‘S an ùirr-chill seo taobh a-muigh Baile Mhic Labhruinn, Chunndaigh na h-Albainn, Caraliana Tuath san Dùthaich nan Craobh.
Thánaig sluaghan an-mhor nan Gàidheal chun ann san àite seo ri linn bliadhnichean as deadhaidh Latha Chùil Lodair (16mh Céitean 1746) nuair a chaidh Arm nan Gàidheal shìos fo nan gunnichean móran nan Gaill. Thánaig seann-shaighdearan na h-Apannaich chun annso airson cuid mhór, ach thánaig saighdearan agus seann-shaighdearan as gach aon sluagh eile chun annso cuideachd. Agus bh’ ead ann san bhlàr ‘sabaid an aghaidh na saighdearan dhearg ri linn am bhlàr so cuideachd, agus thánaig sluaghan móran aca chun Dùthaich nan Craobh, agus chun Caraliana Tuath gu h-àiridh as deadhaidh am bhlàr do’n éalaich a-muigh as na saighdearan dhearg mar bha Gaill gharbh ead ‘s aca.
Chaidh ceathar fhichid ‘s a deich saighdear (90) Apannach shìos aig Blàr Chùil Lodair, agus fhuair trì fhichid ‘s a cúig saighdear (65) eile na h-Apann ghort air an latha sin cuideachd. Agus bh’ ead leis na h-Apannaich cuideachd air an latha so ‘gus ri linn an Cogamh.
Chuir ‘s rinn ead comhaireachd an-mhor an aghaidh na saighdearan dhearg ann san Apann agus thairis Árra Ghaidheal an deadhaidh Latha Chùil Lodair mar chaidh na saighdearan dhearg air an cogamh sgrios agus cogamh-chinnidh an aghaidh nan Gàidheal gun sos ‘s gun stad eadar 1746 gu 1788. Thánaig an cogamh-chinnidh chun stad mar chaidh Teàrlach Ruadh shuas gu Dhia Mhór air bliadhna sin. Ach chaidh na Gaill agus chaidh na saighdearan dhearg an aghaidh leis an sgrios-chinnidh an aghaidh nan Gàidheal leis na Fuadaichean eadar 1746 gu 1752, 1762, 1780an gu 1993.
Tha beul-aithrisean an-mhath ‘s an-mhor annso san Caraliana Tuath mu Latha Chùil Lodair agus mu Bliadhan nan Creach (1746) agus mu’n air bliadhnichean an deadhaidh sin cuideachd. Bha na h-Apannaich fo cheannard Deòrsa Moireach air an latha so, ‘gus bh’ ead air taobh deas air Arm nan Gàidheal ri linn am blàr cuideachd.
‘S an ùirr-chill so ‘n àite deireannach airson sluagh mór Arm nan Gàidheal agus airson seann-shaighdearan nam Blàr Chùil Lodair. Thánaig ead a-mach agus chaidh ead gu cogamh mar bha Fíor Gàidheil ead fhé ‘gus cha creid ‘s bha creideamh aca san Teàrlach Ruadh agus Clann Stiùbhart. Chuir ead eòlas agus naidheachd chuige ‘s chugu ‘nn san Ròimh sa bliadhna 1740 agus 1743 mu pleanan gharbh agus cogamh-chinnidh aig nan Gaill do chur na Gàidheal chun sgrios gu bràch air fad, ach dh’éirich ead a-mach do chur stad chun sin eadar 1745 gu 1746 (Bliadhna Teàrlach) agus air Bliadhan nan Creach (1746) agus eadar 1746 gu 1760 air aghaidh gu 1788 cuideachd. Ach cha robh buadh aca ‘nn a thall.
Fhuair seann-shaighdearan eile san Ùirr-chill so, ‘gus thánaig ead a-mach an aghaidh na saighdearan dhearg a-rithisd ri linn Cogamh Dùthaich nan Craobh (1754 gu 1763) agus ri linn Cogamh Saorsa na h-Aimearaga no Cogamh an Dà Ghall (1775 gu 1783) agus dhéan ead sin mar dh’iarr ead dìoghaltas mór an aghaidh nan Gaill mar Bliadhan nan Creach agus gach aon rud eile ‘n deadhaidh sin.
Fhuair seann-shaighdearan eile nan Ùirr-chill so nuair a chaidh no dh’éirich ead a-mach an aghaidh riaghaltas mór na h-Aimearaga ri linn Cogamh nan Stàidean no Cogamh na Stàidean (1861 gu 1865) agus bha Gàidheil ‘s bha Fíor Gàidheil ead fhé mar bha Gàedhlig an chiad agus an prìomh cànan aca fhé cuideachd.
Cuimhnich ead a chairdean!
