Ár Dhùn Omhain
Rinn Clann Caimbeul am murt garbh-uabhasach air Clann Laomainn air 3mh Òg-mhìos 1646, agus bha sin air Comhghall san Arra Gháidheal. Rinn ead sin air Clann Laomainn mar chuaidh ead leis na Fíor Gaedheil a-staigh Arm na Gaedheal agus bh’ ead faoi ceannard Alasdair Mac Colla ri linn Cogaimhean na Trí Ríoghalachd.
Dh’iarraidh na Caimbeullaich díoghaltas an-mhor leotha chun air gach aon clann a shabaid an aghaidh ortha ri linn Cogaimhean Mhic Cholla gu h-áiridh (1640, 1643 gu 1644 agus 1644 gu 1647). Fhuair ead bhristeamh air bhristeamh ortha gun stadamh eadar 1644 gu 1647, agus bhuaidh Alasdair Mac Colla gach aon cath an aghaidh na Caimbeullaich gun teagamh cuideachd agus rinn e sin aca ortha mar chuaidh ead air taobh nan Gaill an aghaidh nan Gáidheal agus an Gháidhealtachd o m bhliadhain 1519 agus 1563 air aghaidh.
Chuir Teàrlach Stiùbhart (rìgh Teàrlach I) an orduigh a-mach chun gach aon daoine ‘g sabaid air taobh leis fhé do chur stad an cogamh agus comhaireachd an aghaidh na Gaill, agus rinn e sin sa samhramh 1646. Agus chuaidh Seumas Laomainn (Taoiseach na Laomannaich) gu sluagh Ghallda ‘gus ghéill e chugu ‘nnsein. Bha chreid aige bithidh gach aon rudan gu math eadar e fhé, na Laomannaich agus na Caimbeullaich as dheidh sin agus thug e dhà caisteal làidir aca (Clann Laomainn). Bh’ ead Caisteal an Toll Áird taobh a-muigh Tollard agus Caisteal Àsgaig cuideachd. Th’ ead sa Chomhghall.
As dheidh sin, nuair a thug Seumas Laomainn an caistealan-móra gu na Caimbeullaich, dh’iompaich Clann Dhiarmaid an aghaidh ortha leis cruadhlachd ró-mhor! Bha sin brathachamh an-mhor gun teagamh. Chuir ead dhà caisteal gu teine gun mhall agus chuir ead luchdan mór na daoine neamh-chiontach chun gu teine ‘s bàs gharbh cuideachd. Chuir ead na ceannardan faoi ghabhail agus bha fichead a h-aon dhéag daoine uaisle (36) faoi gabháil a-staigh ceanntar Tollard, agus as dheidh chuir ead na caistealan-móra gu teine, chuaidh na Caimbeullaich trasna na h-uisge gu Dùn Omhain gun mhall. Nuair a fhuair ead ann, chuir na Caimbeullaich gach aon daoine uaisle na Laomannaich chun gu bàs a-staigh sa chill ann, agus rinn ead sin leis cruadhlachd ró-mhor gun teagamh. As dheidh a rinn ead sin, chuaidh na Caimbeullaich air aghaidh agus chuir ead mu dhà chiad, dhà fichead sa deich (250) daoine neamh-chiontach na Clann Laomainn no na Laomannaich gu bàs ann, agus rinn ead sin leis cruadhlachd ró-mhor aca cuideachd.
Chuir na Caimbeullaich Seumas Laomainn faoi gabhail sa cillín beag leis cruadhlachd an-mhor eadar 1646 gu 1651 nuair a fhuair saorsa aige air ais a-rithist mar dh’ionnsaigh Cromuil a-staigh gu h-Albainn agus dh’iarr riaghaltas Gall na h-Albainn agus Teàrlach Óg Stiùbhart (rìgh Teàrlach II) cuidich an-mhor as gach aon dhaoine sa tíre mar sin amháin.
As dheidh am murt mór seo, nuair a dh’fhoghluim Alasdair Mac Colla mu’n am murt seo chuaidh e air an ionnsaigh an-mhor an aghaidh na Caimbeullaich leis díoghaltas dhearg aige ‘nnsein mar sin! Shabaid e ‘gus Arm na Gáidheal air aghaidh an aghaidh nan Gaill gun sos ‘s gun stad eadar 1646 gu 1647, agus chuir e sgrios mór air na Caimbeullaich agus air nan Gaill eadar 5mh Òg-mhìos gu 20mh Iuchair 1646 san Albainn, agus eadar Iuchar 1646 gu Samhainn 1647 san Éireann.
