Treasamh Cogadh na Seumasaich (1715 gu 1721)
Thosaidh ar-amach na Seumasaich nuair a’ dh’éirich Mhorair Màr an bratach Seumas Stìubhart no bratach Clann Stìubhart sa Bhail’ a’ Chaisteil i Bràigh Mhàrr san cheanntar Obar Dheathain air an 6mh Sultain 1715. Bha 600 saighdear Gaedhealach aige san àm sin ann. Chuaidh na Gaedheil air an ionnsaigh thairis na h-Albainn an déidh sin.
Thosaidh na Gaedheil air slighe gu cogadh nuadh nuair a sheòil Mhorair Màr as Lunnainn, Sasuinn i mìos Lùnastal sa bhliadhain 1715 agus fhuair gu h-Albainn e ‘n déidh cupla seachdain sin. Chruinnich e comhairle-chatha sa Baile a’ Chaisteil i Bràigh Mhàrr air an 27mh Lùnastal 1715. An déidh thosaidh Mhorair Màr an chogadh, chuaidh na Gaedheal ann air an ionnsaigh thairis Albainn a’ Tuath agus ghabhail ead Inbhir Nìs, Dùn Déagh, Caisteil Chlann Gordain, Obar Dheathain agas áit eile thairis Dùthaich Mhic Aoidh, an Peairt, Bàideanach agus ceanntar eile ‘nn cuideachd. Bh’ eadar 20,000 gu 22,000 saighdear, fiann ‘s òglach san Arm nan Gaedheal le mìos Dàmhair sa 1715 agus bha Mhorair Màr air an t-slighe gu saorsa na h-Albainn agus saorsa nan Gaedheal le taobh leis caithream mhor an aghaidh nan Gall cuideachd.
Dh’éirich na Gaedheil a-mach thairis na h-Albainn, air Mhannain, cheanntair in Éireann agus sa tìr eile na Ceiltich cuideachd. Tháinig na Ceiltich a-mach an aghaidh na Sasanaich sa Chòrn agus sa Cuimrich agus tháinig na fineachan a-mach an aghaidh arm Sasuinn in Albainn agus chuaidh gu n-Arm nan Gaedheal ead cuideachd. Bha clainne mhor ‘s clainne bheag gu cogadh ann agus bha sin an-mhath do fheiceáil sin. Bha dà n-arm no feachd aca nan Gaedheal agus Shabaid ead an aghaidh nan Gaill ré Ar-amach 1715 no Bliadhna Sheumais. Tháinig Ciad Arm as Albainn an Ear (Arm nan Ear) agus tháinig Dàrna n-Arm as Albainn an Iar ‘s nan Eileanan (Arm nan Iarthar) cuideachd. Bha Dàrna n-Arm faoi cheannas Clann Mhic a’ Tòisich. Och, bh’ amadan mhor Mhorair Màr faoi cogadh agus bh’ amadan an-mhor e nuair a bha ceannard san arm e gu h-áiridh! Sgríobh e litir ré blàr agus sgríobh e nan litir gu Seumas Stìubhart sa Fhraing cuideachd. Cha robh ceannard làidir e.
Fhuair Mhorair Màr briseadh nuair chuir stad e ‘n mháirseáil thairis lár na h-Albainn annsin. Thug sin gu mhath fá choinne Iain Ruadh nan Cath (tòisich Clann Caimbeul e fhein) mar bha ceannard arm Sasuinn in Albainn e. Dh’fhan Iain Ruadh nan Cath air Arm nan Gaedheal air Sliabh an t-Siorraim agus bha cath an-fola ‘nn cuideachd. Bhuaidh na Gaedheil an chath gun teagamh agus níor ionnsaigh Màr an déidh sin agus ‘s mór an truagh sin cuideachd.
Dh’ionnsaigh sluagh beag nan Fíor Gaedheil an aghaidh Caisteal Dhùn Éideann agus bha ceithir fichead (80) saighdear aca le sin. Och, dh’fhoghlaim nan Gall faoi na h-ionnsaigh ann agus dh’fhan ead air nan Gaedheil. Nuair a dh’ionnsaigh na Gaedheil an aghaidh an chaisteal, scaoil nan Gaill bàs fuilteach an-mhor orthu ré h-ionnsaigh ann. Bha £100,000 san airgead agus bh’ armáilte le 10,000 saighdear a-staigh san chaisteal agus bha sin an sgeul mar rinn ead an ionnsaigh ann. An déidh sin, tháinig 2,000 saighdear ‘s fiann leis Liam Mac an Tòisich thairis Albainn a’ Tuath agus dh’ionnradh ead gu Fìobha leis misneachd an-mhor aca. Fhuair ead – Dàrn’ Arm nan Gaedheal / Arm nan Iarthar – thairis Linne Foirthe a-staigh san bhàid iasgaireachd. An déidh sin, chuaidh ead air aghaidh gu Lìte gu tuath air Dùn Éideann. Rinn agus shabaid na Gaedheil blàr ionnsaigh nuadh an aghaidh an baile mhor a-rithist, och bha na Gaedheil bhriseadh ann a-rithist cuideachd agus bha sin an-fhuilteach agus an-uafasach. Och, an déidh sin, chuaidh Arm nan Iarthar air aghaidh gu Cealsaidh san Albainn a’ Deas agus air aghaidh gu Crìochan na h-Albainn cuideachd. Chuir ead nan Gaill a-mach as ann gun duilgheadas agas rith nan Gaill as an cheanntar cuideachd a-muigh gu Sasuinn a’ Tuath. Tháinig sluagh mór nuadh gu n-Arm nan Iarthar mar sin, nuair a chunnaig eadsan teich nan Gall a-mach as na Gaedheil. Mháirseáil Arm nan Iarthar gu Caisteal Nuadh san ear-thuath Sasuinn agus rinn ead cupla h-ionnsaigh air aghaidh sin, och cha robh ead a-staigh gu Caisteal Nuadh agus ‘s mór an trua sin. Thosaidh ead an ar-amach eile san ear-thuath Sasuinn air an 6mh Dàmhair 1715 agus bha sluagh an-mhath aca cuideachd.
An déidh sin, chuaidh Arm nan Iarthar gu Baile nan Sagairt i Sasuinn a’ Tuath, agus bha 4,000 saighdear aca. Ghlacadh ead an bhaile san oidhche 9mh Samhainn 1715 gun teagamh. Bha na Gaedheil ann eadar 9mh gu 15mh Samhainn agus tháinig na Sasanaich an aghaidh orthu nuair a dh’fhoghlaim ead faoi n-Arm nan Iarthar sa bhaile ‘r talamh Sasuinn. Thosaidh Séist Bhaile nan Sagairt nuair a fhuair na Gall ann eadar 12mh gu 15mh Samhainn 1715 agus fhuair 3,300 Gall bàs ré séist fuilteach agus fhuair 17 Gaedheal bàs cuideachd. Fhuair agus shabaid sluagh an-mhor Gaedheal a-muigh as an bhaile ré n-ionnsaigh an-mhor le na Gaedheil eadar 13mh gu 14mh Samhainn agus fhuair eadar 2,000 gu 2,500 Gaedheal gu saorsa mar sin. Fhuair 1,468 saighdear Seumasach gabh ann eadar 14mh gu 15mh Samhainn cuideachd. Bha 1,003 as an Ghaedhealtachd agus bha 463 as Sasuinn. Chuir riaghaltas Sasuinn ead air longan gu Dùthaich nan Craobh mar bh’ eagla mhor aca – na cimí Sheumasaich.
Air feadh an sabaid i Sasuinn a’ Tuath, tháinig Iain Ruadh nan Cath a-muigh as Caisteal Dhùn Éideann agus mháirseáil gu Dùn Bhlàthain i lár na h-Albainn. Bha 10,000 saighdear aige ‘gus bha 12,000 Gaedheal air an slighe faoi cheannas Mhorair Màr cuideachd. Bha Blàr Shliabh an t-Siorraim air an 13mh Samhainn 1715 agus bha sin fuilteach an-mhor. Bha dhà fheachd aig sabaid ann le latha fada ‘gus fhuair 800 Gaedheal bàs agus fhuair 6,000 Gall bàs cuideachd. Och, cha robh dh’ionnsaigh Mhorair Màr orthu ‘n aghaidh nan Gall an déidh seo! Chan eil fhios againne dé sin, agus is mór an trua sin cuideachd. Dh’fhàg sluagh Franngach, sluagh Spàinnteach agus sluagh eile gu slighe abhaile nuair a chunnaig ead sin.
Air feadh mìos Samhainn sa 1715, tháinig feachd Gallda gu h-Inbhir Nìs as an fharraige ‘gus bha sin an-uafasach gu ceanntar ann. Chuir ead ciadta ‘s ciadta baile gu teine ‘gus chuir ead mìlte ‘s mìlte dhaoine gu bàs eadar Dàmhair 1715 gu Foghar 1721 san ear-thuath an h-Albainn. Dh’ionnsaigh agus sgrios na Sasanaich baile Sheumasach i Sasuinn gu h-áiridh. Chuir ead Baile Átha Pluma, Baile Liamhais, An Gheal-Chathair agus Cathair na Scornaí gu teine mar dh’éirich ead a-mach an aghaidh riaghaltas Sasuinn agus chuaidh ead leis na Gaedheil cuideachd. Dh’ionnsaigh na Gaill air Áth na n-Damh cuideachd agus ghabh ead sluagh an-mhor Seumasaich ann.
Tháinig Seumas Stìubhart gu h-Albainn air an 22mh Dùbhlachd 1715 agus tháinig air gu Ceann Phàdraig san Obar Dheathain e cuideachd. Thosaidh aig obair e do chur spiorad a-staigh san ar-amach a-rithist, och bha Mhorair Màr an aghaidh sin! Agus dh’obair e ‘n aghaidh Seumas Stìubhart cuideachd agus chan eil fhios againne dé sin. Thug Seumas Stìubhart cuidich, bìdh agus cosaint gu nan dhaoine bhochd ann agus bha Fíor Ghaedheal e cuideachd. Thug nan dhaoine ‘n coronach na h-Albainn aige air an 6mh Gearran 1716, agus bha Righ na h-Albannaich agus bha Righ nan Gaedheil e as déidh sin! Chuaidh e gu Peairt an déidh sin air an 9mh Gearran 1716 agus dh’fhoghlaim e bha 5,000 saighdear ‘s fiann san Arm nan Gaedheal, agus bha sin an sgeul mar bha ceannard bhochd a bh’ Eòin Màr. Bha spiorad an-làg aca leo mar sin. Dh’fhill sluagh an-mhor abhaile a-rithist agus thosaidh sluagh eile treall-chogadh an aghaidh nan Gaill. Tháinig Arm nan Iarthair abhaile ‘s Sasuinn air Gearran 1716 agus thug ead cuidich gu nan Gaedheil aig sabaid treall-chogadh an aghaidh nan Gaill mar dh’iarr ead agus Seumas do chur spiorad nuadh a-staigh san chogadh cuideachd.
Fuair Iain Ruadh nan Cath gunnaí mhor aige ‘gus chuaidh air an ionnsaigh sgrios e mar sin! Sgrios e thairis Albainn a’ Tuath eadar Faoilleach 1716 gu n-Iuchar 1717 agus fhuair faoi dhà ciad (200,000) Gaedheal bàs re linn àm sin. Dh’fhàg Màr a-muigh as Albainn air an 30mh Faoilleach 1716 agus dh’fhàg e Seumas Stìubhart amhain ann in Albainn. Dh’fhàg Seumas a-muigh as Albainn air an 5mh Màirt 1716 cuideachd. Chuaidh an cogadh air aghaidh gu Foghar 1721 mar dh’ionnsaigh nan Gaill faoi cheannas Iain Ruadh nan Cath an sgrios-chogadh an aghaidh nan Fíor Ghaedheil leis fuath an-mhor. Fuair eadar 200,000 gu 300,000 daoine bàs san Ghaedhealtachd gu h-áiridh eadar 1715 gu 1721. Bha na Géanna Fiáin’ aig sabaid san ar-amach agus bha saighdearan eile ‘s an Fhraing agus as an Spàinnt cuideachd.