Dànachd Dùthaich nan Craobh

Leas na n-Gaedheal

(I)
Mo chás is tréith tá m’aigne, ag gníomhar-
thaibh an t-saoghail
Ag éisteacht le gach acharann, idir Chuallacht

na n-Gaedheal;
Cár ghaibh an réim do leanaimís, le tréin-
neart fórsa is armaibh
A chuir ruagadh ar mhór-chuid Galla-phoc le
h-acmhuinn na n-géag?

(II)
Cár ghaibh na tréin-fhir chalma do sheasaimh
le n-ár dtaobh,
Ó gharbh-shléibhtibh Anntruim go Gleann
Scotha an éisc?
Ó, táid go léir ar mearathall, go faon
gan scéimh fé gharbh-lic,
‘S is dubhach mo chliabh dá n-easbhaidh-súd,
ag smaoineamh n-a n-déidh.

(III)
Cár ghaibh an dáimh do sheinneadh seal, mór-
mhaitheas Gaedheal,
Tréithe, scéimh, is calmacht i léir-chathaibh
géar?
Ní paróiste, gráig, ná baile beag, ná
buill den áit do b’fhearra leó,
Acht cáil na laoch ba chalma, ’s i n-gleó seal
ba thréan.

(IV)
Mo chumha, mo léan is m’athuirse, cár ghaibh
Muinntir Néill,
‘S a bhuile chródha-fhear calma, fuair clú
meas is réim?
Ní focail bhaoth’ ná glamaireacht ná tnúth le
Feise Shasana,
Acht comhrac géar le harmaibh, do fhóghnfaidh
do Ghaedhil.

(V)
A shliocht na n-Gaedheal so scaipithe i measc
coimhightheach i gcéin,
Tá fáinne an lae ag breacadh oraibh, is
Saoirseacht san spéir;
Tá fir-sprid uaisle Bhanba ag triall arís
tar caladh chughainn,
‘S beidh Inis Éilge bheannuighthe go bráth fé
réim.

(VI)
Ní gránda na cáile i n-ar chuireas do dhúil
Ní ráinig i ndán duit an tubaist it chionn
Ní sámh liom an lá sin ná feicim do ghnúis
Is ní nár duit Mháire mar chuirim do chlú.

(VII)
Is bocht é an grádh, bíonn deireadh tinn air;
Níor ceangladh riamh dís ná deighleann.

Le Séamus Ó Muircheartaigh.

(Sgríobh Séamus an amhrán so nuair a bha é sa bhaile mór Naomh Proinnsias, Tráigh na n-Óir sa bhliadhain 1905. Bha sé le clann aige nuair a sgríobh é seo h-amhrán, agus chuir é sin le chéile mar dh’iarr é do chur spiorad láidir ’s fíochmhar istigh eadar na n-Gaedheil abhaile ’s trasna na dtonnta mar bha Fíor Gaedheal é fhéin agus phleanaigh é ’s do chairdean aige le h-aghaidh éirigh a-mach nuadh le taobh leis cogadh saoirse mór nuadh trasna na n-Gaedhealtachd le son saoirse na Gaedheal agus na Gaedhealtachd go bráth ar fad go beó!)

Ochón! A Dhonncha:

(I)
Ochón! A Dhonncha, mo mhíle cogarach, fen bhfód so sínte;
fód an doichill ‘na luí ar do cholainn bhig, mo loma-sceimhle!
Dá mbeadh an codladh so i gCill na Dromad ort nó in uaigh san Iarthar
mo bhrón do bhogfadh, cé gur mhór mo dhochar, is ní bheinn id’ dhiaidh air.

(II)
Is feoite caite ‘tá na blátha scaipeadh ar do leaba chaoilse;
ba bhreá iad tamall ach thréig a dtaitneamh, níl snas ná brí iontu.
‘S tá an bláth ba ghile liom dár fhás ar ithir riamh ná a fhásfaidh choíche
ag dreo sa talamh, is go deo ní thacfaidh ag cur éirí croí orm.

(III)
Och, a chumannaigh! nár mhór an scrupall é an t-uisce dod’ luascadh,
gan neart id’ chuisleannaibh ná éinne i ngaire duit a thabharfadh fuarthan.
Scéal níor tugadh chugham ar bhaol mo linbh ná ar dhéine a chruatain –
Ó! ‘s go raghainn go fonnmhar ar dhoimhin-lic Ifrinn chun tú a fhuascailt.

(IV)
Tá an ré go dorcha, ní fhéadaim codladh, do shéan gach só mé.
Garbh doilbh liom an Ghaeilge oscailt – is olc an comhartha é.
Fuath liom sealad i gcomhluadar carad, bíonn a ngreann dom’ chiapadh.
Ón lá go bhfacasa go tláith ar an ngaineamh thú níor gheal an ghrian dom.

(V)
Och, mo mhairg! Cad a dhéanfad feasta ‘s an saol dom’ shuathadh,
gan do láimhín chailce mar leoithne i gcrannaibh ar mo mhalainn ghruama,
do bhéilín meala mar cheol na n-aingeal go binn im’ chluasaibh
á rá go cneasta liom: ‘Mo ghraidhn m’athair bocht, ná bíodh buairt ort!’

(VI)
Ó mo chaithis é! is beag do cheapas-sa i dtráth mo dhóchais
ná beadh an leanbh so ‘na laoch mhear chalma i lár na fóirne,
a ghníomhartha gaisce ‘s a smaointe meanman ar son na Fódla –
ach an Té do dhealbhaigh de chré ar an dtalamh sinn, ní mar sin a d’ordaigh.

Le Pádraig Ó h-Éigeartaigh (1871 go 1936)

(Sgríobh Pádraig Ó h-Éigeartaigh an dán seo shíos i gcuimhne do mhac nuair a fuair sé bás ar an 22adh Lughnasa 1905. Bhí rudaí nas deacaire le h-aghaidh Pádraig agus do bean chéile Caitríona nuair a fuair Donncha mac Phádraig bás amach ar an uisge h-áitiúil leo i dTalamh na Glaise sa Stáit Aontaithe na Mheiriceá 'nnsin. Ba Pádraig as Uíbh Ráthach, Iar Mumhain ó dhúthchais agus ba do bean chéile Caitríona Nic a' Bháird Uí h-Éigeartaigh as Iar Chonnacht o dhúthchais freisin. Ba Gaeluinn ar gach aon páiste sa tigh acu. Chuir Pádruig Mac Piarais an dán seo 'stigh An Claidheamh Soluis ar 7adh Aibreán 1906.)

Òran mu Mhéinnean Bhictoria, Ceap Breatainn
Òran mu Mhéinnean Bhioctoiria, Ceap Breatainn

(I)
’S e cuidhle mo dhunach i,
’Ga tionndadh ’s nach urrainn mi,
Tha piob agus pump aisde,
’Ga ’m chumail gun mo bhathadh.

(II)
Di-luain ’n uair rinn mi toiseachadh,
’Se Eirionnach ’bha comhla rium;
Cha tuiginn guth dhe chomhradh,
Cha do chleachd mi ’sheorsa canain.
’Se cuidhle mo dhunadh i.

(III)
Ged fhuair mi an nasgaidh iad,
Na brogan a bh’ aig Alasdair;
Cha’n fhaiceadh tu’s am factoraidh,
Gach fasan bh’ air na sailean.

(IV)
Gu’r robh ’n te dheas is cuaig oirre,
An te chearr cha ’n i bu shuarraiche;
An car a chuir i m’ chruachan,
Bi’dh mi truadh gu la mo bhais leis.

(V)
Ged a bha mi pianail,
Fad na seachduinn ’g a mo rialadh (riaghladh) aca;
Gu ’r h-e ’n rud a liath mi,
Cur ’gam iarraidh air an t-Sabaid.

(VI)
’S mor a ghabh mi dh’ ioghnadh,
’Nuair chunnaic mi na daoine bh’ ann;
Cha b’ ionnan iad s na laoich,
A bh’ anns an tir a rinn mi fhageil.

(VII)
’S ioma latha bronach,
Bha mise ’n so gun chompanach;
A cuimhneachadh mo theaghlaich,
’Am Còbh Leathann a rinn mi ’m fagail.

(VIII)
Gu’r h-e an Còbh Leathann nan oganach, –
Bu mhath iad ’an so comhla rium; –
Ma theid mi dh’an taigh osda,
’S mi gu’n ol ann ’ur deoch slainte.

Le Somhairle Peutan

(Sgríobh Somhairle Peutan an òran seo sa Gearramh 1925, agus bha sin a-staigh nuachdan Teachaire nan Gàidheal ann air Ceap Breatainn agus Albainn Nuadh sa Nollaig / Nodlaig 1925. Bha fir-obairimh na méinnean a Somhairle ‘gus do bhráthair aige Alasdair cuideachd.)

Òran a’ Mhèinneadair

Ì ill ù ill agus ò
Mo chridhe trom ’s cha charaich e;
Cha tig na fithich ’n am chòir
Leis an dòigh ’s ’n do chailleadh mi.

Bha mi deas ’s gu robh mi tuath,
Bha mi thall an Méinnean Sidni,
Bha mi shuas an Glasbaidh mhòr,
’S gur iomadh gual a tharraing mi.

Ì ill ù ill agus ò
Mo chridhe trom ’s cha charaich e;
Cha tig na fithich ’n am chòir
Leis an dòigh ’s ’n do chailleadh mi.

Le Dómhnall Mac Néill.

(Bha méinneadair e fhé Dómhnall Mac Néill, agus sgríobh e ’n òran seo mun 1930an b’fheudar. Bha na méinnean air Ceap Breatuinn agus Albainn Nuadh.)

Òran don Gheamhradh

I
Ta ràithe buaireasach fuar a’ gheamhraidh
Air tighinn a-nall oirnn le ainneart dian
A thug gu luath sguab bàis is aimhleas,
Air fàs an t-samhraidh an coill’ is sliabh;
Na sianntain ùdlaidh ri sgrùdadh caillteach
Feadh chraobh is phlanntainnean maothail crìon,
’S ga lom rùsgadh gu ùir fo teanndachd
Reodhadh reangaidh as geàrrte diol.

II
Na sgothan duaichnidh le ’n òirean ruadh-bhuidh’
Gu troma luasganach shuas mun speur;
Na meallan bruailleanach, toitidh, duatharrach,
Troimh nach tuairmsich oirnn buaidh na grèin’:
A dh’fhàg an saoghal mun cuairt fo ghruaimean
Cur aognadh snuaidh air gach fonn is geug
Ta nis air seargadh a dh’easbhuidh tarbhachd
Gum pill rinn aimsir is soirbheas ceit.

III
Thig feachd nan dùilean ta anns an iarmailt
A-mach air carbad na niall gu luath,
Torran riasgach is stoirmean fiadhaich
Nì cuantan iargaineach iomain suas:
A dhùisgeas dùilean nan aigean ìochdrach
Le buirean fiata o bheul nan stuadh:
’S am muingean siabach ga reubadh liath-ghorm
Aig meud an deuchain ri sloistreadh cruaidh.

IV
Gur glaiste an t-aimsir mu thùs na dùbhlachd
Gun ghrèim sa ghrunnd ris ach bàrr an rèisg,
Sneachda domhail ’s clach-mheallain chiuirteach
Cho cruaidh ri fùdar a’ cur gu rèidh:
Gach meanbh-chreutair gu dis, giùgach,
Fonn, neo-shunndach, air bheagan gleus,
Cearc thomain liath-bhreac na cogall thùchail
An cithe air liùgadh sa ceann fo sgeith.

V
Na h-eòin bu cheòlmhoire an tìm an t-samhraidh
Am bàrr nan òg chann a’ gabhail bheus
Air triall air falbh uainn gun àitreabh geamhraidh,
Fada thall anns na tìrean cèin;
Gach alltan craobhach is doire challtainn
Bha beò le canntair a ribheid ghleusd’
’S na slèibhtean timcheall, gach taobh an seall thu,
Reòdht’ an slabhraidhean cuing an eig.

VI
Thig am faoilleach fo chuthach gailleabheinn
Nì rèis na talmhainn a fhroiseadh lom:
Gailleann anabarra ’s tuiltean ana-cneasda
A’ tàrladh garbh chraobhan sìos mar mholl;
Le sgrìob choirb ghaothan greannach gairsinneach
Goireach deilgneach a’ tighinn tro tholl
Air cor fàbharach, guineach, gargana,
Tholladh targaid le neamh an rong.

VII
Ach ged is lìonmhor gach cas is deuchain
A bheir e dh’fheuchain a chinneadh daonn,
Chan eil a riaghladh a dh’easbhUidh iarmad
De nithean fiachail ta duine saor:
Cha bhiodh an saoghal am faoilt a’ cheitein
Cha làn de sgeimhealachd don t-sùil
Mur biodh gach ràithe an ceann a chèile
Bhith tighinn le chaochlaidhean fèin as ùr.

VIII
Air madainn glè gheal i soilleir aibheis
’S na neàmhan sèimh-ghlan le lith na ciùin,
Gur mòr an t-eibhneas ’s a’ leigheas eilsean
Bhith fradharc rèidhlean is bhann is stuchd:
Sneachd ògail na h-aon oidhche
Gun smal an còmhdach gach roinn den ghrunnd
A’ ghrian a’ deàlradh gun neul na h-àirde
’S a’ chruinne a’ deàrrsadh fo àgh a gnùis.

Le Tormod Dòmhnallach

(Sgríobh Tormod Dòmhnallach an t-òran seo nuair bha e san cóigeamh Ontario, Dùthaich nan Craobh ré geamhruidh 1934 gu 1935. Bha e sa Bhail’ Uí Muirgheasáin san Ontario a’ Dheas san ám sin.)