Blàr Chnocán Dos
Cath Chnoc na n-Os
Cath Chnoc nan Os
Blàr Chnoc nan Os
Bhí Cath Chnocán Dos ar an 13adh Samhain 1647, agus bhí sin san Thuadh Mumhain. Bhí ‘n chath sin eadar Arm nan Gaedheal faoi cheannas Tiobóid Táth agus Alasdair Mac Colla ‘gus bh’ eadar 7,000 gu 8,200 saighdear acu. Bhí siad in éadan arm nan Gall faoi cheannas Murchadh na dTóiteán Ua Briain, agus bha faoi 6,000 gu 7,000 saighdear aige freisin.
Tháinig Arm na Gaedheal gu Tuadh Mhumhain mar d’iarr iad do chur stad chun pleananna fola cruadh Murchadh na dTóiteán agus chuaidh siad ann mar bha fearg an-mhor ar Comhdháil Chill Chiannigh mar Ár Chaiseal air an 15adh Meán Fómhair 1647, nuair a fhuair 3,000 Gaedheal neamh-chiontach bás le lámha Gall faoi cheannas Murchadh na dTóiteán ann. Bhí sin ár an-chruadh agus an-uafasach freisin. Chuir Comhdháil Chill Chiannigh orduigh chun Tiobóid Táth ‘s Alasdair Mac Colla do throid agus do bhriste Murchadh na dTóiteán gan mhoill.
Bh’ Alasdair Mac Colla darna cheannaire nan Arm Mumhain nó Arm nan Gaedheal sa chath seo, ‘gus bha fíor óglach é fhé fosta gan amhras. Cha rabh Tiobóid Táth fíor óglach nó fíor saighdear mar cha rabh é láidir cuid ‘s mó sa chogadh roimhe. Ach, rinn Comhdháil Chill Chainnigh é ‘n Ciad Cheannaire san Arm nan Gaedheal le linn feachtas míleata ‘nnseo, ‘gus cha fhios againn cén fáth sin indiu.
Mháirseáil Arm nan Gaedheal chun gu deisceart do tabhair cath gu Murchadh na dTóiteán i mí Shamhain sa 1647. Fuair siad gu Ceann Torc ar an 12adh Samhain gan deacair. D’fhoghluim ead bhí na Gaill in aice Magh n-Ala ‘gus chuaidh siad ar an ionnsaigh chun in éadan na Gaill agus Murchadh na dTóiteán sa mhadainn na 13adh Samhain gan mhoill. Chunnaig Tiobóid Táth ar Chnocán Dos taobh amuigh as Ceann Torc agus fhuair sé na Gaedheal thuas ann agus d’fhan iad ar na Gaill i ndhiaidh sin.
Bhí Chnocán Dos áit maith le chath cosanta ‘gus bhí na Gaedheil san áite láidir ann mar sin. Bhí Táth i gceannas taobh chlé ‘gus bha na saighdearan aige ‘s Connacht ‘s Mumhain, agus bh’ ead saighdearan nuadh fosta. Cha rabh ead san aon cath roimhe. Bhí Mac Colla i gceannas taobh dheas agus bhí na saighdearan aige ‘s Ulaidh, Laighean agus Albainn agus bhí sean-shaighdearan iad fosta. Cha rabh fhacaigh anonn na dhá taobh na Gaedheal a chéile, ‘gus is mór an truagh sin.
Thosaidh an chath amach go luath san lae sin, nuair a chuaidh na Gaill air an ionnsaigh in éadan na Gaedheil thuas barr an chnocán. Sheas taobh chlé na Gaedheil láidir ag fanacht ar na Gaill, ach chuaidh sluaighte faoi cheannas Mac Colla air an ionnsaigh in éadan na Gaill gan mhoill.
D’oscail sluaighte Mac Colla teine beo uafasach air na Gaill láidir agus chuaidh ead – na Gaedheil ar dheas – ar an ionnsaigh i ndhiaidh sgaoileadh ead rois piléar leo ‘gus chuaidh ead air an ionnsaigh leis claidhimh, sgian agus pící ‘gus chuir ead eagal ollmhór orthu -nan Gaill – freisin. Chuir na Gaedheil le Mac Colla mílte ‘s mílte Gall chun bás leis díoltas mór gan amhras. Fhuair leath-shluagh leis Murchadh na dTóiteán bás le lámh Alasdair Mac Colla ‘nn. Theith ‘s rith na Gaill eile chun gu bhallaí Magh n-Ala mar bh’ eagal ollmhór aca mar ár mhór nan cath agus bh’ eagal an-mhor aca nan Alasdair Mac Colla gu h-áiridh! Ach, fhuair mílte ‘s mílte Gaedheal chun bás le lámha Murchadh na dTóiteán agus na Gaill air taobh chlé. Cha rabh ead sean-shaighdearan agus cha rabh ceannaire-ceart Táth fosta.
Thosaidh na Gaedheil Mhumhain ‘s Gaedheil Chonnacht do rith ‘s éalaigh amuigh as an áir. Fuair eadar 1,000 gu 1,200 chucu chun bás ann. Níor throid Tiobóid Táth do chur stad an rith, mar bha leis na Gaill é ‘gus fhuair airgead an-mhor é do’n ghoid nan Gaedheal gan amhras! Air an thaobh deas, bhuaidh Alasdair Mac Colla ‘n chath ann gan amhras. Ghabh ead musgaeid, gunnaí móra ‘gus rudaí sluagh eile ‘nn cuideachd. Chuir stad é ‘n ionnsaigh mar dh’iarr é ‘n sgeul leis taobh chlé. Cha rabh fhacaigh é gach aon rud air an chlé. Agus cha fhuair é sgeul nó nuacht astu fosta. Agus go tobann, tháinig Mac Colla ‘gus an sluaighte aige faoi h-ionnsaigh ollmhór as gach aon taobh le na Gaill. Fuair ead timpeallaigh le na Gaill. Chuir ead troid dochreidte ‘n-mhor in éadan gach aon ionnsaigh le uaireanta fada le linn an lá sin. Níor tháinig Táth nó saighdearan as an thaobh chlé mar fuair ead bhriste mar bhí Tiobóid Táth ar taobh nan Gaill ar rúnda. Fhuair airgead an-mhor é ‘s nan Gaill do chiall an chath agus níor tháinig é do thabhair cuidiú don Alasdair nuair a chunnaig é bha siad san deacair.
Fuair Alasdair Mac Colla bás sa chath sin aig sabaid chun gu bás in éadan na Gaill, agus aig sabaid gu bás fá choinne na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd. Fuair 4,000 Gaedheal bás in aice é air bun Chnocán Dos air an 13mh Samhain 1647. Bha Gaedheal as trasna nan Gaedhealtachd faoi cheannas Alasdair san chath annseo ‘gus bhí sin gu h-ionntach agus dochreidte fosta gan amhras!
I ndhiaidh an bhriseadh mhór, chuir daoine Gaedheal áitiúil an churp marbh nan Alasdair agus an Gaedheil eile bás an chath istigh san Reilig Cluain Mín cúpla lá tar éis an chath. Fuair faoi 5,200 gu 5,500 Gaedheal bás i gCath Chnocán Dos air an 13mh Samhain 1647. Ní bhfuair na saighdearan Gaedheal eile bás san chath seo faoi talamh le dhá scór bliadhain. Bhí sin mar bha n-eagal an-mhor ar na Gaedheil áitiúil do’n Gaill. Fhuair ead faoi talamh le linn Cogadh na Dhá Righ (1688 go 1692 in Éireann) agus eadar (1689 gu 1694 in Albainn). Bhí briseadh annseo ‘n briste an-mhor fá choinne an Gaedheil Mumhain gó h-áiridh mar chuaidh nan Gaill áitiúil ar an droch-chogadh aca as déidh an chath sin.