Cath Sgairbh Sholais (21adh Meitheamh 1650)
Bhí Cath Sgairbh Sholais ar an 21adh Meitheamh 1650 taobh san iar-thuaisceart Thír Chonaill (ceanntar Leitir Ceanainn) agus bha sin eadar Arm na n-Gaedheal faoi cheannas Éimhear Mhic Mathghamhna, Easbuig Chlochar agus bh’ eadar 5,600 go 6,000 saighdear aige san am sin, agus tháinig dhá airm Sasuinn faoi cheannas Cathal Cótt agus fear Sasuinn eile leis an t-ainm Roibeard Bheanarbilleis. Bha faoi 20,000 go 30,000 saighdear acu.
Tháinig Arm na n-Gaedheal sa cheanntar sin mar bhí siad cuid mhór na Cogadh na h-Aon Bliadhna Déag (1641 go 1653) agus bhí na Gaedheil cuid na phríomh airm nó sluagh na n-Gaedheal san cogadh fosta ó 1641 agus 1642. Bhí siad sa cheanntar le trí seachtain roimh an chath mar d’fhan Mac Mathghamhna le cuidiú ‘s Connacht agus Laighean ach níor tháinig sin chun na Gaedheil Ulaidh ann. Fuair Arm na n-Gaedheal faoi cheannas Éimhear Mhic Mathghamhna san Aibreán 1650 agus chruinnigh é eadar 5,000 go 7,000 saighdear Gaedhealach ann le h-aghaidh feachtais míleata nua. Mháirseáil iad agus bhuaidh siad léigear agus cath i ndhiaidh agus i ndhiaidh le linn an t-Samhraidh ann, trasna n-Ulaidh eadar Bealtaine go Meitheamh. Mháirseáil na Gaedheil chun Tír Chonaill ar an 2adh Meitheamh agus throid agus bhuaidh siad cath fíochmhar fola i gCluain Liath ann fosta. Fuair 1,400 Sasanaigh bás le taobh leis 6,000 plandóir fosta. Chuaidh na Gaedheil chun Leitir Ceanainn i ndhiaidh sin. Fuair Éimhear Mhic Mathghamhna nuacht ‘s sgéal faoi fórsaí mhór nua Sasuinn sa maidin 21adh Meitheamh 1650.
Bhí Arm na n-Gaedheal thuas ar an ard talamh faoi Tulach Gé ‘gus Cnoc an Dúin taobh amuigh as Leitir Ceanainn. Bhí dhá airm Sasuinn thíos in aice n-Abhainn Súilí ar an bun talamh. Mháirseáil Arm na n-Gaedheal síos as ard talamh do throid in éadan na n-Gaill ann. Dhéan siad sin mar bha fhios aige Mhic Mathghamhna faoi bóthar rúnda as an bhun go bárr na gchnoic agus bha fhios aige beidh fórsaí Gall an bhóthair san am sin agus cuirfidh iad na n-Gaedheil chun bás fola mhór thuas ar an chnoic ann. Ach chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh go luath agus throid siad leis crógacht dochreidte ar rith an lae sin agus bha na dtroid an-chrua gan trócaire. Throid Arm na n-Gaedheal leis gunnaí, picí ‘gus claidhimh in éadan na gunnaí mhór na Sasuinn. Fuair mílte ‘r mílte Gall bás san chath agus bha na n-Gaedheil chun buaidh mhór eile nuair tháinig iad faoi scaoileadh uafasach as achan taobh le gunnaí móra Sasuinn agus fuair mílte ‘s mílte Gaedheal bás mar sin. Chuir fórsaí Gall ionnsaigh mhór in éadan na n-Gaedheil leis marcshlua ‘s gunnaí mór le chéile ‘gus i ndhiaidh cúpla uair bha na n-Gaedheil bhriseadh san chath. Ach throid siad ar aghaidh in éadan na n-Gaill gan bris agus gan stad i ndhiaidh nuair a bha siad bhriseadh sa chath, agus throid siad le míle an-fada trasna iar-thuaisceart Thír Chonaill agus trasna Iarthar Thír Chonaill fosta. Bha ár mhór na n-Gaedheil Ulaidh thuas ar Mín an Fhir Ruaidh ar an bealach go Baile na Finne, agus bha ár fola eile sa Chlocháin fosta. Chuir na n-Gaedheil luíochán dochreidte ar na n-Gall ar Lág na gCapall agus cúpla áite eile. Throid Arm na n-Gaedheal ar aghaidh le ceathair (4) lá tar éis an chath. Agus thosaidh siad cogadh ruaig ‘s luíochán in éadan orthu i ndhiaidh sin fosta go dtí an bhliadhain 1687.
D’éalaigh Éimhear Mhic Mhathghamhna go n-Inis Ceithleann agus throid é dhá chath eile in éadan Sasuinn agus fuair é briseadh ann. Fuair sé bás le lámha Sasuinn ar Inis Ceithleann ar an 17adh lá mí Mheán Fómhair sa bhliadhain 1650 agus fuair sé bás chun son saoirse na n-Gaedheal.