Cath na Bhocheastair
Thánaig Teàrlach Stiùbhart no Teàrlach Stiùbhart II – righ na h-Albainn – a-staigh gu Sasuinn leis Arm nan Gáidheal san Iuchar 1651. Bha sè mìle dhéag (16,000) saighdear aige san arm sin cuideachd. Chaidh ead le taobh tráigh Sasuinn an Iar gu fhuair ead gu Baile Bhocheastair (air an crìochan eadar Cuimrigh ‘s Sasuinn). Dh’fhan na Gáidheil ann mar chreid Teàrlach II bithidh na daoine h-áite ‘muigh do shabaid an aghaidh Cromáil. Chreid e sin mar bha righ Sasuinn e fhé cuideachd. Ach cha rabh sin an sgeul. Chonnaig na Sasannaich orra sluagh ionnsaigh an aghaidh orra fhé. Chaidh na daoine h-áite leis taobh Cromáil san am sin.
Ghabháil Arm nan Gáidheal am baile Bhocheastair air an dà fichead latha mìos Lùnastal (22mh Lùnastal) 1651. Chuir ‘s rinn na Gáidheal dùnta mór ann faoin áite seo, mar dh’iarr ead do chosantaigh ead fhé ‘s ionnsaigh sluagh Sasuinn gun mhall. Chruinnich Cromáil ‘s riaghaltas Sasuinn mu h-ochd ‘s a fichead mìle saighdear (28,000) aca, ‘gus chaidh ead air an ionnsaigh an aghaidh nan Gáidheal gun mhall. Fhuair arm mór Sasuinn gu ‘n cheanntar seo air 3mh Sultaine 1651.
Thánaig na Gaill an aghaidh air nan Gáidheal as trì slighe. Chuir na Gáidheil cath an-mhor ‘s comhaireachd dochreidsinn an-mhor an aghaidh nan Gaill, agus shabaid ead leis claidhimh, musgaeid, pìcean agus claidhimh dhà làmha cuideachd. Bha na Gáidheal air an cosaint ri gach aon bomaite ‘s soicind an chath seo. Rinn ead cúig ionnsaigh an-mhor an aghaidh nan Gaill, agus chuir ead ciadta ‘s mìltean ead chun gu bàs annsin gun teagamh. Ach dh’fhill ead gu cosaint as déidh gach aon ionnsaigh caithream mar dh’iarr ead do chur an Arm Gáidhealach ri chéile nuair a bh’ ead sa Sasuinn.
Bha Teàrlach Óg Stiùbhart a-staigh sa chath seo, ‘gus shabaid e fhé leis misneachd an-mhor aige gun teagamh. Bha saighdear marc-shluagh e fhé, ‘gus bha e ceannard na cúpla h-ionnsaigh mór an aghaidh nan Gaill. Chaidh an chath air aghaidh le h-uairean an-fhada ‘gus shiubhail mìltean ‘s mìltean saighdear bàs air dhà taobh. As déidh uairean fada, bhristeamh na Gaill a-staigh sluagh Gáidhealach, agus rinn ead áir mór uabhasach ann. Ach chaidh na Gáidheil air aghaidh leis an chath gun socrach ‘s gun bris. Bha na Gaill faoi cheannard Cromáil e fhé, ‘gus rinn ead ionnsaigh an-mhor air gach aon taobh an aghaidh nan Gáidheal, agus chuir ead na Gáidheil a-staigh am baile le sin. Shabaid na Gáidheal air aghaidh a-staigh am baile, ‘gus chuir ead ciadta ‘s mìltean Gall eile gu bàs ann cuideachd. Ri linn an t-ám sin, rinn Teàrlach Óg Stiùbhart ionnsaigh marc-shluagh an aghaidh air nan Gaill sa meadhan sluagh Gallda, ‘gus chuir e ciadta ‘s ciadta ead chun bàs le sin amhain. Dh’éalaich e ‘gus cúpla saighdear eile ‘muigh as am baile chun na faoin tuath Sasuinn. Ach fhuair na Gaill a-staigh na baile ‘gus rinn ead áir mhor uabhasach ar na Gáidheil ann. Bha ‘n chath deireadh le h-oidhche ‘nn.
Shiubhail mu sè mìle Gáidheal (6,000) bàs ann, agus shiubhail mu seachd mìle Gall (7,000) bàs ann cuideachd. Dh’éalaich Teàrlach Óg Stiùbhart a-muigh as an áir gu h-Eóraip air ais a-rithist, agus bha e ‘nn le naoidh bliadhain as déidh an chath seo. Fhuair deich mìle Gáidheal (10,000) ghabhailte ‘s déidh an chath seo nuair a thánaig na daoine Sasuinn a-muigh an aghaidh orra ‘s déidh an chath agus chuir ead ciadta ‘s mìltean Ciomach-Cogaidh nan Gáidheal gu bàs ann thairis Sasuinn Meadhan agus Sasuinn a Tuath cuideachd. Chuir riaghaltas Sasuinn mìle (1,000) ciomach Gáidhealach chun gu tràilleachd ann sa Sasuinn, nuair a chuir ead na ciomaich gu h-obair cruadh-uabhasach air na frògagaiche sa Sasuinn an Ear. Chuir ead mìle cúig ciad (1,500) ciomach Gáidheal eile chun obair a-staigh tobraichean òir sa Gini. Agus fhuair seachd mìle cúig ciad saighdear (7,500) gu tràilleachd uabhasach air nan Eileanan Gréine ‘s air Dùthaich nan Craobh cuideachd. Cha rabh ead do cuairt abhaile gu ‘n Gáidhealtachd air ais a-rithist.
Chuir Gáidheal Dùthaich Mhic Aoidh ‘s as Albainn a’ Tuath an ainm Cath Ceithir Airm air cath seo mar chreid ead fhé bha ceithir arm Gallda ‘nn sa chath an aghaidh nan Gáidheal. Shiubhail eadar cúig ciad (500) gu seachd ciad ‘s trì fichead (760) saighdear as Clann Mhic Leòid no Clann Leòdaich bàs sa chath seo. Fhuair cuid ‘s mór na Clann Friseal, Clann Mhic Aoidh, Clann Mhic Coinnich, Clann Mhic a’ Róthaich, Clann Tóisich, Clann Chátain, Clann Griogair, Clann Mhic Fhionghuin, Clann Dómhnaill Sléite, Clann Mhic Gill’Eathain Dubhaird, Clann Mhic Gill’Eathain Breolais, Clann Mhic an Aba ‘gus clainn Gáidhealach eile bàs annseo cuideachd. Chaidh an cogadh air aghaidh le saorsa ‘bhaile san Albainn, Éirinn ‘s air Manainn an aghaidh air nan Gaill gu 1660 nó 1687.
