Cath Filiopfach
Ás déidh an caithream an-mhor aig Cath Cill Saidhe (15mh Lùnastal 1645), thug Iain Gruimeach na Montròs obair ‘s onóir air na Gaill, agus chaidh e ‘n aghaidh na saighdearan Arm nan Gáidheal agus an aghaidh Alasdair Mac Colla le sin. Bhuaidh agus ghabháil Arm nan Gáidheal tír na h-Albainn ás déidh Cath Cill Saidhe gun teagamh, agus dh’iarraidh na Gáidheal do’n ionnsaigh an aghaidh Glasachamh agus bailtean eile ‘s déidh sin mar bha na bailtean air taobh nan Gaill ri linn an cogamh ann, ach chaidh Montròs an aghaidh orra mar dh’iarraidh e do bhuaidh na daoine Gallda chun gu taobh leotha ‘nnsin.
Bha cúig mìle (5,000) gu seachd mìle (7,000) saighdear san Arm nan Gáidheal ás déidh Cath Cill Saidhe, ‘gus ás déidh dà (2) seachdainn, dh’fhàg cuid an-mhor ead a-muigh as an arm mar an obair Montròs, agus dh’fhill ead chun na dachaighean aca air ais a-rithist. Bha mun mìle (1,000) saighdear aige ‘nis mar sin.
Dh’fhàg Montròs a-muigh as Both Chluaidh air 4mh Sultain, agus chaidh e ‘gus Arm nan Gáidheal air slighe deas gu na Chrìochan agus chaidh Montròs a-muigh as na saighdearan aige, ‘gus fhuair e biadh ‘s cadal math sa Salgraig. Rinn na Gáidheal campa math air Dail Filiop no Filiopfach dà no ceithir mìle ‘s an campa. Cha rabh e ‘nn nuair a dh’ionnsaigh ocht mìle (8,000) Gall an aghaidh aca orra.
Thánaig Daigh Mac an Fhleisteir (ceannaire Gallda) an aghaidh an feachd beag Gáidhealach as Sasuinn eadar 12mh gu 13mh Sultain 1645, agus bha h-ocht mìle (8,000) saighdear aige. Bha mun eadar sè ciad (600) gu seachd ciad (700) saighdear san Arm Gáidhealach, agus thánaig cuid an-mhor aca ‘muigh as Éireann. Bha sè mìle (6,000) saighdear marc-shluagh le na Gaill cuideachd, agus bh’ ead cuid an-mhor nan arm Gallda gun teagamh.
Thánaig Arm na Gáidheal faoi h-ionnsaigh an-mhor Gallda sa mhadainn air 13mh Sultain. Bha na Gáidheal a-staigh an campa nuair a dh’ionnsaigh na Gaill aca. Chuir cúig gu seachd ciad (500 gu 700) Gáidheal cosanta dochreidsinn an aghaidh gach aon ionnsaigh Gallda le latha ró-fhada ‘nn. Rinn na Gaill ceithir ionnsaigh mór an aghaidh na Gáidheal ri linn an cath seo, ‘gus bhuaidh na Gáidheil an aghaidh orra gach aon ám. Shabaid na Marc-Shluagh Gáidhealach cúpla h-ionnsaigh dochreidsinn an aghaidh na Gaill, agus chuir ead ciadta ‘s ciadta Gall bàs le sin gun teagamh. Ás déidh uairean fada, chaidh na cois-saighdearan Gáidheal shuas air an chnoc na h-áite mar dh’fheumaidh ead talamh math eile le ‘n cath. Bha trì ciad (300) cois-shaighdear beó ‘nn air na Gáidheal. Ach, chaidh ead air aghaidh leis an cath, agus bha sin dochreidsinn. Rinn ead sabaid an-mhor air aghaidh shiubhail dà ciad ‘s dà fichead ‘s a deich (250) bàs ann. Fhuair eadar dà fhichead (40) gu dà fhichead ‘s a deich (50) ghabhail le na Gaill. Bha gach aon saighdear Gáidhealach air slighe gu bàs le làmha Gaill nuair a rinn ead ghéill chucu. Bhuaidh na Gaill an cath nuair a thánaig dà mìle (2,000) Gall eile mun cúlra nan Gáidheal, agus fhuair ead bhristeamh fuilteach orra le sin.
Ás déidh an cath seo, chuir na Gaill ciadta ‘s ciadta ‘s mìltean Ciomach-Cogaidh Gáidheal (saighdearan agus bean-chéile na saighdearan) gu bàs uabhasach thairis Albainn a’ Deas. Fhuair ceithir fhichead (80) bean Gháidheal bàs le taobh leis dà fhichead ‘s a deich (50) saighdear Gáidhealach air slighe gu Gleann Iucha ‘s déidh an cath seo cuideachd. Bha sin ciad ‘s fichead a deich (130) daoine ri chéile. Chuir na Gaill eadar trì ciad (300) gu cúig ciad (500) bean Gháidhealach bàs eadar Caisteal Mharbhamh (Nuadh Airc) cuideachd, agus shiubhail ead a-muigh as an domhain seo leis cruadhlachd an-mhor le làmha Gaill.