Reinn na Gaill am murt an-mhor uabhasach sa Gleann Comhann agus reinn ead sin an aghaidh nam muinntear Gáidhealach ann. Chuir ead gu bàis cruadhlachd clann beag gun neart mór ’s gun chairdean neart ’s gun sluagh an-mhor aca cuideachd. Bha Clann Iain Abrach (Clann Dòmhnaill Ghlinne Comhann) agus Clann Mhic Eanruig, Clann MhicFhraing, Clann Alasdair (Clann MhicAlasdair) Cinneadh MhicLabhrainn, Clann MhicCathail, Clann MhicPhàil agus clainn ’s cinnidh beag eile, ’staigh ann sa Ghleann Comhann, agus thánaig ead faoi cosanta na Clann Iain Abrach.
Bha’m murt seo ri linn Cogamh na Dhà Rìgh san Albainn (1689 gu 1694) agus in Éirinn (1688 gu 1692). Bha Clann Iain Abrach air taobh Seumas Stiùbhart sa cogamh seo, ‘gus bha saighdearan ead fhé san Arm nan Gáidheal cuideachd ri linn an cogamh eadar 1689 gu 1691 no 1692 gu h-áiridh. Chuir Alasdair Ruadh mac Iain (taoiseach Chlann Iain Abrach) an stad chun ’sabaid sa cheanntar ri linn Gearramh 1691 gu 1692 mar bha gearramh an-mhor ’s an-chruadh sin. Bha nam muinntear Gleann Comhann gun biadh mór cuideachd mar an cogamh gun teagamh. Ach, chaidh Alasdair Ruadh mac Iain chun gu h-áite ’s áite ‘lorg do ghéill chun nan Gaill, mar dh’iarr e sìochaint le na muinntear aige cuideachd. Reinn e sin air 31mh Dùbhlachd 1691. Agus bu cheart bithidh an deireadh an cogamh leotha, ach cha rabh sin pleann nan Gaill.
Thánaig sluagh as Réisimind Arra Gháidheal (arm nan Gaill) gu Ghleann Comhann cúpla seachdainn as dheidh sin, agus bha ead ‘lorgaigh le biadh ’s cadal mar cha fhuair ead airgid-riaghaltais (taics) as Clann Iain Abrach le ceathair bliadhain no mu sin mar an cogamh. Bh’ eadar ceathair ciad (400) gu naoidh ciad ’s a fichead (920) saighdear agu. Chreid muinntear Ghleann Comhann bh’ ead sábháilte ’s nan saighdearan. Ach cha rabh sin ceart!
Bha na saighdearan ann sa Ghleann Comhann le dhà seachdainn, agus bh’ ead ‘beó eadar na muinntear ann cuideachd. Fhuair ead an-chairdiúil chun nan daoine h-àite, ‘gus dh’ith na saighdearan dhearga’m biadh, agus dh’ól ead an deoch, agus bh’ ead gu math a-staigh na dachaighean nam muinntear cuideachd. Fhuair Raibeart mac Gilleasbuig mhic Dhonnchadh Caimbeul na Gleann Lìomhann (san Pheàirt) an òrduigh-uabhasach as ceannardan Gallda do chur gach aon daoine gu bàis ann gun mhall san oidhche 12mh Gearran 1692. Dubhairt na Gaill bithidh Raibeart mac Gilleabuig mhic Dhonnchadh gu bàs má char dhéan e ’n òrduigh aige. Dh’òrduigh ead aige do’n chur an chairdean aige gu bàis mar dh’iarr ead do chur fuath nuadh eadar Clann Dòmhnuill ’s Clann Caimbeul mar bha fhuath an-mhor agu chun gach aon Gáidheal!
Thánaig an òrduigh-uabhasach a-muigh as Lunnainn as Liam Buidhe (’rìgh’ nuadh Sasuinn) e fhé! Dh’iarr e do chur eagal an-mhor eadar measg nan Gáidheil, agus cha rabh murt seo cogamh eadar Clann Dòmhnuill ’s Clann Caimbeul agus sin e! Bha Gáidheil eile san arm Ghallda ’nn agus as Arra Gháidheal ’s ceanntair eile ead fhé cuideachd. Bha saighdearan as Clann MhicNeacail, Clann MhicCalluim, Clann Mhic an t-Saoir, Clann MhicDhiarmaid, Clann MhicIosaig, Clann MhicEalair agus Clann MhicÌomhair. Ach cha rabh ead cuid mór na murt. Bha sin an obair na h-oifigich Gallda cuid an-mhor gun teagamh!
Chaidh ceathair ciad saighdear air an ionnsaigh gu luath sa mhadainn air an 13mh Gearran, agus chaidh ead gu toigh an taoiseach le ciad ionnsaigh. Agus dhun-mharaich ead Alasdair Ruadh mac Iain ann a-staigh an toigh le taobh leis daoin’ eile ’nn cuideachd. Bha sin an sgeul shuas ’s shìos an ghleann, agus chuir ead gach aon daoine bhochd gu bàis leis cruadhlachd an-mhor. Fhuair ochd daoine Gáidhealach bàis le nan Gaill air Inbhir Rìogainn amhain, agus chuir na saighdearan dhearga gach aon toigh chun teine ’nn a-staigh Ghleann Comhann. Chuir na Gaill fichead ’s cóig (25) Gáidheal eile gu bàis taobh a-muigh toigh an taoiseach, agus fhuair eadar trí fhichead sa deich (70) gu trí fhichead sa dó-dheug (72) Gáidheal báis le lámha Gaill ri chéile san am sin uabhasach gun teagamh. Ach fhuair eadar trí chiad gu ceathar chiad daoin’ eile bàs nuair a dh’éalaich ead a-muigh sa ghaoth-sneachda mór ann. Ach chan eil fhios agam cé mhéad daoine Gáidhealach eile báis sa mhurt uabhasach seo, ‘gus ’s an-mhor is truagh sin!
Chaidh cuid saighdearan Gáidhealach an aghaidh na ceannardan Ghallda, ‘gus fhuair ead na daoin’ eile do’n éalaich a-muigh as an murt. Dh’oraic ead chun taobh eile nuair a reinn muinntear Ghlinne Comhann chun gu saorsa’muigh as an áir seo. Thósaich saighdearan Clann Caimbeul an ath-chogamh an aghaidh an murt nuair a bhris ead na claidhimh aca ’n aghaidh na h-oifigich Gallda. Fhuair daoin’ eile’muigh mar sin amháin, ach fhuair treasamh no leth nam muinntear Gleann Comhann báis le lámha Gallda sa mhadainn uabhasach seo air 13mh Gearran 1692 agus ri linn an lathan as dheidh sin cuideachd.
Dh’éalaich Alasdair mac Alasdair Ruadh mhic Iain agus Eóin mac Alasdair Ruadh mhic Iain a-muigh as am murt. Bh’ ead mhic na taoiseach. Dh’fhill ead gu Ghleann Comhann as dheidh an murt uabhasach agus chuir ead toighean nuadh ann gun mhall mar bha sin an dachaigh aca. Dh’fhill ead chun an cogamh cuideachd, agus chaidh ead le sin gu 1694 nuair a fhuair sin gu deireadh. Ach bithidh ead a-muigh air gach aon éirigh a-mach thairis nan Gáidhealtachd le díoghaltas mór aca gu ’n-diugh.
Dh’iarr Uilleam no Liam Buidhe do chur eagal an-mhor eadar na Gáidheil agus thairis nan Gáidhealtachd leis an murt seo. Ach, cha rabh sin an sgeul mar dh’éirigh na Fíor Gáidheil a-muigh an aghaidh nan Gaill cruadhlachd uabhasach agus an aghaidh riaghaltas nan Gaill gu latha ’n-diugh. Thánaig na Gáidheil ri chéile ’s dheidh Murt Ghlinne Comhann do chur comhaireachd an-mhor an aghaidh Liam Buidhe ‘gus an aghaidh gach aon sluagh Gallda cuideachd.