlean de Barra le h-aghaidh ionnsaigh fada mór as gach aon taobh in éadan na beairic agus in éadan na Gaill istigh sin freisin. Tháinig na Gaedheil as an Bhinn Dubh chun go baile Ros Ó gCairbre le linn an oidhche 30adh Márta. Tháinig siad istigh sa bhaile gan bróga acu ‘gus bhí siad an-chiúin mar sin. Chuir ead buama mhór in aice na balla bheairic agus rinn siad pléasc ana-mhor ann. Rinn an phléasc meán pholl san bheairic agus thosaidh na Gaedheil an chath ás déidh sin gan mhoill.
Throid ead leis buamaí, gunnaí ‘gus crógacht mhor acu ’n éadan na Gaill, agus bhí na Gaill san áite láidir mar chuir siad cosaint an-mhaith istigh an bheairic acu. Bhriste na Gaedheil istigh san bheairic i ndhiaidh dá uair (2), agus chuir na Gaill ‘troid fada ar aghaidh as seomraí eile. Chuir na Gaedheil na staighre chun go teine ‘gus dh’fhás an teine go h-an mhór gan mhoill. Chaith na Gaedheil ’s na Gaill buamaí ’s buamaí chucu le linn an chath sin agus bhuaidh na Gaedheil i ndhiaidh ceathair uair (4) agus dá scór ’s a deich nóiméad (30) nuair a ghéill na Gaill an chath chucu.
Bhí na beairic sgrios i ndhiaidh an chath agus d’fhan na Gaedheil ann sa bhaile sin le trí uair i ndhiaidh an throid. I ndhiaidh sin, mháirseáil na Gaedheil a-muigh as do bhaile ’s as do cheanntar freisin. Rinn ead éalú mhaith as na Gaill air ais aríst agus bhuaidh ead caithream an-mhor in éadan orthu gan amhras.