Luíochán Chill Mhichíl
(28adh Samhain 1920)
Throid agus bhuaidh na Gaedheil caithréim an-mhor in éadan na Gaill ar an 28adh lá mí Shamhain sa bhliadhain 1920 sa cheanntar Cill Mhichíl i n-Iarthar Chorcaigh san Deas Mhumhain. Bhí sin caithréim dochreidte mar bhí 36 Gaedheal ag troid sa luíochán agus ní raibh siad sa chath, luíochán nó seirbhís míleata roimhe acu. Ach bh’ an Ceannfort Tomás de Barra san arm Sasuinn le cúpla bliadhain roimhe ‘gus bhí sé sa Cogadh na Dhá Ghall (1914 go 1919), agus bhí sé ‘n ceannaire na Gaedheal ann.
Bhí Tomás de Barra ‘n ceannfort na Colún Reatha na Treas Bhriogáid Corcaigh san am sin agus bhí ceannfort é na briogáid ó trí seachdain roimhe sin.
Thosaidh na h-Óglaigh an mháirseáil ó Béal Átha Fhínín go luath sa mhaidinn na 28adh Samhain chun go cheanntar Cill Mhichíl, mar phlean iad an luíochán mór do bhriste na Gaill ann. Tháinig Athair Ó Conaill amach go Béal Átha Fhínín do’n éisteachd na bhFaoistíní leo na Fíor Ghaedheil roimh an chath. Thug agus chuir é Beannachd Dé láidir orthu ‘gus d’fhág é ‘mach i ndhiaidh sin. Chuaidh na Gaedheil ar an mháirseáil go Cill Mhichíl tar éis sin gan mhoill. Tá sin 15 ciliméadar eadar Béal Átha Fhínín go Cill Mhichíl agus thosaidh na Gaedheil amach leis spioráid an-láidir acu. Bhí sin ag cur fearthainne orthu ‘s bhí dorchas acu freisin le linn thosaidh iad an shubhail. Chuaidh ead in aice le Cinn Eich, Slinneog agus Lios Uí Chorráin ar an t-slighe go Cill Mhichíl. Chuaidh ead trasna páirceanna ‘gus le taobh an chúl-bhóithre. Fuair ead fliuch go craiceann le linn an mháirseáil mar bhí sin ag cur fearthainne ‘gus bhí sin an-fhuar mar bhí sin i lár Geimhreadh. Ach chuaidh siad ar aghaidh gan mhoill agus leis díoltas an-mhor acu freisin.
Fuair an Colún Reatha trasna bóthar mór go Beanntraigh gan deacair agus fhuair ead go Cill Mhichíl ar a h-ocht (8) a chlog sa mhaidinn agus bhí siad ‘fanacht ar an Dúchrónaigh go dtí leath-uair i ndhiaidh a ceathair (4:30) sa tráthnóna. D’fhan na Gaedheil ocht (8) uair ar na Gaill. Bhí ‘n aimsir go h-olc nuair a d’fhan ead ann. Thug na daoiní áitiúil biadh agus tae chun na h-Óglaigh nuair a bhí siad ann i gCill Mhichíl, agus bhí sin go h-ionntach deas sin freisin. Roimh an chath seo, fhuair Tomás de Barra ‘n culaith míleata nan Gaedheal as Padaí Ó Briain (bhí sé san Cholún Reatha freisin) agus chuir sé sin air fhéin mar rinn plean maith é do chur stad na Gaill ar an t-slighe ‘r an bhóthar.
Chuaidh Tomás (Tom) de Barra síos ar an bhóthar nuair a d’fhoghluim é bhí na Gaill ar an t-slighe chucu. Sheas é ‘mach i lár an bhóthar agus d’fhan é go dtí tháinig na Gaill in aice leis fhéin. Ach, go tobann, chaith é buama Mills chun na Gaill sa chiad leoraí ‘gus thosaidh é ‘gus an Gaedheil ‘scaoileadh teine beo gunna ar na Gaill gan mhoill i ndhiaidh sin. Bhí sin cath gearr, fola ‘gus fíochmhar. Chuir na Gaedheil gach aon Gall chun go bás thíos ar an bhóthar go gasta.
Ach tar éis cúpla nóiméad, chuala na Gaedheil dubhairt na Sasanaich eile “Géillimid! Géillimid!” Thug Gaedheal amháin orduigh do chur stad an ionnsaigh nuair a chuala sé sin. Ach, chuaidh agus rinn cúpla Gaedheal thuas agus amach do chur na Gaill faoi gabháil, ach thosaidh trí (3) Gall an chath ar ais aríst agus d’oscail siad teine gunna fíochmhar ar na h-Óglaigh agus fhuair trí (3) Gaedheal bás mar sin. Bhí an-fhearg mhór ar Tom de Barra mar sin, agus thug sé ‘n t-orduigh do’n oscail teine gunna gan mhoill ‘s gan stad ar na Gaill. Chuir ead gach aon Gall chun go bás as déidh sin gan mhoill agus gan trócaire. Dubhairt de Barra chun na h-Óglaigh “Ní stad an teine go dtí a h-abair mé!” Agus throid na Gaedheil ar aghaidh go dtí fhuair gach aon Gall go bás. Bhuaidh na Gaedheal an luíochán i leath-uair amháin agus fhuair ‘s chruinnigh na Gaedheil na raidhfilí, gunnaí ‘gus armáil eile ‘s na Gaill marbh ann agus thosaidh siad an mháirseáil go Garran Iubhair ar a cúig (5) a chlog sa tráthnóna.
Tar éis an chath, chruinnigh Tom de Barra na Gaedheil le chéile thíos ar an bhóthar. Mháirseáil é iad thuas agus thíos an bhóthar mar d’iarraidh é do chur spiorad míleata láidir acu ar ais aríst. Rinn sé sin le gearr am agus bhí teine mór ar dhá leoraí ‘gus bhí na Gaill bás ar an bóthar. Mháirseáil na Gaedheil go Garran Iubhair as déidh sin agus chuaidh iad go Sean Chaisleáin, Achadh Caorach, Cúilín an Ghabhla, An Bailtín Breac agus ar aghaidh go Mannsaigh. Fuair siad trasna na h-abhainn gan deacair agus chuaidh siad ar aghaidh go Garran Iubhair agus an teach sábháilte ‘nn. Rinn iad máirseáil na sé ‘s a fichead (26) míle ‘gus bhí siad gan biadh le troichead (30) uair freisin. I ndhiaidh cúpla lá ‘nn, chuaidh na Colún Reatha ar an t-slighe chun go deisceart agus ar ais aríst go ‘n cogadh sin gan amhras.
Bhí Cath Chill Mhichíl caithréim an-mhór le h-aghaidh na Gaedheal agus le h-aghaidh an Ghaedhealtachd freisin. Fhuair eadar 17 go 18 Gall bás ann agus fhuair trí Gaedheal bás ann freisin.
Pádraig Ó Deasaigh
Séamus Ó Súilleabháin
Micheál Mac Cárrthaigh
Fuair siad bás ar son saoirse na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.