Éirigh Amach 1641
Éirigh Amach Uladh
Thosaidh agus d’éirigh na Gaedheil Uladh amach in éadan na Gaill agus in éadan na Plandáil Uladh ar an 21adh Deireadh Fómhair 1641. D’éirigh iad amach san oidhche sin, agus fuair siad Cúige Uladh san oidhche ‘mháin. Ghabh iad gach aon baile ‘gus sráidbhaile trasna Uladh eadar 21adh go 23adh Deireadh Fómhair 1641, ach cha rabh iad do ghabh Doire a’ Cholm Cille mar bhí sluagh an-láidir na Gall ann. Fuair 4,000 plandóir bás ar rith ciad oidhche na h-éirigh amach fosta. Rinn sluagh beag Gaedheal (faoi 200 óglach) eile comhcheilg rúnda go ghabh Caisleán Átha Cliath ar rith Éirigh Amach na h-Ulaidh, ach fuair siad ghabháil le na Gaill roimhe h-ionnsaigh ann. Fuair siad fheall agus dhíol le n-Eoghan Ó Conghaile. Bhí Gaedheal Uladh é, ach chuaidh é chun creideamh na plandóir, agus bhí sé leis Sasuinn agus na plandóirí mar sin. Ach, bhuaidh na Gaedheil Uladh caithréim ar caithréim trasna Cúige Uladh agus i lár na tíre fosta. Fuair 12,000 daoine plandóir bás san Uladh le linn an chiad seachtain na h-éirigh amach. Agus bhí 30,000 óglach san Arm na Gaedheal nó Arm na h-Ulaidh i ndhiaidh cúpla seachtain annsin fosta.
Thosaidh na Gaedheil an t-Éirigh Amach mar bhí eagla mhór acu nuair a chonaic iad plandóirí fíochmhar chun neart i n-Dáil Sasuinn agus i n-Dáil Albainn fosta. Bhí frith-Caitliceach agus frith-Gaedheal iad. D’fhoghluim na Gaedheil nuacht as Sasuinn nuair a’ chuir Dáil Sasuinn an bhean-righean faoi ghabháil i Lunainn mar bhí Caitliceach í. Chuir sin eagal ollmhór ar na Gaedheil in Éireann agus cuid ‘s mó ‘n Albainn fosta mar bhí Caitlicigh iad.
Tháinig taoisigh eile chun éirigh amach mar bhí fuath leo plandála Laoighis, Uibh Fháilí, Mhumhain ‘s Ulaidh agus bha fuath an-mhór acu le na plandóirí go h-áirithe. Thosaidh na Gaill plandála ‘n Éireann ó 1546 nó 1556 ( i Laoighis ‘s Uibh Fháilí), 1589 ( i Mhumhain), 1609 ( i n-Uladh) agus 1620idí ( i gConnacht) ar aghaidh, agus ghoid iad talamh amach as na Gaedheil agus thug siad sin go plandóirí Sasanach Prodastúnach. Bhí ‘gus fuair na Gaedheil dhíbirt as abhaile ‘gus as talamh dhúthchais acu mar sin. Chuaidh muinntir Ghaedhealach go na sléibhe, na móine, na portaigh agus na coillte trasna na tíre. Ach, throid siad in éadan gach aon díbirt leis treall-chogaidh fada ‘gus fola ‘n éadan na plandóirí ‘gus d’fhill siad abhaile ar rith gach aon cogadh mór na n-Gaedheal in éadan na Gaill fosta. I ndhiaidh gach aon briste, d’fhan iad le h-aghaidh éirigh amach agus cogadh nuadh mar d’iarr iad na talamh dhúthchais ar ais aríst agus d’iarr iad díoltas mór ar na plandóirí Gall fosta.
Thosaidh Ruairdhí Ó Mórdha ‘n chomhcheilg le h-aghaidh éirigh amach mór in éadan na plandóirí sa bhliadhain 1625. Thosaidh sé ar an bealach chun éirigh amach mar bhí fearg an-mhor aige sa bhliadhain sin nuair d’éirigh Gaedheil nan Eileanan amach in éadan riaghaltas Gall in Albainn agus cha rabh éirigh amach in Éireann do thacaigh na Gaedheil in Albainn. Rinn sluagh Gaedheal eile comhcheilg amháin acu sna 1630idí agus sna 1640idí fosta. Rinn Féilimidh Ruadh Ó Néill an chomhcheilg le h-aghaidh éirigh amach as 1635 ar aghaidh. Tháinig gach aon comhcheilg le chéile ‘gus tháinig Éirigh Amach na 1641 amach faoi sin.
I ndhiaidh an bhriste nó bhriseadh i mBaile Átha Cliath, chuaidh na Gaedheil Uladh ar aghaidh amach agus ghabh iad Dún Achadh an Dá Charad agus Dún Geanainn i lár na gCúige Uladh. Bhí sin caithréim an-mhór le na Gaedheil mar bhí gunnaí mór, muscaeid, claidhimh agus armra eile san dhá dúin. Bhuaidh iad an Chúige Uladh le sin. Ach, thosaidh sluaighte plandóir ár fola mhór ar muinntir Gaedhealach trasna Iarthar Uladh i dTír Chonaill agus Iarthar Thír Eoghain go h-áirithe. Fuair Gaedheil neamhchiontach bás le lámha Gaill san am sin. Rinn ceannairí plandóir comhcheilg rúnda do chur na Gaedheil bhocht amuigh as an tíre blianta fada roimhe, mar d’iarr iad do n-oscail talaimh nuadh le plandóirí nuadh. Chuir sluaighte plandóir ciadta ‘s ciadta Gaedheil gan armra chun bás ann ar rith an Gheimhreadh 1641 go 1642. Tháinig Féilimidh Ruadh Ó Néill go Tír Chonaill leis 6,000 Gaedheal aige ‘mach as Ceann Ard agus Dún Geanainn nuair a d’fhoghluim é nuacht áir mhór ann. Bhí sin i 1642 agus i 1643, agus chuir stad é chun áir ann.
Tháinig sluaighte mhór as nan Eileanan, as Arra Ghaidheal agus as ceanntair eile Gaedhealtachd na h-Albainn do throid agus do sheas in aice leis na Gaedheil in Éireann san chogadh sin. Tháinig mílte ‘s mílte Gaedheal go h-Uladh as Gaedhealtachd na h-Albainn do shábháil na Gaedheil Uladh as díothú le lámha Gaill.
Thosaidh na Gaedheil Uladh do chur plandóirí chun bás san uimhir an-mhór nuair a chualaidh agus d’fhoghluim iad na n-áir Thír Chonaill agus áir eile i n-Aondroma ‘n éadan Gaedheil bhochd gan armra fosta. Bhí sin sa Shamhain 1641 agus chuaidh na Gaedheil in éadan na plandóirí leis díoltas an-mhór mar sin. Fuair 52,000 daoine bás i n-Uladh, Laighean agus trasna na tíre ó Samhain 1641 go mí Mhárta 1642.
D’éirigh Aodh Ó Gallchobhair agus Aodh Ó Domhnaill amach in éadan na Gaill agus na plandóirí sa mhí Shamhain nó Nodlaig 1641 nuair a chonaic siad áir in éadan na Gaedheil bhochd san Oirthear Thír Chonaill le lámha plandóirí ‘nn. Thosaidh an beirt fear treall-chogadh san Iarthar Thír Chonaill agus bhriseadh iad na plandóirí ‘mach as ann i gcúpla seachtain. Ghabh iad ceanntar an-mhór acu mar chuaidh iad ar an ionnsaigh gach aon am gan mhoill, agus fuair said cuidiú mhór as na Gaedheil áitiúil fosta. Throid iad cogadh an-chaithréim ann eadar 1641 nó 1642 go 1651. Agus thuirlingt Eoghan Ruadh Ó Néill go Caisleán dTuath i gceanntar Craoslach ar an 6adh Iúil 1642 leis armáil agus eadar 300 go 400 saighdear Gaedhealach abhaile ‘s Eóraip do throid san chogadh. Bhí sin go maith mar an beirt fear ann – Aodh Ó Gallchobhair ‘s Aodh Ó Domhnaill.
I ndhiaidh bhuaidh é h-Uladh ar 23adh Deireadh Fómhair 1641, chuaidh Féilimidh Ruadh Ó Néill ar an ionnsaigh in éadan Baile Átha Cliath gan mhoill. Chuaidh é go Laighean ar an 28adh Deireadh Fómhair. Fuair Arm na n-Gaedheal go Droichead Átha le Samhain agus bha 8,000 saighdear acu. Chuir siad an bhaile sin faoi léigear eadar 21adh Samhain 1641 go mí Mhárta 1642 agus cha rabh anonn do ghabháil an bhail’ acu. Bhuaidh Arm na n-Gaedheal cathanna in éadan na Gaill i dTuaisceart Laighean agus ar an Pháil san am sin fosta. Chuaidh Tadhg Ó Conchubhair agus Art Ó Maolmhuaidh ar an ionnsaigh in éadan na Gaill i n-Uibh Fháilí ‘gus i lár na tíre san am sin agus chuir iad mílte ‘s mílte plandóir amach agus go bás fosta. Throid iad in éadan na plandóirí ‘gus na Gaill i gcosanta na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd. Bha Fíor Ghaedheil iad fhéin.
D’éirigh Gaedheil Chonnachta ‘mach san éirí amach fosta ‘gus ghabh iad gach aon ceanntar i dTuaisceart Chonnachta i Samhain go Nodlaig 1641. Bhuaidh na Gaedheil san Iarthar Bhréifne ‘s i n-Oirthear Bhréifne fosta. Tháinig na Gaedheil Mhumhain amach san éirí amach nuair a fuair nuacht orthu faoi ‘n cogadh san thuaisceart na tíre. D’éirigh na Gaedheil Chill Mhantáin amach san éirí amach go luath, agus chuaidh Clann Branach (Uí Broin) ar an ionnsaigh in éadan sluagh Sasuinn san Pháil do shábháil na Gaedheil eile ‘s díoltas na n-Gaill. Bhuaidh siad sin agus thosaidh iad ruaigeanna ‘mach as na Sléibhte le trí nó ceathair mí ‘s Deireadh Fómhair 1641 go Feabhra 1642. Bhí siad ceanntar amháin i Laighean leis na Fíor Ghaedheil san éirí amach. Ach, thosaidh riaghaltas Sasuinn san Pháil an chogadh na díothú ‘n éadan gach aon Gaedheal, agus in éadan Gaedheil Laighean go h-áirithe. Chuir arm Sasuinn mílte ‘s deich mílte Gaedheal neamhchiontach chun bás leis crualacht ró-mhór taobh amuigh an Pháil. Chuaidh Gaedheil Laighean chun na Fíor Ghaedheil agus an t-éirí amach le cosaint in éadan as Sasuinn.
I mí Aibreán 1642, tháinig arm Gall na h-Albainn go h-Éireann do bhriste na Gaedheal agus rinn siad sin le chairde Dáil Sasuinn acu. Bhí 10,000 saighdear san arm nó sluagh sin agus thuirlingt iad go Reachlainn agus chuir iad 3,000 daoine neamhchiontach chun bás ann mar bhí Gaedheil iad agus as Clann Dómhnaill acu fosta. Chuaidh arm Gall na h-Albainn go Dál Riada nó h-Aondroma tar éis sin, agus chuir siad mílte ‘s mílte Gaedheal chun bás trasna n-Oirthear Uladh agus Lár Uladh eadar Aibreán go n-Iúil 1642. D’fhill siad go Carraig Fhearghuis nuair a fuair nuacht acu faoi turas Eoghan Ruadh Ó Néill abhaile go h-Uladh as Eóraip do throid le saoirse na n-Gaedheal san chogadh sin. Bhí na h-Albannaich sin ar taobh Sasuinn le linn an cogadh, ach bhí sluaighte mhór Fíor Gaedheal na h-Albainn agus bhí siad ar taobh na Gaedheal san chogadh fosta.
Tháinig Fíor Ghaedheil agus Sean Gall Gaedheil le chéile i gCill Chainnigh ar an 10adh Bealtaine 1642, agus bhunaigh iad riaghaltas nó dáil Caitliceach agus Gaedhealach ann. Bhí sin Comhdháil Chill Chainnigh nó Comhdháil na gCaitlicigh. Bhí Gaedheil as Laighean, Ulaidh, Connachta, Mumhain, Arra Ghaidheal, nan Eileanan agus ceanntar eile ‘nn in aice le na Sean Gall Gaedheil fosta. D’fhill Eoghan Ruadh abhaile go na Ghaedhealtachd ar 6adh Iúil 1642 agus bh’ Éirigh Amach na h-Ulaidh an fhíor cogadh as am sin.
